De helm van aarde

[p. 28]

4

De Senegalese voorzitter opende het kongres met een zakelijke mededeling:

‘Ik stel voor dat wij de eerste twee punten van de agenda overslaan en dat wij direkt beginnen met het derde punt: de internationale situatie. Van elk der aanwezige delegaties verwacht ik een korte verklaring. Wij houden de eerder vastgestelde volgorde van de sprekers aan.’

Dat was alles. Hij ging zitten en keek over zijn halvemaansbrilletje de zaal in. Hij zat met een drietal, nu al druk schrijvende mannen achter een hoge tafel op een laag podium. Punt 1 en 2 van de agenda (aankomst en welkomstwoord) zag hij wellicht als typisch Europese formaliteiten. Tenslotte waren de gedelegeerden gisteren al in een voorbereidende vergadering bijeen geweest. Daar was de spreekvolgorde vastgesteld, daar was ook de voorzitter uit Senegal gekozen (l'écho profond du tam-tam intérieur). De eerste spreker was de woordvoerder van de Finse delegatie. Hij sprak zacht; ik volgde hem in het Duits via een koptelefoon die ik tegen één oor aanhield. Nuchter gaf hij de wereldsituatie weer: een opstapeling van oorlogsmateriaal; twee machtsblokken slagklaar, het derde op zijn kans wachtend; ontkenning en verkrachting van de rechten van de mens in de door de drie machtsblokken beheerste landen: in de nationale politiek van deze landen een terreur van de reaktie; belemmering of beperking van de persvrijheid; het fiasco van de Verenigde Naties.

Voorbeelden liet hij achterwege, we kenden ze. Rustig maakte hij zijn betoog af met het uitspreken van de hoop dat in Praag nog een remmende tegenkracht ontwikkeld zou kunnen worden, waardoor de dreigende katastrofe op zijn minst kon worden uitgesteld. De torso van hoop, zoals een Tsjechische dichter schreef. Er werd niet geapplaudiseerd. Het was opvallend in welke mate

[p. 29]

de woorden waarde hadden, woorden, die in andere samenhang door anderen gebruikt geen enkele waarde dan de holle, de nietszeggende dragen (de zogenoemde diplomatentaal, het klikklak van politici, een Nederlandse minister over Angola, Mozambique, Guinee).

De Ghanese afgevaardigde bepaalde zich vooral tot de Afrikaanse situatie. Het was niet uitgesloten dat het konflikt tussen Noord- en Zuid-Afrika boven Midden-Afrika ‘opgelost’ zou worden middels de koorklanken van een luchtoorlog, waarbij het gevaar van ontploffende bommen niet denkbeeldig was.

De volgende spreker, de afgevaardigde van Kenya, sloot zich bij de Ghanese woorden aan. Hij meldde infiltraties vanuit het zuiden in zijn land. Zuid-Afrika had dit toegegeven, maar gebruikte als argument dat de eigen grenzen door Kenyaanse extremisten in gevaar werden gebracht. Spreker was niet van plan dit te nemen. De tijd van yesmen en beni-oui-oui was voor zijn land echt voorbij, maar aan de andere kant zag hij geen heil in het inroepen van hulp uit Noord-Afrika, dat voor het grootste gedeelte bezet was door of onder directe invloed stond van een van de drie machtsblokken.

‘Wat voor Midden-Afrika geldt, geldt voor Kenya. Wat voor Kenya geldt, geldt voor Midden-Afrika. Wij zullen tussen de machtsblokken verpulverd worden. Allons, la nuit déjà achève sa cadence, j'entends chanter la sève au coeur du flamboyant...’

In dit eerste, ook naar buiten toe emotioneel geladen betoog toch naast de angst de hoop. De torso van hoop.

Deze taal hoorde ik in Nederland nog niet van een politicus. Ik herinnerde me het antwoord van een premier, vijf of meer jaren geleden, op vragen van een volksvertegenwoordiger, vragen over bescherming tegen atoomwapens:

[p. 30]

Hoewel de regering nooit heeft ontkend dat een massale aanval met kernwapens de totale vernietiging van ons land tot gevolg zou kunnen hebben, acht zij het niet waarschijnlijk dat een eventuele kernoorlog ooit een totale vorm zal aannemen.

En daarmee was de kous af. Ik kende dit antwoord van buiten. Het was de bevestiging van de gemakkelijkheid waarmee deze waanzin, militair gezien wellicht zin (de toenmalige premier was eens kapitein op een duikboot) werd opgediend en geslikt.

Het was in de dagen dat een schrijver een ironisch pamflet publiceerde: ‘Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, tijdens de Jongste Dag’ en een andere schrijver het boek ‘Vijand gevraagd’ schreef: ‘Als men niet ontwapent moet men rekenen op oorlog’.

Parallellen lagen voor de hand. Toen de film Dreyfuss in de Duitse bioskopen draaide, marcheerde de S.A. en de S.S. reeds door de straten. DE REGERING ACHT HET NIET WAARSCHIJNLIJK DAT EEN EVENTUELE KERNOORLOG OOIT DE VORM VAN EEN TOTALE VERNIETIGING VAN ONS LAND ZAL AANNEMEN. Welke vorm dan wel, als ik iets vragen mag, welke vorm dan wel? Minder totaal, maar hoeveel minder? Bijvoorbeeld nog een paar overlevenden: stewardessen, piloten, boordmecaniciens en wat passagiers, die op het moment van de vernietiging boven een oceaan vlogen en die misschien in verwoest Nederland een noodlanding kunnen maken. Hoe lang dacht de premier dat deze mensen nog konden leven van die paar zakjes koffie en thee, zout en peper, slasaus, geraspte peen, mokkagebakjes en rolmopsen?

De afgevaardigde van India sloot de eerste (tweede) zitting af.

[p. 31]

Voor hem legden in deze volgorde de vertegenwoordigers van Joegoslavië, Algerije, Cuba, Tsjechoslowakije, Kameroen, Dahomey, Tunis, Chili en Mali een korte verklaring af.

De revelatie van Ghandi (hij miste alleen de kaalgeschoren kop) wees op het gevaar van de derde macht die zeker, als Japan vroeger, tijdens de botsingen tussen de andere machtsblokken, de kans zou grijpen en geheel Azië onder de voet zou lopen.

Voor het eerst tijdens de bijeenkomst werd er hoorbaar gereageerd. Verstaanbaar was het niet, maar ik meende uit de gebaren te mogen opmaken dat niet alle gedelegeerden het met deze opvatting eens waren. Hoewel ik de gezichten niet kon zien (wij keken op de achterhoofden) toonden met name de Cubanen zich niet op hun gemak. Hoewel het nooit officieel toegegeven was, werd bijna voor zeker aangenomen dat zij nog getracht hadden de derde macht bij Praag te betrekken. Daar was wel wat voor te zeggen volgens Cubaanse journalisten, omdat in het geval dat het lukte de totale vergadering mede de derde macht zou vormen, een blok dat tussen de beide andere geschoven zou kunnen worden. Maar wie had daar vertrouwen in?

Bij de uitgang wachtte Van der Dusse mij op. Hij sprak luid met een schraperige stem, die hij bij officiële gelegenheden (spreekbeurten) smeerde met sterk geconcentreerd zout water, maar nu lag de stem droog.

‘Zeg, weet jij dat een van de Tsjechische journalisten eigenlijk een Nederlander is? Ja, daar sta je van te kijken. Hij is nu geen Nederlander meer. In 1948 of wanneer was dat bij jullie, deserteerde hij uit het leger, vlak voor zijn inscheping naar Nederlands Indië waar hij in politionele acties zou moeten vechten voor het vaderland. Achteraf moet je hem natuurlijk gelijk geven, maar

[p. 32]

toentertijd werd het hem zeer zwaar aangerekend. Hij verloor zijn staatsburgerschap en vluchtte naar Tsjechoslowakije. Ik geloof dat hij hier getrouwd is. Zij is dramaturge bij Radio Praag. Hoe heet hij ook alweer... Polanen, ja Polanen heet hij. Hij behoorde tot jullie biljartelite. Speelde nog in België. Een aardige vent. Ik wilde hem aan je voorstellen, maar hij is voor het eind van de zitting weggegaan. Morgen dan maar.’

Ook Martin was er van door. Kirsten had hem te pakken.

In het poëziecafé Viola ontmoette ik de Tsjecha. Ik luisterde naar de dichters die tegen een piano geleund hun mijmeringen of protesten lazen. Zij zat naast mij. Ik verstond hen niet. Ongevraagd vertaalde zij zacht in het Duits de regels, niet van alle gedichten. Het was een vertaalde bloemlezing, een vertaling van ogenblikken.