De helm van aarde

[p. 43]

7

In Nederland worden gasten en vis drie dagen geduld. Daarna heten ze te stinken en moeten ze verdwijnen. Gastvrijheid kent in dat land haar grenzen. Daarom voel ik mij in Praag niet op mijn gemak. Schuldgevoelens komen in een vreemde omgeving snel naar boven. Hier kun je overal terecht. Nergens ben je een ander teveel: aan de voeten van Ubu Roi, tussen de drie gezusters van Tsjechov, langs het voetbalveld van Dukla Praag, in de jazzklanken van de poëzieclub Viola, onder de rok van de serveerster van Slavia, tussen de lange avondbenen van de Vitusdom, oog in oog met de Praagse zon, maar vooral en vooral onder jouw armen, op jouw gespannen voorhoofd, wakend over de Moldau, die zonder drijfmatrassen en katskeletten door de stad stroomt.

In het Nationaal Theater hebben we een privébalkonnetje.

Weliswaar zit er ook nog een andere man, kaal als de pudding in een Chaplinfilm, of beter, kaal als Yul Brynner in de rol van een van de gebroeders Karamazov, maar hij beweegt zich niet, is een wassen pop. Je buigt je ver over het balkonhekje (ik vermoed dat je borsten diep zichtbaar zullen zijn) om de zangers en zangeressen en het decorspektakel goed te kunnen zien, maar je handen laat je achter in die van mij.

De Italiaanse opera Turandot van Puccini wordt in het Tsjechisch gezongen. Ik heb mij laten vertellen dat de Vlamingen de opera's ook vertalen. Waarom in vredesnaam? Komt het de verstaanbaarheid ten goede? Ik geloof er niets van. Een opera moet gezongen worden in het Duits of in het Italiaans. Vooral in het Italiaans. Het Italiaans van Benjamino Gigli op zondagmiddag via de radio van Brussel. Of het Italiaans van andere zangers. Hun namen leken op die van voetbalsterren. Di Stefano bijvoorbeeld.

[p. 44]

Toch liep ik in Rome verloren en verdwaasd tussen de auto's. Een stad met meer auto's dan mensen. Of ik liep verdwaald in het sprookjesland van de Sint Pieter, tussen de biechtstoelen (biechten in alle talen) met daarin toverheksachtige monnikspijen achter rode lampjes, hoerekasten geëxploiteerd door de prostituerende kerk. Of ik zat op een terras verbrandingsgassen op te snuiven en keek naar de mooie vrouwen, die soms, door hun korte kinnen en kleine bovenlippen, op bavianen leken. Maar zij hadden altijd prachtige ogen met de kleur van muskaatdruiven. In de pauze (is Turandot al op het toneel geweest?) zoeken wij in de hoge, kille gangen met hier en daar een schraag vol met flesjes bleke limonade, naar Martin en Kirsten.

Wij vinden hen niet en gaan weer op ons balkonnetje zitten. Je vertelt hoe je vader een paar jaar terug de radio aanzette, luid open op de morgen van de bezetting. Je moeder vroeg of het niet wat zachter kon. Zij vond het onzin om zo vroeg in de morgen een hoorspel over de revolutie uit te zenden. Maar buiten ratelden de tanks van de okkupanten.

Het zangspektakel wordt voortgezet. Yul Brynner heeft het af laten weten. Als ik alleen was geweest, dan was voor mij de pauze ook het slot. Ik kijk precies in de orkestbak. Vier violisten leggen tussen het strijken door een kaartje.

Wees gegroetjes zullen de paus tussen de zuilen van zijn basiliek opvrijen. Buiten de weelderige Sint Pieter staan bedelmonniken en het zijn de armste mensen die geld werpen in de bedelnappen. Schaamtegevoel schijnt de paus niet te kennen.

Voor en achter de tapkasten in Praag is en was iedereen gelukkig met gedichten, ook toen de bliksem van de SS in sloeg.

[p. 45]

Hoewel gastvrij ontvangen, ben ik toch ontheemd in Praag. Je neemt het vaderland niet aan je voetzolen mee, zei Danton. Ik raak niet vervreemd van de mensen, van Jos, 's nachts over mij heen gebogen, naakt, haar borsten luisterend naar mijn ademhaling.

Buiten is het koud. Binnen een mum van tijd zijn de theaterbezoekers verdwenen. Wij duiken de Viola in waar veel jonge mensen zijn, studenten, musici, dichters.

Het valt me op dat ook hier de arbeiders ontbreken. Is het dan echt en overal onmogelijk om samen te gaan. Ik vertel je hoe in Nederland een socialistenleider de gunst van de arbeiders trachtte te winnen door aan elk van hen een autootje te beloven.

Je kijkt me met glanzende ogen aan. Voor het eerst glanzen ze. De grijze korrels van het niet geloven in een goede afloop zijn verdwenen.

Je zegt dat ik Nederlander blijf. Ik wil je mijn schoenzolen laten zien, waaraan asfalt kleeft van het bijsmeren van de gedichte tanksporen in de Praagse straten, maar de ruimte tussen tafel en stoelen is te klein. Er wordt geapplaudiseerd. Je licht me over de situatie in. Drie dichters zullen ieder vijf minuten improviseren over: ‘Is in poëzie alles mogelijk?’ en: ‘Is beeldspraak alleen voldoende?’

Het woordenspel is knap, ernstig en vermakelijk tegelijk. De dialogen kan ik moeilijk volgen, maar de vragen interesseren mij, hoewel je er geen Nederlander voor de straat opkrijgt. Je luistert geboeid en wij grijpen elkaars handen.

Wie maakt de nachten af. Wij kunnen nog een poosje blijven zitten. Maar dan, op een ongelegen moment, zijn de musici moe;

[p. 46]

denken de gasten aan het werk of aan de studie van morgen en nokken zij af; staart de juffrouw van de vestiaire je aan; steekt een ober een sigaret op; gaat het buiten regenen.

Je schuiert tegen mij aan, alsof dat tegen de regen helpt. Ik kijk in de etalages die langs ons glijden: boeken, boeken, boeken, houten speelgoedtreintjes (meenemen voor de jongens), poppen, glaswerk, fototoestellen, foto's, boeken, snoepgoed.

Op het Wenceslasplein striemt de regen in ons gezicht. Ze spuit over het Nationaal Museum heen naar ons toe, alsof honderden brandweerlieden met honderden slangen het plein schoon willen spuiten.

Je ouders maken zich bezorgd over je. Ze willen weten welk beroep hij uitoefende en of hij wel te vertrouwen was en of hij geen gouden bergen beloofde en of hij niet te oud was en of hij al kinderen had en of hij zijn plichten kende en of hij de studie van hun dochter niet verstoorde, hun oogappel, en of hij wel wist dat de dochter alle kansen moest krijgen en of hij haar echt mee wilde nemen naar het Westen en of hij wel wist dat hun dochter hun alles was en dat zij daarom naar het Westen moest gaan, omdat daar de toekomst lag.

Van wie houd jij het meest: Smetana, Dvořak of Janáček?

Je zegt Smetana en dan Dvořak. Ik weet bijna zeker dat Janáček het van deze beide komponisten wint, hoewel ik weinig werken van hem ken. Ik houd van zijn opera Její Pastorkyňa (haar beschermlinge). Van horen, niet van zien zingen. Drie bedrijven onder leiding van Jaroslav Vogel. En zijn Liška Byštrouska (het slimme vosje).

(Op 14 maart 1924 kwam Max Brod voor de première van Jenu-

[p. 47]

fa van Janáček in de Staatsoper naar Berlijn. Op 17 maart bracht hij Frans Kafka naar Praag. Dora en dr. Klopstock hadden hem naar het station vergezeld. Enkele dagen later volgde Dora.)

En of hij wel wist wat de konsekwenties zijn en of hij wel wist dat de vader van de dochter na 1945 in de ijzergieterijen werkte voor de opbouw van het land in een blauw overhemd en of hij wel wist dat de vader van de dochter advocaat was, maar door de omstandigheden daartoe gedwongen nu portier moest zijn.

Mijn vader zag ik in de oorlog nauwelijks. Hij was ondergedoken. Op moeders verjaardag in 1944 stond hij plotseling in de kamer tussen de breiende en kletsende tantes. Wat was hij toen groot en vreemd, als aan touwtjes neergelaten uit de sprookjeshemel in de huiskamer.

Voor het huis in de Vocelova staan we stil. De rioolbuizen zijn niet verplaatst en glimmen op door de regen en het gele lantaarnlicht. Je vertelt dat je een vriend hebt die soldaat is. We zien elkaar weinig. De verhouding met hem is eigenlijk absurd. Er moet maar een eind aan komen. Je ouders zullen het met de beslissing eens zijn, want hij oefende geen beroep uit en hij was niet te vertrouwen en hij kende zijn plichten niet en hij verstoorde de studie van hun dochter, hun oogappel, en hij gaf aan hun dochter niet alle kansen en hij wist niet dat hun dochter hun alles was en dat de vader van de dochter advocaat was geweest en hij wilde niet naar het Westen.

Je wilt hem een brief schrijven. Dat moet je niet doen, zeg ik. Ik wil het beeld van de oorlogsboeken, waarin soldaten altijd zulke brieven moeten krijgen, doorbreken.

[p. 48]

(Op 3 juni 1924, een dinsdag, stierf Franz Kafka. Heel vroeg in de morgen had hij uit alle macht het hartslangetje losgerukt en het de kamer ingeslingerd:

‘Nu is het uit met het gemartel, waarvoor moet dat nog langer duren.’ Toen Klopstock zich van het bed verwijderde, om de injectiespuit schoon te maken, zei Franz:

‘Gaat u niet weg.’

Klopstock antwoordde:

‘Ik ga ook niet weg.’

Waarop Franz met sombere stem zei:

‘Maar ik ga weg.’

Max Brod.)