De helm van aarde

[p. 74]

2

Sinds de dagen van de bezetting was Vera meer in de studio dan daarvoor. In de middaguren werkte zij meestal door. Geen pauze. Zij las hoorspelen van Tsjechische en Slowaakse schrijvers, van Duitse en Nederlandse, van een Nigeriaan als Wole Soyinka (‘De gedetineerde’. Kort na de voltooiing van dit luisterspel werd de auteur achter slot en grendel gezet, omdat hij protesteerde tegen de moedwillige uithongering van een broedervolk). Vormen en strukturen interesseerden haar niet in de eerste plaats: het ging voornamelijk om de intrige, om het spel, om de werkelijkheid, om de mensen. Zij wist dat zij bepaalde ontwikkelingen op het gebied van de moderne radiofonie op deze manier verwaarloosde, maar zij troostte zich met de gedachte dat na het expressionisme de Tweede Wereldoorlog uitbrak en dat zij in ieder geval nu niet meewerkte aan een nieuw soort expressionisme, dat wellicht de inleiding vormde op de Derde Wereldoorlog.

Zij kende de kracht van de radio, van het gesproken woord. Was zij het niet die in die augustusmaand voor de microfoon las:

Dus jullie zijn er al... welkom!
Welkom, zomergasten
gekomen uit de barre vrieskou.
Wees welkom,
want wij blijven beleefd
ook al komen jullie met pantserbrood
ook al vreten de zoutkristallen van onze tranen
alles aan.
Wees welkom,
in de liefdevolle omhelzing
kraken de botten

[p. 75]

 

en het bloed druppelt

 

uit de vruchten

 

van de laatste zonneschijn.

 

Doofstommen kunnen niet met elkaar praten.

 

 

 

Ik ontken

 

dat ik jullie ooit gekend heb

 

ik ontken het voor de tweede

 

voor de derde keer.

Die tijd was voorbij, maar de woorden waren niet in de doofpot gestopt. Je zag ze worstelen achter de lippen, je zag dat ze handen tot vuisten balden, je zag dat ze tranen verwekten in de oogkassen. En Vera kon aan deze spanning houvast, vorm geven via de hoorspelen, die zij nauwkeurig op dit gevoel selecteerde. Zo maar een thriller liet zij niet meer uitzenden; wel als de macht in het spel een geheimzinnig, groot machtsblok vertegenwoordigde, dat zinloze, onmenselijke opdrachten verstrekte.

Zij liet het filmscenario van de NBC: ‘Passport to Prague’ tot hoorspel bewerken, een procédé waarmee zij in het algemeen niet gelukkig was, omdat zij de schrijvers die echt voor de radio schreven, die de harde stilte van het radiowoord konden oproepen en die het spreken en het luisteren in het donker als de communicatie van het verzet hanteerden, voorrang gaf.

Maar het onderwerp van de film interesseerde haar; zij was er bij betrokken, hoewel in tegengestelde richting. In de film ruilde een Amerikaanse vrouw haar man tijdelijk in voor een Tsjechische man en voor Praag. In Vera's werkelijkheid ruilde een Tsjech haar en Praag in voor Amerika. En een Nederlander verliet zijn

[p. 76]

land en ging naar Praag.

Toen zij het hoorspel las, was zij teleurgesteld. De Engelse tekst van het scenario had haar een ander idee gegeven. In het nieuwe ‘Passport to Prague’ herkende zij haar situatie niet. Bij herlezing van het oorspronkelijk script bleef niets meer over van die eerste herkenning. Zij weet de vergissing aan vermoeidheid en aan een overgedoseerd gevoel voor die dingen.

Het hoorspel werd niet uitgezonden, zelfs niet opgenomen. Alleen de vertaler-bewerker verdiende er zijn geld aan.

Dat gevoel bleef overigens. De bezetting en de vlucht van Peter kon zij niet los van elkaar zien. Tweemaal was zij verraden: door de vroegere bondgenoot en door de toekomstige echtgenoot. Welk verraad het hardst aankwam, kon zij niet zeggen.

Twee verschillende vloeistoffen waren gemengd tot een nieuwe substantie: hèt verraad.

De daad van Peter kon zij naar rede en gevoel niet verklaren. Niet dat zij niet probeerde hem te begrijpen. In de nachtelijke uren, wanneer zij gekleed op bed lag (lag te wachten op een mitrailleur, want ook dat gevoel bleef), dacht zij aan mogelijke motieven. Peter liep niet meer gevaar dan om het even welke Tsjech. Hij was acteur, speelde wat de regisseurs en de dramaturgen voor hem uitzochten. Misschien zou hij een poosje brodeloos geweest zijn, maar wie was wèl zeker van zijn kost? Enkele maanden voor de bezetting werd hij lid van de partij, omdat die de richting van het socialisme-van-het-schone-gezicht in sloeg. Honderden meldden zich. Peter was geen uitzondering, kon onmogelijk opgevallen zijn. Kontakten met het buitenland onderhield hij volgens haar niet. Te hooi en te gras kwam er

[p. 77]

een buitenlands dramaturg of schrijver in de studio, die zij dan weleens meenam naar haar kamer op de Janáčkovo Nábřeží. Voor de gezelligheid nodigde zij Peter daarbij uit, ook al omdat hij het Duits en het Engels beter sprak dan zij. De meeste gasten spraken óf Duits óf Engels.

Maar dat waren toch kontakten van haar; hij had er slechts zijdelings mee te maken. De enige buitenlander die hij goed kende was eigenlijk geen buitenlander meer, maar een statenloze: Polanen.

Op een avond bracht Peter hem mee. Zij hadden elkaar ontmoet in de Viola, waar Peter gedichten las van jonge Tsjechische dichters. Polanen stelde belang in de poëzie, vooral in het verschijnsel en de sfeer als zodanig: poëzielezen in een café. Hij wilde er een artikel over schrijven voor een Nederlandse of Belgische krant.

Polanen was een stille man met een onopvallende bril, een wat gebogen rug. Een goede veertiger. Zonder enige aandrang vertelde hij tijdens het eerste bezoek al, strak voor zich uitkijkend en ietwat monotoon sprekend, zijn verhaal. In 1947 was hij uit het Nederlandse leger gevlucht, omdat hij dienst moest doen in het toenmalige Nederlandsch Indië, de grootste kolonie van Nederland.

Hij kwam in Tsjechoslowakije (over de reis geen woord), werkte vier jaar bij de hoogovens, liep een rugkwetsuur op ten gevolge van een bedrijfsongeval en werd toneelknecht bij het Nationaal Theater. Na verloop van enkele jaren en nadat zijn houding van 1947 door de geschiedenis gerechtvaardigd werd kreeg hij weer kontakten met zijn geboorteland. Een aantal Ne-

[p. 78]

derlandse, later ook Belgische kranten, zochten hem aan voor een correspondentschap in Praag. Hij ging op de aanbiedingen in. Op deze manier kon hij zich langzamerhand met de verdiensten die zijn oude vak, dat van journalist, opbrachten, weer bedruipen.

Dat bedruipen werd hem vooral mogelijk gemaakt dank zij de publikatie van uitgebreide reportages over Kafka en Praag, over de voetbalclubs die een rol speelden in de Europese competitie van landskampioenen en van bekerwinnaars, over belangrijke Tsjechoslowaakse sporten als ijshockey en turnen en over Tsjechoslowakije als vakantieland. Voor de Nederlandse radio vertaalde hij ook hoorspelen uit het Tsjechisch en uit het Slowaaks. Bij dit werk merkte hij hoe hij langzaam maar zeker van zijn taal vervreemdde. Voor sommige woorden kon hij geen Nederlandse equivalenten meer vinden.

Met name Polanens vertaalarbeid bracht Vera op het idee om hem ook een aantal Nederlandse hoorspelen in het Tsjechisch te laten vertalen. Hij maakte eerst van een vijftal spelen een synopsis. Daarna maakte zij een keus en verstrekte zij de vertaalopdrachten. Op dit werkterrein ontstond er een nauw kontakt tussen Polanen (die Polanen bleef heten; bij zijn voornaam werd hij nooit genoemd) en Vera.