De helm van aarde

[p. 85]

4

De donkere bril droeg Vera sinds de dagen van de bezetting. Polanen had hem eens aan haar cadeau gedaan, maar zij wilde hem niet dragen, omdat hij te groot, te excentriek was. Toen zij voelde dat er iets moest gebeuren om haar ogen, die een groot gebrek aan slaap aan te zien waren, te beschermen, af te schermen voor de buitenwereld, toen zette zij hem op. Niemand hoefde te zien dat zij moe was: in die dagen was dag en nacht werken een plicht. Aanvankelijk deed zij nog dienst in de officiële studio, maar toen deze door tanks beschoten werd, vluchtte zij met haar collega's naar buiten. Daar stonden honderden mensen die tegen de tankbemanningen schreeuwden: GESTAPO - GESTAPO - GESTAPO. Twee jongens hielden een vlag omhoog, die gedrenkt was in het bloed van een jonge vrouw. Zij was met haar scooter verpletterd onder de rupsbanden van een tank.

In de smalle straat rook het naar kruitdamp. Vera baande zich een weg naar het Wenceslasplein. Terwijl iedereen omhoog keek naar de vlag en naar de beschoten muren van het studiocomplex, keek zij naar omlaag, om de obstakels (stenen, stukken van auto's, rioolbuizen, hopen zand) zo goed mogelijk te kunnen omzeilen. Het was alsof zij tegen de stroom op moest roeien. Zij had er alles aan gedaan om die stroom snelheid te geven. En zij zou er nog meer aan willen doen, om de stroom in de versnelling te houden. Op het Wenceslasplein, waar twee slurven mensen, de ene richting monument en Nationaal Museum, de andere richting studio trokken, rukte zij het portier open van een kleine fiat. Op het autodak was het woord SVOBODA gekalkt. Vera legde de nauwelijks verbaasde jongeman uit (ongeveer dertig jaar, zwart krullend poedelhaar, een zwarte snor, een sigaret rokend) dat zij

[p. 86]

uit de radiostudio was gevlucht en dat zij nu elders verwacht werd, waar een illegale zender stond opgesteld. Zij zou hem de weg wel wijzen.

Twee uur na de beschieting van het gebouw van de staatsomroep klonk Vera's stem weer door een microfoon. Haar woorden werden door heel Praag opgevangen, via kolossale oude kraaktoestellen of via kleine draagbare toestelletjes, die soms zomaar, zonder eigenaar, op auto's of vensterbanken, in een papierbak of op een brugleuning, berichten doorgaven.

Praag was één grote happening en Vera draaide mee in de berichtenmolen, in de bidmolen.

De Tsjechische posterijen plaatsten op de brieven een nieuw poststempel: ‘Leiders, wij zijn met u’. Muurkranten volgden elkaar in ijltempo op:

DE VADER WAS EEN BEVRIJDER, EEN VRIEND / DE ZOON IS EEN BEZETTER, EEN VIJAND DOOD AAN COLLABORATEURS

De bordjes met de straatnamen werden weggehaald, de richtingaanwijzers verplaatst, dit alles om de okkupanten te misleiden.

Na zeven dagen van vierentwintig uur werken per dag kon Vera de balans gaan opmaken van de geweldloze weerbaarheid. De laatste dag gaf zij bijna uitsluitend codeberichten door:

MILADA KOMT HELENA HALEN

DE ENGEL IS NIET VER

WIE IS BIJ MIREK?

Verder noemde zij de namen van collaborateurs.

Na die laatste dag liep zij versuft naar huis, uur na uur. Op de

[p. 87]

Karelsbrug stond een schoorsteenveger. Vera zag dat de voorbijgangers hem terloops aanraakten, in de hoop dat dit gebaar hen geluk zou brengen. Vera hoopte ook, wanhoopte meer. Zij moest aan Hongarije 1956 denken. De situatie was er anders, alles was er anders, maar vast stond dat daar weinig van het verzet tegen de okkupanten van toen was overgebleven. De nauwkeurig gedikteerde krantekopij werd geloofd: de Tsjechen waren collaborateurs, de Slowaken waren collaborateurs. Zij, hun broeders toch, dreven een handeltje met het communisme en vergaten het bondgenootschap.

Broeders waren nu ook gekomen, natuurlijk broeders, geen vrienden. Hoe zei die brave soldaat Schwejk het? ‘Natuurlijk zijn de overwinnaars onze broeders. Onze vrienden zoeken wij zelf uit.’ In haar huis wachtte Polanen haar op. Zij was verbaasd en blij niet direct vanuit de spanning alleen te moeten zijn.

‘Nu ik jou hier zie zitten, Polanen, besef ik pas goed dat de tijd stilgestaan heeft’, zei zij, terwijl zij haar mantel uitdeed.

‘Hoe bedoel je dat, Vera?’

‘Ik heb zeven dagen en nachten gewerkt...’

‘Ja, ik heb jouw stem vaak herkend...’

‘Maar het was alsof het één lange nacht was, een fotografisch vastgelegde bliksemflits. En nu is alles weg, de fotoplaat is kapotgevallen.’

Zij legde haar jas op tafel. Daar lag een envelop. Peters handschrift.

‘Waar is Peter?’, vroeg zij, de brief tussen de handen voor zich vastgeklemd. Een dikke brief.

‘Peter is weg.’

‘Weg? Weggehaald, weggevoerd, waar naar toe?’

‘Weggelopen.’

[p. 88]

Polanen keek Vera niet aan. Hij zei het woord ‘weggelopen’ op de toon die een domme leerling aanslaat tijdens het vervoegen van werkwoorden.

‘Weggelopen? Je bedoelt: gevlucht?’

‘Zo zou je het ook kunnen noemen.’

‘Wie zat er achter hem aan?’

‘Weet ik niet.’

‘Gevlucht. Zonder bericht.’

‘Ik denk dat je het bericht in je handen hebt, Vera.’

Het was één lange nacht. De tijd stond stil. Niemand bestond. Peter niet, Polanen niet, Praag niet. Er waren alleen de berichten, de oproepen, de waarschuwingen, de codes, de meldingen, de gedichten.

Zij haalde de brief uit de envelop en liep ermee naar het raam; de bril legde zij in de vensterbank. Door de vitrages zag zij tanks op de kade staan. In de koepeltorens en op de flanken zaten de tankbemanningen, grijze schimmen boven de Moldau. Wanneer je je ogen tot spleetjes samenkneep zag je ze over de Moldau varen.

‘Lieve Vera,

Je weet, ik ben geen held. Met de politiek heb ik mij nooit bemoeid, niet in goede, maar ook niet in slechte zin. In jou bewonderde ik altijd het positie kiezen. Jij wist altijd precies hoe je iets moest uitleggen, hoe je op iets moest reageren. Ik was maar een speler die danste op diverse manieren, al naar gelang er door regisseurs aan mijn touwtjes getrokken werd. De regisseurs die gladde produkties wilden maken, successen wilden vieren met hun opvoeringen, hun spektakels. Ik deed wat van mij geëist

[p. 89]

werd en waarvoor ik betaald werd: spelen, spelen en spelen. Als acteur raak je het vermogen van kiezen kwijt. Je speelt je rol, je hangt wat in een kroeg, benieuwd naar blikken van herkenning, je leest de recensies door op zoek naar strelende woorden, je vergeet de naam van de schrijver, je draagt wat gedichten voor in daartoe geëigende lokalen en kroegen, omdat je geen cultuurbarbaar geheten wil worden, maar je kent de namen van de dichters niet, je laat je interviewen voor de televisie, niet over het vak, niet over toneelstukken, maar over je lievelingseten.

Ik ontmoette jou voor het eerst in de radiostudio. Hoeveel jaar geleden? Ik weet zelfs niet meer in welk hoorspel ik een rol moest spelen. Wat jullie achter het dubbele glas in de registratieruimte bespraken kon ik niet horen, maar uit de opmerkingen die de verwaande regisseur na een dialoog met jou de studio in slingerde (steeds geprikkelder), maakte ik op, dat jij niet tevreden was met een gladde produktie, maar dat je een verstaanbare verlangde. Je wilde een interpretatie van de feiten horen. Mijn collega's kregen er behoorlijk de schurft over in, omdat alles tot drie-, vierkeer over gedaan moest worden, maar ik ging met je mee en volgde de aanwijzingen nauwkeurig op. Niet dat ik anders zo meegaand was (kankeren en opschieten was inherent aan ons vak), maar ik voelde dat er iemand met de tekst bezig was, dat die iemand erbij betrokken was en tenslotte, dat die iemand niet een uurtje radio wilde vullen, maar dat het er die iemand om te doen was een uur stem te geven.

Ja, je was toen nog een “iemand” voor mij. Van de inspeciënt, je weet wel, die man wiens specialiteit het imiteren van een dravend paard was door het slaan op zijn eigen billen, vernam ik dat je Vera heette en dat je dramaturge was, maar soms ook inviel als omroepster. Wanneer ik na die hoorspelopname een omroepster

[p. 90]

voor de radio hoorde, probeerde ik mij voor te stellen of de stem bij jou paste. Een maand later werd ik in het gebouw van de omroep door een regisseur ontboden.

Het is natuurlijk krankzinnig dat ik dit allemaal in een brief schrijf, terwijl buiten de mensen openlijk verzet plegen tegen de okkupanten. Vera, het is een soort lafheid misschien, dat ik niet naar buiten ga en dat ik niet direct terzake durf te komen. Maar dit schrijven betekent voor mij een vorm van proces, een getuigenverhoor, waarbij ik mijn eigen getuige ben.

Vraag: waarom hield ik van je?

Vraag: je hield toch ook van mij?

Vraag: ...’

Wat achter de derde vraag gestaan had was weggekrast. Vera hield op met lezen. Haar ogen traanden. Zij zette de bril weer op en draaide zich om naar Polanen, die voor zich uit keek. Toen barstte zij in huilen uit. Polanen liep op haar toe en legde een arm om haar nek.

‘Ik begrijp het’, zei hij.

Hij begreep er niets van.