De helm van aarde

[p. 96]

6

Polanen was weggegaan met de opmerking, dat zij maar goed moest uitrusten en dat hij de volgende dag om een uur of elf langs zou komen om te kijken of hij nog iets voor haar kon doen.

Toen Polanen weg was moest Vera voortdurend proberen pijnlijke braakneigingen te onderdrukken. Pijnlijk vooral, omdat haar maag nauwelijks iets bevatte. In het keukentje, tevens badcel, tevens opslagruimte, vond zij nog een stuk chocoladetaart, meer deeg dan crême. Staande en bukkend at zij het gebak op, zocht intussen naar de jeneverfles. Zij vond hem in de kamer, naast de stoel waarin Polanen gezeten had. Hoe lang zou hij op haar gewacht hebben? Zij wist niet of hij veel uit de fles die, dat wist zij wel, aangebroken was toen zij wegging, gedronken had. Er zat nu nog een bodempje in, net voldoende om er de taartresten mee weg te spoelen. Al die tijd hield zij in de ene of de andere hand de brief van Peter.

‘In de studio stond niet de regisseur, maar jij mij op de wachten. Je verontschuldigde je voor het nog niet aanwezig zijn van de man. Ik zag dat je het vervelend vond. Blijkbaar was je een vrouw van de klok. Maar uit die ene verontschuldigende zin proefde ik een warme fluweelstem, of beter, een stem met goud- en zilverdraden, een brokaatstem (ik zou nog meer over jouw stem willen schrijven; daarmee begon het immers).

Je bracht me naar een smalle kamer met aan weerszijden oude, vergeelde open kasten, met keurig gestapelde manuscripten en boeken (wat had je toch een rot kamer. Kwam er ooit wel eens zon?). Even later kwam de regisseur. Ik kreeg snel een hekel aan hem, omdat hij duidelijk liet merken dat hij jouw adviezen en toelichtingen niet serieus wílde nemen. Jullie vroegen mij of ik

[p. 97]

een monoloog wilde spelen, getiteld “De neger”.

Het ging over een neger; ik zou de neger niet zijn, maar een gevangene. Ik was ooggetuige bij een incident in een havenplaats, waarbij een aantal matrozen betrokken waren. Onder het zingen van WHAT SHALL WE DO WITH THE DRUNKEN SAILOR treiterden zij een varensgezel. Het liep uit op een vechtpartij: vier tegen één. Een neger sprong tussenbeiden. Maar dan wierpen de vijf matrozen zich op de neger en onder het zingen van WHAT SHALL WE DO WITH THE DRUNKEN NIGGER werd hij overmand, tot bloedens toe geslagen en in het water geworpen. De ik-figuur had alles vanaf een caféterras aangezien tot aan het moment dat de neger in het water werd gesmeten. Hij sloeg op de matrozen in die vluchtten. Een politiesirene kwam daarop snel dichterbij. Ik stond naast de neger die ik uit het water haalde. Het bloed ronde snel, in een paarse kleur. Politie-agenten arresteerden mij. Aan de vooravond van het verhoor overdacht ik het gebeuren.

Over de uitzending was je erg tevreden en nadien kreeg ik meer rollen in hoorspelen. Zo groeide ons kontakt (ik hield van jouw stem, liefde op het eerste gehoor), we gingen na de repetities wel eens samen eten, ik kwam bij je thuis (twee kamers, een keuken), wij gingen naar het theater (weet je nog, die voorstelling van Arthur Ui; onze toenmalige president was voor een statiebezoek naar Parijs en de hoofdrolspeler schreeuwde het uit: “onze president is naar Parijs. Ik heb gehoord dat de Parijse hoeren zo goed zijn. Laten wij hopen, smeken en bidden dat de president in de armen van de beste Parijse hoer valt. Dan komt hij nooit meer terug.” Wij applaudisseerden, de claus moest driemaal herhaald worden), samen maakten wij de schone revolutie mee en ik hield

[p. 98]

van je. Je nestelde je tegen mij aan, waar wij ook zaten. Ik sliep bij je en op de dag dat het MANIFEST VAN DE TWEEDUIZEND WOORDEN werd gepubliceerd, besliep ik je. Nog nooit had je in woorden tegen mij gezegd dat jij ook van mij hield. Achteraf verbaas ik mij daarover. Toen niet.’

Peter, Peter... Ik vond je lief, misschien niet op het ‘eerste gehoor’. Maar ik hield ook van mijn en van jouw land. Je wist dat ik nationalisme haatte, maar in onze situatie ging het toch om het blote feit te kunnen leven en samenleven. Die avond dat jij mijn benen openduwde was ik niet meer dan een hoer, een privé-hoer voor jou, want mijn gedachten waren bij de TWEEDUIZEND WOORDEN. Ik had het manifest mede ondertekend, de tekst van Ludvík Vaculík had ik gelezen en herlezen en toen jij in mij klaar kwam repeteerde ik de citaten:

- Allereerst werd het leven van ons volk bedreigd door de oorlog. Daarna kwamen er opnieuw slechte tijden die de geestelijke gezondheid bedreigden. Het merendeel van het volk had vertrouwen in het programma van het socialisme, maar het bestuur kwam in handen van de verkeerde mensen.

- Het parlement verleerde het debatteren, de regering vergat hoe te regeren en fabrieksdirecteuren hoe te leiden. Verkiezingen hadden geen betekenis en de wetten verloren hun waarde.

‘De volgende dag, 's avonds, ontmoette ik in de Viola Polanen. Ik las er poëzie van jonge Tsjechische dichters, van Hanzlik bijvoorbeeld, met overtuiging (waarschijnlijk voor het eerst), met inzet. Polanen toonde zich nieuwsgierig. Je kent het verhaal. Ik

[p. 99]

stelde hem aan jou voor. Je kon al spoedig zaken met hem doen. Hij kwam veel bij jou, eerst met mij, later ook alleen. Wij troffen in hem een gemeenschappelijke vriend die wij samen konden helpen. Samen.’

- Wij konden geen van onze vertegenwoordigers vertrouwen en wanneer wij dat toch konden, was het niet mogelijk iets van hen te verlangen, omdat zij machteloos waren. Wat de zaak nog erger maakte was, dat wij elkaar niet konden vertrouwen.

‘De maanden tussen het manifest van de tweeduizend woorden en de inval en het beleg van de okkupanten volgden wij gespannen de ontwikkelingen. Ik voelde dat wij niet alleen bij elkaar hoorden omdat wij van elkaar hielden, maar ook omdat wij tot één volk behoorden dat alles deed om de veroverde ruimte te behouden. Ik meldde mij bij de Partij. Polanen bleef buitenstaander. Hij was geen Tsjech, hoewel hij wel met alles op de hoogte was.’

- Het proces van de huidige wedergeboorte brengt niets nieuws. Vele van zijn idealen en aanbevelingen zijn ouder dan de vergissingen van het socialisme in ons land. Deze vergissingen zouden reeds lang geleden bekend hebben moeten worden, maar zij werden onderdrukt. Laat ons niet een illusie koesteren dat deze gedachten nu de overhand hebben omdat de waarheid overwon. Deze overwinning was een gevolg van de zwakte van de oude leiding, welke nog versterkt werd door de opeenhoping van fouten uit twintig jaar.
Alle gebreken in de ideologie van dit systeem werden gevoed totdat zij verrotten.

[p. 100]

‘Ik kreeg in die dagen ook een aanbieding om een rol te spelen op de bühne in de “Drie gezusters” van Tsjechov. Je raadde mij aan om de rol te accepteren, omdat ik nodig eens uit de studio moest. De dag van heimwee naar de planken zou toch een keer komen. Het was een opwindende tijd (besef van tijd hadden wij nauwelijks). Ik repeteerde in de schouwburg, jij las, meer de kranten dan hoorspelmanuscripten, meer dichtbundels dan rapporten van de regisseurs en in de namiddagen wisselden wij gegevens uit in Viola, in Scala, in de Rotisserie of thuis.

Over trouwen werd niet gesproken. Het land, het volk, alles en iedereen was in beweging en verkeerde in spanning. Voor Polanen was er werk aan de winkel. Zijn Nederlandse opdrachtgevers verlangden steeds grotere porties kopij van hem.’

- De waarheid is niet overheersend; de waarheid blijft gewoon over, wanneer al het andere faalt. Er is geen reden voor een nationale viering. Er is alleen reden voor een nieuwe hoop. Wij wenden ons tot u in dit ogenblik van hoop, die nog steeds wordt bedreigd. Het duurde een paar maanden, voordat velen van ons geloofden vrijuit te kunnen spreken en velen geloven het nog niet.’

‘Amor Omnia Vincit. En Polanen deed zijn best.’

- Er blijft ons niets anders over dat dit regime menselijker te maken. Anders zal de wraak van de oude machten wreed zijn. Wij wenden ons tot degenen die hebben gewacht. De dagen die direct voor ons liggen zullen over onze toekomst voor veel komende jaren beslissen. Spoedig zal het zomer zijn met zijn vakanties en vrije dagen, waarin wij gewoontegetrouw alles willen laten

[p. 101]

rusten. Wij kunnen er echter om wedden dat onze tegenstanders de zomersporten zullen vergeten.

‘En Polanen deed zijn best.’

- Ieder van ons moet de verantwoordelijkheid op zich nemen om zelf zijn conclusies te trekken. Overeenstemming kan alleen worden bereikt, indien de vrijheid van het woord, eigenlijk onze enige democratische verworvenheid van dit jaar, noodzakelijk is.

In het hoofd van Vera tolden de balanscijfers. Tweeduizend woorden en meer. Peter.

- Deze lente is zojuist geëindigd en komt ook nooit meer terug. In de winter weten we hoe alles is afgelopen. Hiermee eindigt onze oproep tot arbeiders, boeren, ambtenaren, kunstenaars, geleerden, technici en alle andere burgers.