De helm van aarde

[p. 102]

7

Er ging nog iemand in bad. Half drie in de nacht. De bewoner van kamer 112. Marc werd er niet wakker van, want hij sliep niet, kon niet slapen.

Het was geen opwindende dag geweest, maar een teleurstellende. De resultaten van het aanpassingsproces waren nihil.

Als een vreemde stond hij bij het graf van zijn vader. In de jaren 1939-1942 zag hij hem zelden. Vader was een partizaan die niet bij zijn ondergedoken gezin durfde te komen. Er werd op hem geloerd en er konden verraders wonen in ons huizenblok. Maar op de verjaardag van zijn vrouw en van zijn zoon kwam hij ‘thuis’, ook die paar jaar. De spionnen hadden het kunnen vermoeden.

Vader had altijd iets voor hem betekend. Op school vertrouwde een klasgenoot hem eens toe dat hij zou willen leven als Jezus, maar Marc wilde leven als de vader. Van deze wens bleek niets meer te bestaan. Hij merkte het toen hij aan de crypte stond. Het was voor hem, als voor toeristen, een historisch feit.

‘Door een gat in de muur probeerden de SS-ers eerst de cryptebewoners te vergassen. Toen dit niet lukte vernietigden zij de partizanen met handgranaten. Bovendien werd het dorp Lidice met inwoners en al verwoest. Inwoners die werden weggevoerd, kwamen in een concentratiekamp om.

Uit het dagrapport van S.S. Hauptsturmführer Wiesmann:

DER AUFTRAG DIE ORTSCHAFT LIDITZ DURCH SPRENGUNG DEM ERDBODEN GLEICHZUMACHEN IST AM 1.7.42 UM 16.00 UHR ERFÜHLT WORDEN. IN DER GEW. ORTSCHAFT STEHT KEIN HAUS MEHR.

192 mannen geëxecuteerd; kinderen en vrouwen op transport gesteld en vernietigd.

[p. 103]

Een foto van de daders bij hun jachtbuit: NACH GETANER ARBEIT ZUR ERINNERUNG.’

Marc sloeg het boekje dicht. De inhoud kon hij volgen, omdat zij hem bekend was. Maar de dichtbundels die hij gekocht had, bevatten een vreemde taal. De woorden kwamen niet meer over. Dat verleden, dit heden, bestond niet meer.

Hij was er niet meer bij betrokken.

Hij bladerde weer in boeken, bundels, tijdschriften in de winkel onder de zalen van de Schrijversbond. Vanavond naar de opera. De uren sloegen langzaam om. Zelfs de honderd klokken van Praag konden het tempo niet opjagen. Hij keek meer naar de lange handen van één van de boekverkoopsters dan in de boeken. Lange handen. Bijna geen handen, alleen maar vingers. De vingers van Patachou, de vingers van Vera.

Marc liep, winkel voor winkel, in de richting van Janáčkovo Nábřeží. Hij keek de mensen aan, herkende niemand, behalve het blonde meisje met de blauwe kousen, dat over de schouder van de fotograaf, om wie zij gestrengeld voor een speelgoedwinkel hing, hem aankeek. Naast hen huilde een kind, in het ene handje een poppelijfje, in het andere het kopje.

Marc stapte de winkel binnen, zocht een pop uit en terwijl hij op wisselgeld wachtte, keek hij naar buiten. De blik van het blauwe kousen meisje botste tegen de etalageruit.

Buiten rukte hij het kind zenuwachtig de poppestukken uit de handen en drukte er de nieuwe pop, met lang blond haar, in. Het kind ging nog harder brullen. De fotograaf keek het verstoord aan. Marc liep weg, haastig, alsof hij zojuist een misdaad had gepleegd. Het huilen hield op.

[p. 104]

De lucht was bewolkt. Boven de wolken raasden vliegtuigen. Het geluid. Marc aarzelde. Zou hij eerst naar de synagoge gaan en dan één keer langs het huis van Vera lopen of eerst langs het huis en dan naar de synagoge? Zonder een besluit genomen te hebben, schuifelde hij verder. De kuitspieren werden stijf, misschien voelden zij wel hard aan.

Hij ging toch in de richting van de Brug van de Eerste Mei (hoe zou hij nu heten? Deze, in vergelijking met de Karelsbrug, sobere overspanning van de Moldau wisselde al zo vaak van naam).

Voor hij de brug opliep, overtuigde Marc zich in het trappehuis van het Nationaal Theater van de juiste aanvangstijd van de opera. De poppestukken liet hij achter een pilaar vallen. En weer zag hij het meisje met de blauwe kousen, nu alleen, weggedoken in een witte wollen das. Marc wilde haar gedag zeggen, maar hield zich in. Hij kende haar nu wel lang genoeg om dit te kunnen doen, maar omgekeerd was dit waarschijnlijk niet het geval. Hij meende tranen in haar ogen te zien.

Op de brug lopend aan de linkerkant, probeerde hij het huis van Vera te zien. Maar dat was te ver weg en langs de Moldau stonden veel bomen.

Toen hij op de kade liep zag hij dat enkele bomen uitbotten en dat begin november.

Marc drukte de pruik nog eens aan. Haydn componeerde uitsluitend met een gepoederde, besuikerde pruik op zijn hoofd.

Zou Vera thuis zijn? Tien voor half vijf. Wanneer zij hetzelfde werk als vroeger deed, dan zou zij thuis kunnen zijn. Alleen? Met wie? En nog altijd op hetzelfde adres?

Polanen. Polanen schold hem ten tijde van de bezetting uit voor vuile rotjood en voor schlemiel en voor geschoren melaatse. Zijn

[p. 105]

motief was dat de joden verantwoordelijk gesteld moesten worden voor de chaos.

Hij had Polanen aan Vera voorgesteld. Aanvankelijk viel het hem niet op dat Polanen en Vera veel met elkaar spraken, terwijl hij er stil bijzat, zonder echt te luisteren. Op die avond in augustus 1968 vertelde Polanen hem gehaast, in het trappehuis van de lijfarts, dat hij moest vluchten. De okkupanten hadden het vooral op joden voorzien en naar hij meende terecht. Zij waren het immers altijd geweest die vredelievende volkeren in moeilijkheden brachten. En als Vera wist dat hij een jood was... Wist zij dat dan niet? Natuurlijk niet, fluisterde Polanen vinnig, daar zorgde jij wel voor. Maar hoe dan?

Hij was niet orthodox-joods opgevoed, in de synagoge kwam hij zelden en aan de sabbath hield hij zich niet.

Zie je wel, zei Polanen, alles deed je om Vera op een dwaalspoor te brengen. Maar ik had je door. Voor mij was je een vuile rotjood, een schlemiel, een geschoren melaatse.

Polanen duwde hem de trap af, de straat op. Als je van Vera houdt, dan moet je weggaan, zei Polanen nog. Zij komt anders in ernstige moeilijkheden.

Op zijn kamer schreef hij een afscheidsbrief voor Vera. De radio stond aan. Soms hoorde hij haar stem, haar brokaatstem. Hij kon niet direct tot de kwestie komen van zijn jood-zijn. Eerst schreef hij over vroeger en over de bezetting van nu. Na drie uur schrijven legde hij de pen neer. Zijn vingers stonden in een krampachtige schrijfhouding. In de warmte van zijn oksels probeerde hij ze weer soepel te krijgen.

Hij had zich voorgenomen om een kort briefje te schrijven, een afscheidswoord zonder een tot ziens. Maar het was een balans

[p. 106]

geworden waarop de verhouding Vera - Marc gewogen werd. Hij verzweeg niets opzettelijk, ook niet de rol die Polanen had gespeeld. De volgende morgen stopte hij de brief in Vera's brievenbus.

De zware poortdeur stond halfopen. Marc keek van de overkant van de kade schichtig even naar binnen, zag niets, keek omhoog. Nog steeds de vergeelde gordijnen. Door de poort kwam een jongeman naar buiten, die gehaast wegliep in de richting van de brug. Naar zijn kleding te oordelen een buitenlander. Ook een buitenlander, Marc voelde zich aan hem verwant. Het kontakt met het verleden, met Praag bleef uit. Zou Vera daar nog iets aan kunnen veranderen? Weer op de brug lopend trok hij de pruik van zijn hoofd en wierp hem in de Moldau. Bij Turandot wilde hij kaal verschijnen.