De helm van aarde

[p. 117]

Deel drie
Praag - Amsterdam
Praag - New York (volgens het verhaaltje)

[p. 118]

1

Jos wachtte met de jongens in de aankomsthall van Schiphol. Terwijl ik aan de lopende band op mijn koffer stond te wachten, liep Theodoor als een gekooid tijgertje langs de glaswand. Van zijn lippen las ik de woorden ‘dat is pappa, dat is pappa’, vele malen herhalend. Hij moest zich erzelf van overtuigen.

Het graven van éénmans- en gezinsputjes bleek geen rage geworden. Acht speldeknoppen waren voldoende om op de kaart van Nederland aan te geven in welke plaatsjes de kuilen waren gegraven. Evenals bij de Bescherming Burgerbevolking-zandzakkenactie ter ondersteuning van de moraal en ter stutting van kelders en trapgaten, was ook nu de angst binnen de perkjes gebleven.

Alles gaat als een nachtkaars uit. De wereld na de atoomoorlog. ‘Tegenwoordig sterven de volkeren niet meer uit; slechts de mensen en regimes sterven. Wij zullen leven, opdat wij de betere toekomst van ons en de hele wereld zullen beleven...’ I had a dream this afternoon, zei Martin Luther King. Je kunt erin geloven, maar hij werd vermoord. Welk geloof verzet bergen, systemen, diktaturen, diplomaten, generaals?

De kost verdienen met het geven van literatuurlessen kan ridicuul zijn. Met literatuur maken is geen korst droog brood te verdienen. Toch blijven schrijven. Dagboekaantekeningen. En een verhaal over een Amerikaan in Praag.

Lesgeven in de vroegere woning van Aart van der Leeuw aan de Delftse Spoorsingel. De singel is gedempt, maar de treinen zijn er nog.

De actrice in spe ligt op bed en leest Albert Bontridders ‘Dood

[p. 119]

hout’. De neger Willie Mac Gee, autobestuurder, 37 jaar oud, vader van vier kinderen, stierf tien minuten over middernacht op de elektrische stoel van de staat Mississippi in uitvoering van het vonnis dat hem schuldig verklaarde aan de verkrachting van een blanke vrouw. Honderden blanken, die voor de gevangenis van Laurel samenschoolden, begroetten met blijdschap het nieuws van de executie. Dat was op 8 mei 1951.

De blanke ligt in de hand van de neger
gelijk het licht in de knel van de duisternis
gelijk het woord in de galmende eenzaamheid.

Of op de zolderkamer op de Markt, met een uitzicht op het standbeeld van Hugo de Groot. De boekenkist blijft dicht. Het bed wint het van de literatuur. Niet de vraag van de hoer: hoe moet je het hebben, aangekleed of naakt of op de Franse toer. Maar in stilte. Toch nog literatuur.

DE ECHTHEID VAN DEZE BRANDEWIJN IS GEWAARBORGD DOOR HET ACQUIT NR 409 van 30/11/67. Telkens van de zolder naar de weecee in de nachtelijke uren, zodat je langzamerhand het gevoel krijgt dat je helemaal leegloopt en dat er een holle kalebas overblijft. Wat zal er met dit schrift gebeuren, dat doordrukt op de ijverig getypte vellen (vier bladzijden per uur is het overtyp-tempo) van een ander boek.

Jos en de kinderen slapen, typen kan nu niet, het huis dreunt uitelkaar. Harde aanslag. Het lesgeven is voorbij.

Herinneringen aan Praag. Overlezen. Er klopt geen bal van. De chronologie is verstoord. Kirsten komt niet uit de verf, de Tsjecha

[p. 120]

niet, waar was Martin 's avonds, enzovoort, enzovoort.

En toch klopt het, er was een andere tijdsorde en meer nieuws over Kirsten is niet nodig, want ik had niets met haar te maken. De Tsjecha was belangrijk, maar zij kreeg geen naam. Jaroslava? Olga? Karla? Jarmila? Helena? Tereza? Gabriela? Naděje? Jindřiška? Nanny? Jos? Sussanne?

Natuurlijk produkt gedistilleerd uit de beste wijnen geoogst in Frankrijk en, onder waarborg van het wit acquit, afgeleverd door de Administratie der Directe Belastingen van de Franse staat.

Misschien wordt het manuscript nog eens in een fles gevonden door de heilige Markies Gerardus Franciscus of een andere uitdentijdse zonderling op blote voeten en is al het nachtelijk werk, wat eigenlijk niet kan gebeuren vanwege de voorhoofdsholteontsteking, de aandoening van de longen, het over zijn toeren geraakt hart, wat allemaal rust en vrouwewarmte nodig heeft, niet voor niets geweest.

Drie weken thuis. Een houten trein, geel en blauw, overbrugde de verlegenheid van Matthijs en Theodoor.

Het huis in het dorp verkocht met een bemiddeling van een beëdigd makelaar die trots terug kon zien op zijn staat van dienst bij de Landwacht en de Marechaussee en die aan de bemiddeling van beide kanten zeshonderdenzestiggulden ving (pot voor meneer). ‘En weet u meneer, wat ik tegen de radio en televisie heb? Het verjoodst daar zo erg. Neem nou zo'n quiz op zondagmiddag. Daar kijken de kinderen ook naar. In het pendel zitten alleen maar Joden.’

Verhuisd naar het Gooi. Zolderkamer ingericht. De televisie-

[p. 121]

antenne staat bij het geringste zuchtje wind luidruchtig te zwiepen.

De tweede week. Doodstijding. Dick de schilder overleden.

Het telefoontje kwam bij de buren die patates met appelmoes vraten. In vliegende vaart naar Delft, door twee rode stoplichten gereden. Aankomst: een kwartier voor sluitingstijd van het opbaarcentrum. (Kraamcentrum zou in zekere zin ook een goed woord zijn.)

Daar lag hij dan, kapot gegaan aan astma en aan medicijnen. Toch fietste hij nog vlak voor zijn dood. Het zwarte haar is verkleurd tot grijs. De puntbaard bijna los van het masker. Onder de met een glasplaat afgedekte kist kon ik nog net zijn handen zien, die zochten naar elkaar. Maar het water was veel te diep.

De voortdurende astma-aanvallen van mijn vader, die het hele huis in ademnood brachten. Nachten lag je te luisteren naar het gehijg dat door de muren sloop. Je probeerde hetzelfde, zijn tempo te volgen, maar je was binnen enkele minuten doodop. Je ging naar hem toe, het donker golfde mee in zijn slaapkamer en je zei zacht:

‘Heb maar geen zorgen. Als je dood bent zorg ik wel voor mama.’ Het gebeurde niet bij deze Job en nu vindt hij geluk bij mijn kinderen. Op deze manier kunnen je kinderen nog wat vergoeden van de rotzooi die je hem aandeed.

‘Hij ligt er mooi bij’, zei ik tegen de schoongewassen, cleangesproeide lijkbewaarder/uitvaarder.

‘Pas op de drempel’, was zijn beleefd commentaar en ik snelde naar wederzijdse vrienden die naar een onnozel televisiespelletje

[p. 122]

keken. Keerquiz.

‘Dick is al twee dagen dood.’

Zij: ‘Je maakt een grapje.’

Hij: ‘Nee, over zoiets maakt hij geen grapjes.’

Zij: ‘Wil je koffie?’

Hij: ‘Ik heb een nieuwe hobby. Dia's. Je hebt geen idee hoeveel tijd daarin gaat zitten.’

Ik rende weg. Andere vrienden waren niet thuis. De wijzerplaat van de grote kerk was niet verlicht. Al kotsend in een gracht hoop je nog dat dit het weer zal beïnvloeden.

De volgende dag regende het aan een stuk door. Mistduinen regen doemden op uit de sloten. Er wordt wat afgestorven. Ik las een gedicht in de koude paarse aula. Drie dominees luisterden mee. Op die momenten vind ik hen aardig.

toen ik opstond sliep jij in
gekreukeld laken onder de handen
gesloten, over de stadskontoeren
die ééns schilders voedden

kleur ebt weg uit de huizen
grijs slaat de adem in de kerk
wie ontdekt nu nog grachtentinten
of de symboliek van een vervelde boom

delft, paletplaats van woorden
is leeggekrabd, lost met jou op
in huiverregen, dun als je schetsen
elke druppel bijt het netvlies

[p. 123]

Hoe was zo'n gedicht nog mogelijk, een week geleden. En wie zal mijn in memoriamlied schrijven? Jos kent het lied, maar zij zal niets zeggen. In bed weet zij meer dan ik op deze onverwarmde zolder met duizenden eens geschreven boeken.

Er zal toch wel iemand overblijven, na welke oorlog dan ook, die nog een poosje kan teren op de onaangetaste inhoud van conservenblikjes, augurkenpotten en limonadeflessen. En dan komt de laatste maaltijd vòòr het gevecht met de insekten, die dan toch nog de strijd winnen, ondanks de honderdduizenden soortgenoten die kapotgeslagen zijn tegen behang en tentzeilen.

Ik las het gedicht verstaanbaar, omdat ik na elke regel twee keer moest ademhalen.

Naast de grafkuil lagen de verwaaide bloemenkransen van de vorige begrafenis.

L'AUTHENTICITÉ DE CETTE EAU DE VIE DE VIN EST GARANTIE.