De helm van aarde

[p. 126]

3

In de tijd van de aktie van de Bescherming Burgerbevolking publiceerde de schrijver Harry Mulisch een pamflet onder de titel ‘Wenken voor de jongste dag’. Enkele jaren later schreef zijn collega Jacq Firmin Vogelaar in zijn boek ‘Vijand gevraagd’: ‘Als men niet ontwapent moet men rekenen op oorlog.’ Sindsdien is er veel veranderd, maar er is niets veranderd. De B.B. bestaat niet meer. Praag kwam. Het kongres. Wat weet ik van het kongres? Niets meer dan van al die conferenties die ik bezocht, over vloerbedekking (we moeten drie jaar garantie geven, maar na die tijd zijn de tapijten volledig versleten, zodat onze produktie niet in gevaar komt. Dat moet u maar niet schrijven), over omroepzaken (aan de top zitten inderdaad administrateurs. Dacht u nu echt dat programmamakers konden besturen? Och kom, dat wordt toch één grote pan. Dat moet u maar niet schrijven), over sanering (achteraf moeten wij constateren dat de beslissing om die oude panden af te breken terwille van een verkeersweg door de stad onjuist is geweest. De weg wordt nauwelijks gebruikt. Dat besluit valt echter onder de bevoegdheden van de vroegere directeur van openbare werken. Dat moet u maar niet schrijven), over de aanschaf van militair materieel (de tanks zijn in grote lijnen goed te nemen. Slechts de stuurinrichting, de geschutstoren en de rupsbanden vertonen gebreken. Wij voeren echter alleen het besluit uit van de voormalige minister van oorlog. Dat moet u maar niet schrijven).

Wat blijft er hangen? Een regel, een gedicht, een bedoeling.

‘Totale vernietiging’ zijn ook maar twee woorden.

De buurman repeteert de hoofdrol in Rigoletto. Een van de weinige rollen waarmee een bariton uit de weg kan. Wie wordt het slachtoffer van de moordenaar? De eerste de beste: het lijk in

[p. 127]

het papier. Rigoletto's dochter. Zij spreekt nog even (coloratuursopraan, zeer hoog, zeer moeilijk op bed), dan sterft zij. Ay mij. Han Bentz van de Berg geselt zich avond na avond als Elckerlyc. Ay mij, ay mij. De karnemelk staat achter de coulissen.

Naar beneden gegaan. Gordijnen open. (Dan durven inbrekers minder.) Geen sterveling meer op. Alle lichten uit. Gordijnen dicht. Licht aan. Kou rolt over mijn rug. Diarrhee borrelt voor de nieren. Voetstappen langs het raam. Spanning in de maagstreek. Zal er gebeld worden? De Gestapo. Hopen dat er gebeld wordt. Cognac drinken. Een heupfles. Er wordt niet gebeld. Diarrhee.

In de derde week kennis gemaakt met de buurman. Hij is concertzanger, bariton. Het was de vierde winter dat hij in korte broek en op open sandalen (zonder sokken) liep. Zijn beenharen waren aanmerkelijk gegroeid, alleen de kuiten bleven kaal als het achterhoofd van een baby. Gelukkig is hij ook gek op cognac, zodat wij 's avonds samen op kunnen drinken.

De gort heeft de hele nacht staan meuken. Mijn maag is leeg. Zal een combinatie van gort en cognac in het vroege morgenuur de diarrhee stopzetten of bevorderen?

Kreeg deze week een brief van Martin uit Praag.

In mijn zolderkamer heb ik goedkope Italiaanse after shave (KINGSLEY lozione dopo barba) gesprenkeld. Spiritistische sfeer. Het kruis zal als vanzelf gaan draaien.

[p. 128]

Het kongres komt helemaal niet tot zijn recht. Er zijn toch belangrijke dingen gezegd. Een letterlijke weergave zou zeker boeiend materiaal opgeleverd hebben. Nu is het niet meer dan een sfeerbepaling. Daar heb je geen kongres voor nodig. Werken bij kaarslicht roept bijvoorbeeld al iets op. De kaarsstompjes uit de kerstboomknijpers wippen of krabben. Boven het kleinste brandende stompje kun je nog je handen ontdooien en vervolgens bij het licht van een ander stompje een paar regels schrijven.

Brief van Martin:

‘Ik blijf in leven. Het valt niet mee om te concurreren met de Tsjechen, maar ik heb prachtige foto's van torens bij nacht gemaakt. Ik wachtte op wat ruwe luchten, je kent dat wel, van die wolkenslierten die voortjagen. En dan wachtte ik ook nog op het maanlicht dat bij ontij tussen de wolken moest schieten.

Wanneer ik onder deze omstandigheden een foto maakte, bewoog ik het statief heel eventjes. De resultaten zullen opzien baren. De torens leven.

Kirsten was meestal bij de opnamen aanwezig, dus je behoeft geen medelijden met mij te hebben.

Hier in Praag is het kongres al weer weken achter de rug of, beter gezegd, het is alsof het er nooit geweest is. Alles bijelkaar is het een doodgezwegen lachertje geworden. Ik heb er tenminste nauwelijks iets aan verdiend.

Met Kirsten gaat het fijn. Ik woon nu bij haar op kamers.

Jammer dat jij haar niet zo goed kent, want dan zou ik je heel wat kunnen schrijven. Zo zong zij vanmorgen bijna een uur, met de mond vlakbij de afvoerbuis van de wasbak. Schunnige liedjes die de buren wakker moesten maken. Je had het moeten horen. Zij wil weer mee naar Nederland. Wanneer weet ik nog niet. Ik

[p. 129]

moet je eerlijk zeggen dat ik er bang voor ben. Ik bedoel, dat die liefde van ons in Nederland snel verwateren zal.

Praag doet me wel wat, samen met Kirsten. Het enige vervelende is dat ik hier financieel gezien geen grond heb om op te staan. En als ik lang wegblijf raak ik mijn Nederlandse relaties kwijt. Separaat stuur ik je wat van die torenfoto's. Misschien is er iets mee te doen. Is er geen bedrijf voor te interesseren?

Ik dacht bijvoorbeeld aan een exclusieve fotokalender.’

Martins brief heb ik nog niet beantwoord, hoewel hij duidelijk het adres van Kirsten vermeldde. Ik heb er weinig zin in om met foto's te gaan leuren. De verhuizing (veertig kisten met boeken voor zestig boekenplanken) was een uitputtende zaak. Jos en de kinderen pasten zich snel aan, gingen veel wandelen in het bos en de zolderkamer is goed.

Praag is zover weg en wat ik daar heb meegemaakt, zo verward, zo zonder enige lijn, dat ik zelfs niet benieuwd was naar de foto's. Ze konden beslist niet meer lijn in de chaotische herinneringen brengen. ‘Op schrift stellen’ heet klaarheid te brengen in verhoudingen en situaties. Tot nu toe heb ik er weinig van gemerkt.

Het sterven van een vriend zet al het tot dan belangrijke op losse schroeven. Was Praag belangrijk voor mij? Het kongres, toch een poging om iets aan de situatie ten goede te veranderen, was dat belangrijk? Er is zo goed als niets van blijven hangen. Alleen dit: wat oefeningen in poëzie:

een spel van horen
in de luistergang: het geluk

[p. 130]

 

zit in een klein hoekje

 

wachtend op de hand tas

 

over de knieën

 

 

 

roosters lichten ons in:

 

géén geur van politiek

 

slechts de harde smaak

 

van baar geld

 

opent de blakende borsten

 

zonder step-in geweld

 

 

 

Misschien de liefde

 

die hier toch ook moet zijn

 

maar hoe die te stelen

 

uit de ogen blikken

 

 

 

wie spelt de cafés uit

 

en legt zijn kaart op tafel

 

een open hart

 

in checkpoint charley

 

 

 

de moldau verwisselt

 

na elk gelach van vrouw

 

nu de inhalerende droefenis

 

van een oud filmsterportret

 

wenkbrauwen van konijnbont

 

gefronst over een balorig boekje

 

 

 

of een gezicht, weerspiegeld

 

in zwart glas, vlak van emotie

[p. 131]

 

over een vergeten revolutie

 

 

 

in een soldaat

 

herken ik mijn broeder

 

die mij moet doden

 

volgens een gericht regime

 

en ik hem

 

volgens een regiebericht

 

van hogerhand

 

 

 

o praag, kittelplaats van melancholie

 

kunnen wij niet samensmelten

 

in de bomen, stenen, vrouwen

Laten we zeggen dat het een tijding in woorden is, een bericht hooguit. Zoals het volgende:

stamelend in de woorden
van straatnamen en bureaus
dan toch de liefde
gespeld door een studente

een band kou om haar hals
rolt onder de herfstbomen af
en in een tussentaal
die de onze niet is

vonkt de rite van verlangen
in verstaanbaarheid

[p. 132]

 

als de passes van Masopust

 

of de lange avondbenen

 

van de serveerster in Slavia

 

 

 

regen, nog vrij van atoomstof

 

poetst de straten op

 

tot een doffe glans

 

de kafkastappen blijven droog:

 

uitgedroogde tabak

 

boven de kachels

 

 

 

de vreemde mis

 

zingt ons naar elkaar

 

ave maria als postillon d'amour

 

en jezus als toeziend voogd

 

 

 

er gebeurt niets

 

wat niet mag gebeuren

 

zo is er alles

 

vooral grijs in blauwe tint

 

door de conductrice in rolladepak

 

niet opgemerkt, gelukkig maar

 

 

 

want alleen wij

 

gaan met impressies aan de haal

 

voor ons rekt Praag zich uit

 

tot één groot kerkhof

 

waar het goed leven is

Blijft het probleem van de titels. Zeggen die iets? Hetzelfde geldt

[p. 133]

voor de titel van een roman, een anti-roman, een anti-anti-roman. ‘Hoog Tijd’? Of literair: ‘Hoog Tij(d)’? Of: ‘Kittelplaats Praag’? Of: ‘O Praag, kittelplaats van melancholie’? Of: ‘Praag, invalide stad’? Of: ‘Fanaal’? Of: ‘De okkupanten’? Of: ‘Praag in tranen’? Of: ‘Een fakkel zonder standbeeld’? Een regel uit het gedicht van Miroslav Holub, gepubliceerd in het tijdschrift Listy van 23 januari 1969:

En hier stampen Picasso's stieren
En hier marcheren Dali's olifanten
op hun spinachtige poten
En hier slaan de trommels van Schönberg
En hier rijdt de Man van La Mancha
En hier dragen de Karamazovs Hamlet
En hier is de kern van het atoom
En hier is de kosmodrom van de naam
En hier staat een standbeeld zonder fakkel
En hier rent een fakkel zonder standbeeld
En het is zo eenvoudig. Waar de mens
eindigt, begint de vlam
En in de stilte is te horen
het knagen van de wormen in de as. Omdat
de miljarden mensen in wezen
hun bek houden.

Jan Palach (1948-1969), een fakkel zonder standbeeld. Hij schreef nog een brief op 15 januari, een dag voordat hij zichzelf uit protest tegen de okkupanten in brand stak:

‘In aanmerking genomen, dat onze volkeren in een moeilijke

[p. 134]

situatie terecht zijn gekomen en op het punt staan in hun lot te berusten, hebben wij besloten op de volgende wijze te protesteren en het geweten van de natie wakker te schudden: onze groep bestaat uit vrijwilligers, die bereid zijn zichzelf te verbranden voor de vrijheid en de democratie in Tsjechoslowakije in de originele zin van het woord. Ik heb de eer gehad het eerste lot te trekken en zo het recht verkregen deze brief te schrijven en als eerste toorts te fungeren.

Onze eisen zijn: onmiddellijke afschaffing van de censuur en een verschijningsverbod voor Zprawi, het blad van de okkupanten. Andere eisen waren het ontslag van verschillende politieke leiders en een strafvervolging tegen de vroegere minister van binnenlandse zaken, Salgowitsj.’

‘Als deze eisen binnen vijf dagen niet ingewilligd worden en als de bevolking niet een algemene staking begint om de inwilliging van deze eisen te verkrijgen, dan zullen nieuwe toortsen ontvlammen. Weest u zich er alstublieft van bewust, dat het uw eigen zonen of dochters of uw broers en zusters of geliefden kunnen zijn, die fakkels worden en dat hun eventuele dood veroorzaakt wordt door uw houding. Hun levens zijn in uw handen. U kunt verlossers worden, maar ook moordenaars. Ik wil de staf van CKD PRAHA waarschuwen dat hun kinderen onder hen zijn. Groeten, De Toorts.

P.S. Ik geloof stellig dat onze volkeren niet meer licht nodig hebben.’

De toorts van Jan Palach brandt nog. Hij is niet als de Olympische vlam na de ‘Spelen’ gedoofd. Hij bepaalde exact de sterfdatum. Voor wie dat doet zijn weinig dingen meer belangrijk. Wat blijft is: een protest, een ideaal. Op grote schaal worden

[p. 135]

vernietigingsapparaten gefabriceerd. Er zijn mensen die daarmee hun pensioen halen. Wie daartegen protesteert verbrandt, brandt op.

Op 25 februari 1969 stak de student uit Šumperk Jan Zajíc zichzelf in brand. Ook hij schreef een brief, aan zijn ouders:

‘Lieve moeder, vader, broer en zus. Wanneer jullie deze brief lezen, zal ik dood zijn of stervende. Ik weet welk een verdriet ik u aandoe, maar wees niet kwaad op mij. Ongelukkigerwijze besef ik, dat ik niet alleen ben op deze wereld...

Ik heb het niet gedaan, omdat ik ongelukkig ben met dit leven, maar juist omdat ik het liefheb. Misschien kan ik door mijn daad verbetering brengen in het uwe.

Ik besef welke waarde het leven heeft. Ik besef, dat het de hoogste prijs is waarmee ik kan betalen. Maar ik verlang naar zo veel voor jullie allen, voor iedereen en daarom moet ik deze hoge prijs wel betalen.

Laat de moed niet zinken door wat ik heb gedaan. Laat Jasek meer studeren, zodat hij voor mij alles goed kan maken. Hetzelfde vraag ik aan Marticky.

Een mens kan zich nooit bij onrecht neerleggen, hoe dan ook. Mijn dood bindt u ook aan deze zienswijze.

Het spijt me, dat ik u niet meer zal zien; u en al die anderen, van wie ik zoveel hou. Vergeef het me, dat ik zozeer met u van inzicht heb verschild. Ik stuur Jaseks foto hierbij terug. Ik mocht hem graag en had respect voor hem - niet alleen voor hem maar voor u allen.

Sta niet toe, dat ik uitgemaakt word voor een krankzinnige. Groet voor mij de jongens, de rivier en de bossen.

Vaarwel en vergeef mij.’

[p. 136]

Geen staatsbegrafenis voor Jan Zajíc, wel voor Jan Palach. Geen fakkel zonder standbeeld. In stilte werd Jan Zajíc begraven. De studenten keurden zijn daad af. Veelgehoorde argumenten waren: Jan Zajíc wilde indruk maken, wilde ook roem vergaren. De kruisdood van Jezus was voldoende. Een andere zoon van God mag niet bestaan. Wie zegt dat?