Max Havelaar. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. 450]

‘Aanteekeningen en ophelderingen’

3-4	1875 (herzien, gewyzigd en aangevuld in 1881) < 1875.     D^4
6	Het blyft evenwel < En 't blyft     D^4
14	meer dan vyf-en-twintig < byna twintig     D^4
16	twintig < vyftien     D^4
18	dan die welke < dan     D^4
22	1859 < 1866     D^4* 1859     D^4a
25	iets uitterichten, iets tot stand te brengen < uitterichten          D^4 iets uitterichten, iets tot stand te brengen     D^4a
32	zoo < dat     D^4
32	van eer en plicht in hem huisde < in hem huisde van eer en plicht     D^4
55	waarheid zeide < altyd de waarheid had gezegd     D^4 waarheid zeide          D^4a
55-56	gedaan had wat ik bezig was te schryven < deed wat ik schreef          D^4 gedaan had wat ik bezig was te schryven     D^4a
58	1859 < 1860     D^4 1859     D^4a
59	twintig < vyftien     D^4
63	1859 < 1860     D^4 1859     D^4a
63	de pynlyke < pynlyke     D^4
75	nu alom < alom     D^4
77	schryftalent < schryverstalent     D^4
84	heb < had     D^4
90	maken < maakten     D^4
108	agrarische-wetkwestie < de agrarische-wetkwestie     D^4

[p. 451]

111	van de < der     D^4 van de     D^4a
134	twintig < vyftien     D^4
139	twintig < vyftien     D^4
145	bestand.^+ < bestand.     D^4
146-147	wreedaardige en dure < wreedaardige     D^4
160	waarschuwende brief < brief     D^4
172	klachten < klachte     D^4 klachten     D^4a
174	die < de     D^4 die     D^4a
180	^+ Dat Atjeh zou veroverd en de Atjinees overwonnen zyn, is 'n leugen. < [ontbreekt]     D^4
224	brochure < eerste brochure     D^4
236	m'n < 't     D^4
241	misbruik < misbruiken     D^4
246	Politik. O, neen, < Politik, -     D^4 Politik. O, neen,     D^4a
247	ik nagenoeg < ik     D^4
292	evenals < als     D^4
300	dien < onzen     D^4
326	daarvan nog altyd < daarvan     D^4
326	iets < wat     D^4
326	relief < wat relief     D^4
335	kwart-eeuw < twintig jaar     D^4
338	strekt waarlyk 't lezend Publiek niet tot eer < prouveert waarlyk niet voor 't lezend Publiek     D^4
344-345	herhaalde vertraging < vertraging     D^4

[p. 452]

11-22	‘Dass er - de jonge Stern - bei uns speisen kann.’ Aldus heeft zekere Herr Stromer, in z'n zoogenaamde vertaling van den Havelaar deze woorden overgezet. Wanneer men nu nog daarby verneemt dat die snuggere letterman blyk geeft geen verschil te kennen tusschen de woorden pantalon en pantoffel, dat hy ‘witte mieren’ verandert in schweinsnieren, enz. enz. zal men de waarde van z'n werk kunnen beoordeelen. Hy heeft bovendien omstreeks 2/5 van 't boek mir nichts dir nichts doodeenvoudig weggelaten, en alzoo 't heele boek tot onzin gemaakt. Ik stel voor, hem tot beroemde buitenlandsche schryver te benoemen. Ook de fransche vertaling van Nieuwenhuis en Crisafulli laat zeer veel te wenschen over, maar zóó slecht als de duitsche kon ze nu eenmaal niet worden. Onbereikbaar! De engelsche bewerking van myn nobelen Alphons Nahuys daarentegen is goed, en wordt ook in Engeland geprezen. < [ontbreekt]          D^4 ‘Dass er - de jonge Stern - bei uns speisen kann.’ Aldus heeft zekere Herr Stromer, in z'n zoogenaamde vertaling van den Havelaar deze woorden overgezet. Wanneer men nu nog daarby verneemt dat die snuggere letterman blyk geeft geen verschil te kennen tusschen de woorden pantalon en pantoffel, dat hy ‘witte mieren’ verandert in schweinsnieren enz. enz. zal men de waarde van zyn werk kunnen beoordeelen. Hy heeft bovendien omstreeks 2/5 van 't boek mir nichts dir nichts doodeenvoudig weggelaten, en alzoo 't heele boek tot onzin gemaakt. Ik stel voor, hem tot beroemde buitenlandsche schryver te benoemen. Ook de fransche vertaling van Nieuwenhuis en Crisafulli laat zeer veel te wenschen over, maar zoo slecht als de duitsche kon ze nu eenmaal niet worden. Onbereikbaar! De engelsche bewerking van myn nobelen Alphons Nahuys daarentegen is goed, en wordt ook in Engeland geprezen.     D^4a
23-24	ik Droogstoppel in den mond leg < Droogstoppel wordt in den mond gelegd     D^4
47	bewyzen < aantoonen     D^4
135	vandaag.^+ < vandaag.     D^4
167	Door 't opmerken van zulke blunders, gewenne zich de lezer < De lezer gewenne zich door 't opmerken van zulke blunders,     D^4
170	^+ De moedige Atjinezen die hun land verdedigen, heeten tegenwoordig ‘kwaadwilligen’. < [ontbreekt]     D^4
178	voorgestelde < vertoonde     D^4
198	den < 'n     D^4

[p. 453]

198	eener < van 'n     D^4
237	en < en met     D^4
265	rei < ry     D^4
317-323	Wat overigens de inrichting van het Binnenl. Bestuur aangaat, mag ik niet onvermeld laten dat sedert eenige jaren de Residenten als Voorzitters van den Landraad vervangen zyn door z.g.n. rechterlyke ambtenaren. Deze splitsing van gezag - ook vooral noodlottig uit 'n politiek oogpunt - draagt ruimschoots het hare by tot den ellendigen toestand waarin 't Inlandsch Rechtswezen op Java verkeert. Veiligheid van personen en goederen heeft sedert dien baarschen maatregel schrikbarend afgenomen. Het Ketjoe-wezen neemt by den dag in omvang toe. < [ontbreekt]     D^4
339-340	Sawah's, gagah's, tipar's. Rystvelden, onderscheiden naar ligging en wvze van bewerking, vooral met het oog op de mogelykheid om ze al of niet van water te voorzien. < [ontbreekt]          D^4 Sawah's gagah's, tipar's. Rystvelden, onderscheiden naar ligging en wyze van bewerking, vooral met het oog op de mogelykheid om ze al of niet van water te voorzien.          D^4a
341	Padie. Ryst in den bolster. < [ontbreekt]          D^4 Ryst in den bolster. Padie     D^4a1 Padie Ryst in den bolster.     D^4a2
342	Dessah. Dorp. Elders: negrie. Ook: kampong. < [ontbreekt]          D^4 Dessah. Dorp. Elders negrie Ook: kampong     D^4a
395	moest het heten dat er 'n vesting veroverd was < was er 'n vesting veroverd     D^4
409	bestaat in < is     D^4
417	de eigenaardigheden van z'n < z'n     D^4
424-425	sommige < veel     D^4
462	evenals < als     D^4
476	kleinste < kleinste soorten     D^4
485	thans < thans zeker     D^4
496	uitsluitend < bepaald     D^4
498	van 't zonnescherm < der zonneschermen     D^4

[p. 454]

501-502	Joleh, Djoeli, of zoo-iets. < Joleh. D^4
506	waarheid wil benaderen < tot waarheid wil geraken     D^4
534	Die < De     D^4
567	Gamlang (gamelan) < Gamlang     D^4
578-582	Ik verzeker den lezer dat het my thans (1881) meer nog dan vroeger tegen de borst stuit, my op publiek terrein te bewegen. Toen ik op m'n veertigste jaar myns ondanks daartoe gedwongen werd, had ik in de hoop op eenig succes een bondgenoot tegen den afkeer die elke aanraking met Publiek my veroorzaakt. Na de ervaring van den uitslag myner pogingen is m'n walg sterker dan ooit. < [ontbreekt]     D^4
583	83 nederl. < 83     D^4
596	in den tekst melding < melding     D^4
597-598	de hier aangeroerde byzonderheden < 't in den tekst meegedeelde     D^4
598	begrypen < begrepen     D^4
624	de < die     D^4
643	'n zeer sterke uitdrukking < zeer sterke uitdrukkingen     D^4
645	in z'n gewezen kommandant plompweg < plompweg, in z'n gewezen kommandant     D^4
656	Letterkunde en zelfs als poezie! < Letterkunde!     D^4
659-660	Hy was schoonzoon en handlanger van den Regent. Ten zynen huize werd myn voorganger vergiftigd. < De man heette Radhen Wiera Koesoema.     D^4
669-681	Om te beoordeelen in hoever ik by 't benaderend in druk geven van die ongeschreven toespraak kan afgeweken zyn van stipt-letterlyke waarheid, is 't misschien niet onbelangryk toon en inhoud daarvan te vergelyken met zeker stuk van eenige jaren tevoren. Ik bedoel de Publikatie aan de Inl. Hoofden der Minahassa van 1 April 1851, waarin naar ik meen dezelfde geest heerscht. Het Weekblad ‘Oost en West’ en daarna de Spectator (26 Juli 1879), namen 't over uit de indische couranten die dat dokument de moeite der reproduktie hadden waard gekeurd, misschien wel om de velen terecht te wyzen die voorgeven den Havelaar te ontkrachten door 't boek voor 'n fiktie uittemaken. Bedoelde Publikatie is 'n officieel stuk en heeft niets te maken met romanschryvery. Ik noodig den lezer uit, het aangehaalde nummer van den Spectator intezien, en zich de vraag voorteleggen of 't billyk is dat ik ruim dertig jaar na 't schryven van de daarin meegedeelde Publikatie, nog telkens door den eersten den besten

[p. 455]

	kwajongen straffeloos wordt uitgescholden? (Zie voorts over dit onderwerp de Noten 101 en 115.) < [ontbreekt]     D^4
687-696	Verbrugge wist het! Nog altyd ben ik in 't bezit van een briefje dat hy my deed toereiken op 'n oogenblik dat ik met den Regent in gesprek was, en waarin hy my - onder uitdrukkelyk verzoek hèm niet te noemen - uitnoodigde dat Inlandsen Hoofd eens onder handen te nemen over de ‘misbruiken’. Het overbodige van dit verzoek laat ik nu daar. Er blykt uit: 1) dat myn bezwaren geen gevolg waren van persoonlyke zwartgallige opvatting. 2) dat myn onderzoekingen zeer omzichtig plaats hadden, zóó zelfs dat de vreesachtige Verbrugge meende grond te hebben my aantezetten tot wat yver. Belangstellenden - zyn er die? - kunnen 't bedoelde briefje van den kontroleur ter inzage krygen. < [ontbreekt]     D^4
702-703	weergeven - by benadering altyd - < weergeven     D^4
717	Ook de < De     D^4
722-723	is. 't Was nooit iemand de moeite waard er naar te vragen. < is.     D^4
724-728	Voornemen den Regent z'n voorschot kwytteschelden. Dit is, na het door den Gouv. Gen. Pahud ingesteld onderzoek werkelyk geschied. Ook meen ik dat by die gelegenheid z'n traktement verhoogd is. Men moet erkennen dat hierin een zonderlinge wys van rechtdoen omtrent my gelegen was! De gebleken gegrondheid myner aanklacht moest niet my ten-goede komen, maar den persoon die door my was aangeklaagd. < [ontbreekt]          D^4 Voornemen den Regent z'n voorschot kwytteschelden. Dit is, na het door den Gouv. Gen. Pahud ingesteld onderzoek werkelyk geschied. Ook meen ik dat by die gelegenheid z'n traktement verhoogd is. Men moet erkennen dat hierin een zonderlinge wys van rechtdoen omtrent my gelegen was! De gebleken gegrondheid myner aanklacht moest niet my ten-goede komen, maar den persoon die door my was aangeklaagd.     D^4a
735	in < door     D^4
739	Hoera voor < Leven     D^4
749	sommige vorige < vorige     D^4
758	Datoe: inlandsch Hoofd. < [ontbreekt]          D^4 Datoe: inlandsch Hoofd.     D^4a
759	Prahoe: prauw, schuit, vaartuig, scheepje < Prauw: schuit, vaartuig.     D^4

[p. 456]

791-793	na op de golven gerust te hebben, over 't water schuiven om vlucht te nemen, komt met dat ‘kiskassen’ overeen. Ook vliegende visschen scheren de oppervlakte voor ze zich verheffen. < en vooral de vliegende visschen, over 't water schuiven om vlucht te nemen, komt met dat ‘kiskassen’ overeen.          D^4
798	heette te bezetten < bezette     D^4
801	meestal < gewoonlyk     D^4
820	wie van de twee < wie     D^4
856-858	zyn? Dat overigens het nederlandsche Staatsbestuur - een tot in 't merg verrot organismus! - de wapens zou aangorden in 't belang der zedelykheid, is 'n koddig denkbeeld. < zyn?     D^4
877	rustbank, brits. < rustbank.     D^4
878	Pajong: Zonnescherm, distinktief van rang. < [ontbreekt] (5 cah)     D^4 Pajong: Zonnescherm, distinctief van rang.     D^4
888-915	‘Wie sommige gebeurtenissen van naby gezien had.’ In 1843 liet de generaal Michiels op in 't oog vallend vexatoire wys de wegen in den omtrek van Padang verbreeden. Voor niemand was het doel twyfelachtig: hy had behoefte aan wat krygsroem om zich staande te houden als civiel Gouverneur. De uitgelokte ontevredenheid openbaarde zich 't eerst te Pau, in de nabyheid der hoofdplaats. Daar hadden, naar weldra publiek bekend was, de samenscholingen plaats, waaruit de door ieder voorziene oproerige bewegingen zouden - en moesten! - voortkomen. Ze werden niet terstond tegengegaan: de vrucht moest rypen. Op zekeren nacht werd ik gewekt door een bediende van den kapitein der artillerie J.J.M. de Chateleux. Hy liet my roepen omdat zyn en myn vriend, de kapitein der infanterie Beyerman, by hem gekomen was om van hem en my afscheid te nemen. Ik ging, en vond B. in hoogsternstige stemming. Geheel onverwacht had hy bevel gekregen naar Pau opterukken: ‘om me daar te laten vermoorden’ zeide hy. Hy is er vermoord, dienzelfden nacht nog. Toen daarvan den volgenden morgen bericht kwam, rukte de generaal aan 't hoofd van meer dan voldoende krygsmacht uit. In 'n ommezien behaalde hy de lauweren en 't certifikaat van onmisbaarheid waarom hy zoo dringend verlegen was. Arme Beyerman! Zulk en scène zetten van krygsbedryven door 't vooruitzenden van een aan den dood gewyde kleine schaar behoorde onder de lyfkunstjes van Michiels, doch eenig was hy niet in die misdadige kwakzalvery. Ze speelt in veel veldtochten haar rol, en dit zal wel zoo blyven tot de kunst van lezen meer algemeen wordt. De koddigheid der advertentien van goedkoope boeken en allesgenezende pillen zinkt in 't niet, by de hansworstige leugens waarop sedert eeuwen sommige krygsoversten gewoon zyn hun betalende kommittenten te onthalen. Terstond zyn er altyd verzenmakers en geschiedschryvers by de hand om die zotte praatjes

[p. 457]

	met hun visa: ‘gezien en opgehemeld’ te stempelen, en 'n reeks van geslachten bauwen den aldus smakelyk gemaakten onzin na. Zie, als 'n enkel staaltje - ik heb ze voor 't grypen! - m'n opmerkingen over de hyperkrygskunstige slimmighedens van den prillen prins van Oranje by Quatre-Bras. (idee 747, vlgg.) < [ontbreekt]          D^4 ‘Wie sommige gebeurtenissen van naby gezien had.’ In 1843 liet de generaal Michiels op in 't oog vallend vexatoire wys de wegen in den omtrek van Padang verbreeden. Voor niemand was het doel twyfelachtig: hy had behoefte aan wat krygsroem om zich staande te houden als civiel Gouverneur. De uitgelokte ontevredenheid openbaarde zich 't eerst te Pau, in de nabyheid der hoofdplaats. Daar hadden, naar weldra publiek bekend was, de samenscholingen plaats, waaruit de door ieder voorziene oproerige bewegingen zouden - en moesten! - voortkomen. Ze werden niet terstond tegengegaan: de vrucht moest rypen. Op zekeren nacht werd ik gewekt door een bediende van den kapitein der artillerie J.J.M. de Chateleux. Hy liet my roepen omdat zyn en myn vriend, de kapitein der infanterie Beyerman, by hem gekomen was om van hem en my afscheid te nemen. Ik ging, en vond B. in hoogsternstige stemming. Geheel onverwacht had hy bevel gekregen naar Pau opterukken: ‘om me daar te laten vermoorden’ zeide hy. Hy is er vermoord dienzelfden nacht nog. Toen daarvan den volgenden morgen bericht kwam, rukte de generaal aan 't hoofd van meer dan voldoende krygsmacht uit. In 'n ommezien behaalde hy de lauweren en 't certifikaat van onmisbaarheid waarom hy zoo dringend verlegen was. Arme Beyerman! Zulk en scène zetten van krygsbedryven door 't vooruitzenden van een aan den dood gewyde kleine schaar behoorde onder de lyfkunstjes van Michiels, doch eenig was hy niet in die misdadige kwakzalvery. Ze speelt in veel veldtochten haar rol, en dit zal wel zoo blyven tot de kunst van lezen meer algemeen wordt. De koddigheid der advertentien van goedkoope boeken en allesgenezende pillen zinkt in 't niet, by de hansworstige leugens waarop sedert eeuwen sommige krygsoversten gewoon zyn hun betalende kommitenten te onthalen. Terstond zyn er altyd verzenmakers en geschiedschryvers by de hand om die zotte praatjes met hun visa: ‘gezien en opgehemeld’ te stempelen en 'n reeks van geslachten bauwen den aldus smakelyk gemaakten onzin na. Zie, als 'n staaltje - ik heb ze voor 't grypen! - m'n opmerkingen over de hyperkrygskunstige slimmighedens van den prillen prins van Oranje by Quatre-Bras. (Idee 747 vlgg.)          D^4a
922-923	zou ik zeker de fout begaan hebben iets te laten < had ik zeker iets laten     D^4
923	opmerking, al bewees dan later < opmerking. Toch bewees     D^4
928	byna < nagenoeg     D^4
928	veertig < drie-en-dertig     D^4

[p. 458]

930	gedurende < in     D^4
935	meer dan het < het     D^4
942	heeren! (Zie hierover de noten 65 en 115.) < heeren!     D^4
947-949	zelf. Hy was 't ook die zoo byzonder veel bydroeg tot de verlamming van 't gezag in de binnenlanden, door de splitsing van rechterlyke en besturende macht. (zie Noot 13) < zelf.     D^4
949	heet < heette     D^4
951	De toenmalige Algemeene Sekretaris der indische Regeering, M^r C. Visscher. < [ontbreekt]          D^4 De toenmalige Algemeene Secretaris der indische Regeering, M^r C. Visscher.          D^4a
967-968	had - in zyn oog 'n fout zeker - < had,     D^4
969	Kamer < Kamers     D^4
988	De later tot Gouverneur-Generaal benoemde M^r P. Merkus. < [ontbreekt]          D^4 De later tot Gouverneur-Generaal benoemde M^r P. Merkus.     D^4a
991	benamingen < benamingen echter     D^4
1034	kris. < kris. (Zie blz. 376, onder.)     D^4
1050	acht-en-dertig < drie-en-dertig     D^4
1066	fiktie < fiktief     D^4
1067	fortuinzoekers < aventuriers     D^4
1081-1085	In deze alinea wordt de Resident Brest van Kempen gunstiger beoordeeld dan hy verdiende. Lang na 't schryven van den Havelaar werd my door 'n onwraakbaar getuige meegedeeld dat de Resident Brest van Kempen een zeer byzondere reden had om den Regent te ontzien. Ik wenschte dat my van bevoegde zyde naar die reden gevraagd werd. < [ontbreekt]          D^4 In deze alinea wordt de Resident Brest van Kempen gunstiger beoordeeld dan hy verdiende. Lang na 't schryven van den Havelaar werd my door 'n onwraakbaar getuige meegedeeld dat de Resident Brest van Kempen een zeer byzondere reden had om den Regent te ontzien. Ik wenschte dat my van bevoegde zyde naar die reden gevraagd werd.          D^4a

[p. 459]

1086	Opmerking als in de Noten 68 en 72. < [ontbreekt]          D^4 Opmerking als in de Noten 68 en 72.     D^4a
1096	hieruit volgt < dit beduidt     D^4
1111	algemeen, en wordt, omdat ze koel blyven, < algemeen. Het is koel, en wordt     D^4
1112	niet onbelangryke* < groote     D^4
1125-1126	gelasten < zeggen     D^4
1126	den volgenden dag op 't bureau te < dat hy den volgenden dag op 't bureau zou     D^4
1132-1153	den nergens beschreven < den     D^4
1155	Staat (idee 286) < Staat     D^4
1178	voldoende geleerd < geleerd     D^4
1179	ambt - het gewichtigste in den Staat! - < allerbelangrykst ambt in den Staat,     D^4
1179	wezen < zyn     D^4
1188	't grondbezittend < 't     D^4
1195	van geschenken < daarvan     D^4
1199	dezelfde < dezelfde brave     D^4
1200-1201	De brave man meende dat zy ‘den toets der zedelykheid niet kon doorstaan’. < Ze kon den toets der zedelykheid niet doorstaan’ meende hy.     D^4*
1205	deze < die     D^4
1206	by < in     D^4
1221	dus eigenlyk < dus     D^4
1222-1223	wordt, maar wordt - evenals 't woord Nederlander - dikwyls als zoodanig gebruikt. < wordt.     D^4

[p. 460]

1228-1230	wil ik hier over dit onderwerp niet verder uitweiden. Ik verwys naar den laatsten druk der ‘Specialiteiten’. (Delft, by Waltman.) < zal ik ook op dit onderwerp terugkomen in den nieuwen druk der ‘Specialiteiten’ die eerlang by den Uitgever Waltman te Delft ter-perse gaat, en waarnaar ik alzoo verwys.          D^4
1234	Toch niet omdat < Omdat     D^4
1237	zeer in z'n schik als men hem zeide dat-i < er recht grootsch op, dat-i zoo sprekend     D^4
1250	walvisch, narwal, < walvisch,     D^4
1257	in < op blzz. 294 vlgg. en 340 vlgg. van     D^4
1258	Israelieten < Joden     D^4
1259	kl (sl) < kl     D^4
1259	lk (ls) < lk     D^4
1261	opsporen. < opsporen. Misschien had ook dat woord reeds z'n fata gehad voor 't in de beteekenis van waterkeering gebruikt werd.          D^4
1262	(1881). Zyl (zl) zal wel van denzelfden wortel stammen. < [ontbreekt]     D^4
1271	werden < worden     D^4
1306	'twelk < 'twelk echter     D^4
1333	geenszins < niet     D^4
1369	evenals < als     D^4
1389	malayismus. < malayismus. blz. 275. De Kenari is 'n groote boom welks vruchtjes in smaak veel overeenkomst hebben met walnoten. Men maakt er zeer fyne olie van.          D^4
1392	doeltreffender < efficacer     D^4
1419	zeker < 'n     D^4
1429	ze < het     D^4
1430	korrektie (1875) < korrektie     D^4
1433	dat < dit     D^4

[p. 461]

1437	1066 < (oud nummer) 705     D^4 1066          D^4a
1444-1445	Nooit gaf iemand blyk van begeerte om bewysstukken als de hier bedoelde intezien. < [ontbreekt]     D^4
1448	Integendeel, hy, < Hy,     D^4
1468-1472	Het is my onbekend of 't lyk myns voorgangers is opgegraven tydens het in 1860 door den G.G. Pahud ingesteld onderzoek. Wel weet ik dat by die gelegenheid het Distriktshoofd van Parang-Koedjang ontslagen werd. De Regent werd gestraft met kwytschelding van genoten voorschot en - naar my werd meegedeeld, doch zeker ben ik hiervan niet - met traktementsverhooging. < [ontbreekt]          D^4 Het is my onbekend of 't lyk myns voorgangers is opgegraven tydens het in 1860 door den G.G. Pahud ingesteld onderzoek. Wel weet ik dat by die gelegenheid het Distriktshoofd van Parang-Koedjang ontslagen werd. De Regent werd gestraft met kwytschelding van genoten voorschot en - naar my werd meegedeeld, doch zeker ben ik hiervan niet - met traktementsverhooging.          D^4a
1473-1474	Ik had alzoo my bezig gehouden met het nakomen der verplichting die my door eed en instruktie uitdrukkelyk waren voorgeschreven. < [ontbreekt]          D^4 Ik had alzoo my bezig gehouden met het nakomen der verplichting die my door eed en instructie uitdrukkelyk waren voorgeschreven.          D^4a
1485	Zie § 11 < Zie blz. 240 ond. en almede § 11     D^4
1509	Zie § 11 van de ‘Vraagpunten aan den kontroleur’ in de Minnebrieven. <Vgl. blzz. 123 onder. 208 vlgg., en 222 vlgg.     D^4
1510	Als boven § 18. < Zie in de Minnebrieven, § 18 der ‘Vraagpunten aan den kontroleur.’     D^4
1521	zonder protest < zoowel zonder protest     D^4
1521	en zelfs < als     D^4
1531	hier meer heeft < meer zou hebben     D^4
1537-1539	Zie den Gids van Augustus 1860, waar de hoogleeraar Veth, na uitvoerige behandeling der Havelaarszaak, het volgende zegt: < Zie Prof. Veth in den Gids van Augustus 1860.     D^4

[p. 462]

1540-1554	‘Sedert heeft Havelaar met de zijnen gebrek geleden, hij is het voorwerp geworden van den smaad der Droogstoppels - want de Droogstoppels in Nederland maken altijd gemeene zaak met de Slijmeringen in Indie - hij is geworden Multatuli, niet alleen in aangenomen naam, maar inderdaad. En wat bewijst nu het feit, dat, na zijn ontslag, werkelijk een onderzoek in het Regentschap Lebak plaats had, dat de Regent eene scherpe vermaning ontving, en eenige mindere Hoofden werden afgebet? Primo: de waarheid van het spreekwoord dat de kleine dieven gehangen worden, terwijl men de groote laat loopen. Secundo: dat de zaak te veel ruchtbaarheid had verkregen, om nu nog gesmoord te worden. Tertio: dat de knevelarij in Lebak al zeer erg moet geweest zijn, wanneer zelfs een Resident die zoo gaarne schipperde, en zoo ongaarne een Inlandsch Hoofd vervolgde, constateeren moest dat er werkelijk reden tot klagen bestond, en bij gevolg: Quarto: dat Havelaar volkomen gelijk had.’* < [ontbreekt]     D^4
1555	Aldus Professor Veth. Niemand < Niemand     D^4
1555	evenwel schynt < schynt evenwel     D^4
1555-1556	dat men dan ook dien Havelaar < dat men hem dan ook     D^4
1556	was. < was. Is dit Recht, Nederlanders?     D^4
1556-1561	Ook niet dat de hem ten-deel gevallen rechtsweigering allernadeeligst werken moest op den toestand der inlandsche bevolking. Van welk besturend ambtenaar in de binnenlanden is plichtsvervulling te verwachten, nadat er zoo duidelyk bleek dat de Natie evenzeer als de Regeering party trekt voor de ellendelingen die 't mishandelen van den Javaan oogluikend toelaten? < [ontbreekt]     D^4
1562	Zie blz. 224.* < [ontbreekt]     D^4 Zie blz 311     D^4a
1564	van de < den     D^4*
1566-1567	Dat m'n voorganger vergiftigd is geworden, werd door niemand in Lebak betwyfeld. Waarom liet de heer Pahud zyn lyk niet opgraven? < [ontbreekt]          D^4 Dat m'n voorganger vergiftigd is geworden, werd door niemand in Lebak betwyfeld. Waarom liet de heer Pahud zyn lyk niet opgraven?     D^4a
1568	Ik bezit die verklaring < De hier bedoelde schriftelyke verklaringen bezit ik     D^4
1568-1569	Niemand vond het ooit de moeite waard daarvan inzage te verzoeken. < [ontbreekt]     D^4

[p. 463]

1573-1576

leesbaar. De toeleg van dat schryven was, my in z'n knevelary te betrekken, 'tgeen gelukt zou wezen indien ik z'n voorstellen had goedgekeurd, of argeloos daarover in korrespondentie was getreden. < leesbaar.     D^4 [Noot 177, geplaatst aan het eind van de brief van de gouverneur-generaal, is voor een groot deel opgebouwd uit de noten 157-165 uit D^4. Deze noten zijn in D^4 verspreid door de brief heen weergegeven. Het volgende overzicht geeft een beeld van de wijze waarop Multatuli te werk is gegaan. De cijfers in de kolom D^5 verwijzen naar de regelnummering in de leestekst. De beide volgende kolommen bevatten een opgave van die noten in D^4 en D^4a, die betrekking hebben op het eerder genoemde onderdeel van noot 177 uit D^5. Hierbij is Multatuli's nummering van de noten in resp. D^4 en D^4a gevolgd. In een aantal gevallen is er sprake van vrijwel woordelijke overeenkomst, in andere gevallen is de tekstuele overeenkomst gering. Na het overzicht volgt de tekst van de desbetreffende noten.

D^5	D^4	D^4a
1577-1579	noot 157	noot 177
1579-1582	[ontbreekt]	[ontbreekt]
1582-1584	noot 159	noot 177b
1584-1587	noot 158	noot 177a
[ontbreekt]	noot 160	[geschrapt]
1587-1593	noot 161	noot 177c
1593-1598	noot 162	noot 177d
1598-1600	noot 163	noot 177e
1600-1608	noot 164	[geschrapt]
1609-1617	noot 165	[geschrapt]]

1577-1617

^177 In de derde alinea van dezen brief wordt my 't vervullen van myn voorgeschreven plicht tot verwyt gemaakt door den man die in de eerste plaats geroepen was my te berispen en zelfs te straffen indien ik dien plicht had verzuimd. Wat vervolgens z'n ontevredenheid aangaat over de door my ‘aangenomen houding tegenover den Resident van Bantam’ ze was geheel ongegrond, en de heer B.v.K. zelf betuigde my later, niet te begrypen wat daarmee kon bedoeld zyn. De bewering dat er omtrent den Regent ‘steeds gunstige getuigenissen waren afgelegd’ was een onwaarheid. Herhaaldelyk was er in de conduite-staten over dat Hoofd geklaagd. De opmerking dat ik myn beschuldiging niet door ‘feiten, veel minder bewyzen’ gestaafd had, klinkt zonderling in den mond van den man die geen gehoor verkoos te geven aan myn dringende bede, my in de gelegenheid te stellen myn beschuldigingen door ‘feiten en bewyzen te staven’. Onwaar is 't dat ik geweigerd hebben zou ‘volle opening te geven van wat my omtrent de handelingen van het Inlandsch Bestuur te Lebak bekend was’. Juist om tot die ‘volle opening’ te kunnen overgaan, drong ik op 'n vry en openlyk onderzoek aan. Maar ik wilde voorkomen dat het weder zou uitloopen op 'n vruchteloos ‘aboucheeren’ gelyk onder myn voorganger zoo dikwyls geschied was zonder ander gevolg dan dat de klagers officieel gestraft of in 't geheim mishandeld werden. ‘Ongeschiktheid voor 't bekleeden eener betrekking by het Binnenlandsch Bestuur’ moest wel beteekenen dat ik niet kon werken in den ‘geest des Gouvernements’, niet in den geest der Slymeringen, niet in den geest van den verheven Duymaer

[p. 464]

van Twist. De Natie had behooren te eischen dat al die varieteiten van plichtverzakende deugnieten zich geschikt maakten om te werken ‘in den geest’ van Havelaar. Hoe rymt vervolgens de erkentenis dat ik by de Regeering gunstig stond aangeschreven, met de laaghartige insinuatie in de Tweede-Kamer, dat hy ‘over den schryver van dat boek, zooveel - kwaads alzoo? - zou kunnen zeggen’? Wat de plaatsing te Ngawi aangaat, er bestonden nog meer redenen dan ik op blz. 229 opgaf, om die aanstelling van de hand te wyzen. Maar de in alle inlandsche zaken zoo grondig onwetende Van Twist kende die niet. Hy liep in 't kiezen voor my van die betrekking, alweer aan de leiband van de buitenzorgsche kommiezery, die er waarachtig groot belang by had dat ik niet aan 't woord kwam. Het was 'n uitgemaakte zaak dat ik te Ngawi moest ‘vallen’. Het openbaren der kuiperytjes die hiertoe in 't werk werden gesteld, zou zeer pikant wezen, maar ik onthoud me nu daarvan omdat ik geen vryheid heb m'n bronnen te noemen. Misschien wordt dit bezwaar eenmaal opgeheven. De laatste alinea van den heerlyken kabinetsbrief beteekent alweer dat er zou moeten blyken of Havelaar bekwaam en genegen was dienst te nemen onder de vereerders van den ‘geest des gouvernements’. En dit zou moeten getuigd worden door dezen of genen hoofdambtenaar van 't allooi der Slymeringen! Ieder ziet dat de onbekwaamheid van Van Twist zich niet tot inlandsche zaken bepaalde, en dat de man ook in ‘the proper study of men’ 'n brekebeen was. Men bedenke dat hy Havelaar's brieven onder de oogen had, brieven die geschreven waren met de voorbedachte strekking den man wakker te schudden. Nederlanders, welk soort van wezens toch laat gy u opdringen als Landvoogden van Insulinde?* < ^157 Dit is 'n leugen!          D^4 ^158 Juist om die bewyzen te kunnen leveren immers, had ik 'n onderzoek aangevraagd.          D^4 ^159 Een leugen! In de conduitestaten was sedert jaren over den Regent geklaagd. Dit zeide ik dan ook in den Brief aan den Gouverneur-generaal in-ruste, waarnaar ik den lezer verwys, onder opmerking dat de geadresseerde by-machte had moeten zyn my tegentespreken, indien er tegenspraak mogelyk was. In 't algemeen verzoek ik den lezer dat stuk nauwkeurig met den Havelaar te vergelyken, en daarby te bedenken dat het niet voor publiciteit bestemd was.          D^4 ^177b Een leugen! In de conduitestaten was sedert jaren over den Regent geklaagd.          D^4a ^160 Waar D.v.T. deze bewering vandaan haalde, is my 'n raadsel. Moet dit poezie heeten? Fantazie? Een droom wellicht? Hoe men 't gelieve te noemen, 't is alweer 'n leugen van den braven man.          D^4 [geschrapt]          D^4a ^161 Ook dit is 'n onwaarheid. Bleek er niet uit de aan V. Twist gezonden stukken dat juist ik op onderzoek had aangedrongen? Maar ik eischte dat het vry en openlyk wezen zou, en niet weder afliep met het straffen der klagers, gelyk onder m'n voorganger zoo dikwyls geschied was, en waarop de Resident het met z'n ‘aboucheeren’ toelei. Zie de in Noot 143 aangehaalde passages van den tekst.          D^4 ^177c Ook dit is 'n onwaarheid. Bleek er niet uit de aan V. Twist gezonden stukken dat juist ik op onderzoek had aangedrongen? Maar ik eischte dat het vry en openlyk wezen zou, en niet weder afliep met het straffen der klagers, gelyk onder m'n voorganger zoo dikwyls geschied was, en waarop de Resident het met z'n ‘aboucheeren’ toelei.          D^4a

[p. 465]

	^162 Precies! Havelaar was niet geschikt om te werken in den ‘geest des Gouvernements’ in den ‘geest’ der Slymeringen, in den ‘geest’ van den verheven Duymaer van Twist. Maar had niet de Natie moeten eischen dat de zeer talryke exemplaren van al die soorten zich geschikt maakten om te werken ‘in den geest’ van Havelaar?          D^4* ^163 Hoe rymt dit met z'n laaghartige insinuatie in de Tweede-Kamer, dat-i ‘over den schryver van dat boek, zooveel - kwaads alzoo? - zou kunnen zeggen?          D^4* ^164 Om meer redenen nog dan ik op de blzz. 319 en 320 aanstip, was Ngawi voor my 'n zeer ongewenschte plaats, wat evenwel den in alle inlandsche zaken grondig onwetenden Van Twist onbekend was. Hy liep in 't kiezen van die betrekking alweer aan den leiband der Buitenzorgsche kommiezery, die 'r waarachtig groot belang by had dat ik niet aan 't woord kwam! 't Was 'n uitgemaakte zaak dat ik vallen moest als ik de betrekking te Ngawi aannam. Het openbaren der kuiperytjes die hiertoe in 't werk waren gesteld, zou zeer pikant wezen, maar ik onthoud me nu daarvan omdat ik geen vryheid heb m'n bronnen te noemen. Misschien wordt dit bezwaar eenmaal opgeheven.     D^4 [geschrapt]          D^4a ^165 Dit wil alweer zeggen: er zou moeten blyken dat Havelaar dienst nam onder de vereerders van den ‘geest des gouvernements.’ En dit zou moeten getuigd worden door dezen of genen hoofdambtenaar van 't allooi der Slymeringen! Ieder ziet hier dat de onbekwaamheid van Van Twist zich niet volstrekt tot ‘inlandsche zaken’ bepaalde, en dat-i ook in the proper study of men 'n brekebeen was. Men bedenke dat hy Havelaar's brieven onder de oogen had, brieven die de voorbedachte strekking hadden den man wakker te schudden. Nederlanders, welk soort van wezens laat ge u dan toch opdringen als landvoogden van Insulinde?          D^4 [geschrapt]          D^4a
1618-1620	Dat in de buurt is. Ook hier alweder is van toepassing wat ik op blz. 140 zeide over 't leeren kennen van den toestand eener landstreek door 't verblyf in een nabygelegen provincie.* < Vgl. de opmerking op blz. 193, midden.     D^4
1625	is dan ook < ook is     D^4
1628	vorige < alle vorige     D^4
1629	van hem iets < iets van hem     D^4
1636-1637	daarover in den bundel Verspreide Stukken - < daarover     D^4
1638	dezen < den     D^4
1642	denkbaar is < kan verlangd worden     D^4
1642	in < er in     D^4

[p. 466]

1645	Wel, ik deed dit < Dit geschiedde     D^4
1645	't was < was     D^4
1646	waartoe inderdaad reden was < en er was reden toe     D^4
1650	zyn, wat dan ook werkelyk het geval niet was < zyn. Dit was dan ook 't geval niet     D^4
1664	door < er door     D^4
1668	dunkt < dunkt alzoo     D^4
1681	blzz. 244 en 245. Ook* < blz. 339 onderaan, en     D^4
1687-1693	Ministers in bezigheid. Daaronder waren er die hun verheffing te danken hadden aan de door den Havelaar teweeggebrachte ‘rilling’. Kort na de verschyning van dat werk benoemde men een indischen rykworder tot Minister van Kolonien. Hy zou zorgen dat ‘geschiedenissen als van Saïdjah voortaan tot de onmogelykheden behooren zouden’! Wat hy gedaan heeft om dien vromen wensch te bereiken weet ik niet. En dat weet niemand. In-plaats daarvan heeft hy de Natie met den liefelyken oorlog op den Sumatraschen noordhoek begiftigd. < [ontbreekt]          D^4 Ministers in bezigheid. Daaronder waren er die hun verheffing te danken hadden aan de door den Havelaar teweeggebrachte ‘rilling’. Kort na de verschyning van dat werk benoemde men een indischen rykworder tot Minister van Kolonien. Hy zou zorgen dat ‘geschiedenissen als van Saïdjah voortaan tot de onmogelykheden behooren zouden’! Wat hy gedaan heeft om dien vromen wensch te bereiken weet ik niet. En dat weet niemand. In plaats daarvan heeft hy de Natie met den lieflyken oorlog op den Sumatraschen noordhoek begiftigd.          D^4a
1694-1697	Deze laatste beide volzinnen zyn later bygevoegd. Ik erken, in 1859 niet voorzien te hebben dat het hier bedoelde volkje my zou toejuichen. Toch had ik 't kunnen weten. 't Ligt in den aard der zaak dat schelmen 't luidst meeschreeuwen als er ‘houdt den dief’ wordt geroepen. < [ontbreekt]          D^4 Deze laatste beide volzinnen zyn later bygevoegd. Ik erken in 1859 niet voorzien te hebben dat het hier bedoelde volkje my zou toejuichen. Toch had ik het kunnen weten. 't Ligt in den aard der zaak dat schelmen 't luidst meeschreeuwen als er ‘houdt den dief’ wordt geroepen.           D^4a
1704-1708	Van Twist gaat by z'n medegrondbezitters - onverschillig van welke z.g.n. staatkundige kleur - nog altyd voor byzonder achtenswaardig door. Hy spreekt mee over indische zaken, niet alleen alsof er niets op hem viel aantemerken, maar zelfs op den toon van 'n deskundige en bevoegde by uitnemendheid. En de Natie neemt er genoegen mee! < [ontbreekt]          D^4

[p. 467]

	Van Twist gaat by z'n medegrondbezitters - onverschillig van welke z.g.n. staatkundige kleur - nog altyd voor byzonder achtenswaardig door. Hy spreekt mee over indische zaken, niet alleen alsof er niets op hem viel aantemerken, maar zelfs op den toon van 'n deskundige en bevoegde by uitnemendheid. En de Natie neemt er genoegen mee!     D^4a1 Van Twist gaat by z'n medegrondbezitters - onverschillig van welke z.g.n. staatkundige kleur - nog altyd voor byzonder achtenswaardig door. Hy spreekt mee over Indische zaken, niet alleen alsof er niets op hem viel aantemerken, maar zelfs op den toon van 'n deskundige en bevoegde by uitnemendheid. En de Natie neemt er genoegen mee!     D^4a2
1714	uitleggen. < uitleggen. Ik meende dat Nederland, wanneer 't misschien doof mocht blyven voor de stem van Recht en Rede, als die andere Droogstoppel zou toeluisteren zoodra er bleek dat het om z'n belang, dat het om de dierbare koffie te doen was! ^178 De Koning heeft nog altyd niet geantwoord.          D^4 uitleggen. Ik meende dat Nederland, wanneer 't misschien doof mocht blyven voor de stem van Recht en Rede, als die andere Droogstoppel zou toeluisteren zoodra er bleek dat het om z'n belang, dat het om de dierbare koffie te doen was! ^194 De Koning heeft nog altyd niet geantwoord.          D^4a1 uitleggen. Ik meende dat Nederland, wanneer 't misschien doof mocht blyven voor de stem van Recht en Rede, als die andere Droogstoppel zou toeluisteren zoodra er bleek dat het om z'n belang, dat het om de dierbare koffie te doen was! [geschrapt]          D^4a2
1715-1716	Op de beide vragen die 't boek besluiten, ontving ik nog altyd geen antwoord. Waarschynlyk houdt de koning zich bezig < Ook op deze vraag wacht ik nog altyd te-vergeefs antwoord van den Koning, die zeker zich bezig houdt          D^4 Op deze vraag wacht ik nog altyd te-vergeefs antwoord van den Koning, die zeker zich bezig houdt          D^4a1 Op de beide vragen die 't boek besluiten, ontving ik nog altyd geen antwoord, waarschynlyk houdt de Koning, zich bezig          D^4a2
1717-1718	van deze nieuwe uitgaaf aanbieden < aanbieden van deze nieuwe uitgaaf     D^4
1718	evenals < als     D^4
1720-1721	hebben aangedrongen op recht < recht hebben geëischt     D^4 hebben aangedrongen op recht     D^4a
1722-1723	Volgens de laatste berichten uit Indiën is Lebak een woesteny. Geheele dorpen zyn uitgestorven. < [ontbreekt]     D^4
1724-1725	nieder-ingelheim, Augustus, 1881. < [ontbreekt]     D^4