Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 445]

Bozig en eenzaam
Lea-Bartha van Osch
(?, ? - ?, na 1717)

Over Lea-Bartha van Osch is weinig bekend. Ze wordt door Lambert Bidloo in diens Panpoeticon Batavum (1720) genoemd als auteur van ‘Geestelijke stoffe’. Vermoedelijk is dat een genre-aanduiding, en niet de titel van een werk. In dat geval zou het kunnen slaan op de Zeer Stichtelijke Opmerkende Gedichten in Rym uit 1717. Aan de hand hiervan kan een indruk van de schrijfster gegeven worden.

Op de titelpagina wordt ze ‘de deugdrijke bejaarde [meerderjarige] dochter’ genoemd. De bundel bevat ook gedichten waarin ze naar zichzelf verwijst als ‘jonge bloem’ en ‘jonge maagd’. Van Osch heeft 92 gedichten verzameld op 80 pagina's. De bundel opent met een gedicht aan de ‘zoete jeugd’, gevolgd door door het ‘Geestelijk A.B.C.’: de letters van het alfabet vormen de beginletters van de regels. Het een na laatste gedicht heeft eveneens deze toen zeker ouderwets aandoende vorm. Daarmee correspondeert de onbeholpen techniek van de gedichten en een weinig deskundige spelling en syntaxis.

In haar gedichten richt de schrijfster zich tot God, tot haar ziel of tot haar medemens. Ook zijn er gedichten waarin ze een zaak uit de werkelijkheid (een klok, een zandloper, een knekelhuis) voorziet van een symbolische lading, zonder zich tot iemand in het bijzonder te richten.

In haar gedichten aan God vraagt ze hem om wijsheid en kracht, twee zaken die ze nodig heeft om God naar behoren op aarde te dienen met een deugdzaam leven, om zo uiteindelijk het eeuwige leven te verwerven. Een deugdzaam leven staat voor Lea-Bartha gelijk aan een leven waarbij aardse zaken uitgebannen zijn, in afzondering van de maatschappij. Dat dit laatste niet altijd makkelijk is, blijkt uit de volgende regels:

Ik was een kind jong van jaren
Toen liet ik de wereld varen
Van die uur en van die tijd
Wierd ik gehaat en benijd. (p. 52)

80 Titelpagina van Gedichten in Rym (1717) van Lea-Bartha van Osch

[p. 446]

Uit de manier waarop ze haar medemensen in haar gedichten toespreekt, blijkt dat ze geen blad voor de mond neemt bij het corrigeren van in haar ogen verwerpelijk gedrag. Levendige beschrijvingen van het lot dat de goddeloze zal treffen op de dag des oordeels mogen goed bedoeld zijn, ze maken toch geen menslievende indruk. De zin ‘Weg weg vervloekte (eeuwig) in de pijn’ sprak haar blijkbaar zó aan dat ze hem in twee gedichten gebruikt heeft (p. 37-38 en p. 41). Treffend is ook het volgende citaat:

En gij zultje zo verdomme,
Dat gij bij God niet zult komme:
Want gij weet hoe dat gij God,
Hebt gehouden voor de spot (p. 66)

Met de verzuchting ‘Heer ik heb zo veel vijanden, / Wilt ze toch maken beschaamd’ (p. 60) verwijst ze mogelijk niet alleen naar de psalmen (bijv. Ps. 6:11), maar ook naar haar eigen concrete situatie.

Wellicht heeft Lea-Bartha van Osch een zwak gestel gehad. In een paar gedichten vraagt ze God tenminste om het behoud van haar gezondheid.

Centraal doel van haar gedichten is de lof van God, en met haar schrijven geeft ze uiting aan wat in haar ziel leeft: ‘Ei met uwe pen maar toont / Wie dat binnen in u woont’ (p. 45). De lust tot schrijven overvalt haar vooral 's nachts. In enkele gedichten keert de topos van het nachtelijke schrijven terug, zoals de volgende citaten laten zien:

Mijn ziel mijn ziel ontwaakt, en wilt nu op gaan rijzen;
Wilt in der middernacht uw lieve God gaan prijzen,
Laat nu de zoete pen, in mijn hand weer gekomen etc. (p. 44)

Het was al in de middernacht,
En ik al uit mijn venster lag;
De maan die was zo schoon van schijn,
Sterren als een christelijn [kristallijn]
Ik dacht mijn God wat bent gij goed,
Dat gij al voor de mensen doet:
Ik wierd verheugd tot in mijn ziel,
En ik weer aan het schrijven viel (p. 73)

Het beeld dat Lea-Bartha met deze bundel van zichzelf geconstrueerd heeft, ziet er als volgt uit: een ongehuwde, wellicht ziekelijke vrouw, die teruggetrokken leeft en door haar omgeving miskend wordt, schrijft 's nachts gedichten om uiting te geven aan haar eerbied voor God en om haar medemensen te wijzen op de gevaren van onchristelijk gedrag.

1. Een verjaardicht aan mijn zelven

Van Osch' eenzelvigheid blijkt onder meer uit het volgende gedicht, waarin ze zichzelf feliciteert met haar verjaardag.

Mijn hart dat dringt mij nu weer aan
Om mijn eensjes te wensen gaan,
Dat ik mag leven in de deugd,

[p. 447]

 

En in God scheppen al mijn vreugd

5

Nu wil ik danken God altijd

 

Dat hij mij heeft zo ver geleid:

 

Tot zoveel jaren, nu aanhoort⁷,

 

En dat door Gods genaden groot.

 

God wil mij meer en meer

10

In wijsheid en in kunste stichten,

 

Dat ik zo alles mag berichten

 

Tot zijnes naam, tot zijnes eer

 

Dat ik mag leven in den Heer.

 

Nu wil ik met vreugd zo voort gaan treden

15

God wil mij in mijn leven geven,

 

Zijn zegen groot, en zijn bijstand

 

Wat dingen dat ik neem ter hand.

 

Gij die daar zit op het hoogste hoog

 

En die den afgrond heeft voor het oog,

20

Voor wien dat al mijn gedachten klinkt,

 

Voor wien dat alle hoogmoed zinkt;

 

Die straft en zalft met reden

 

Nog op den dag van heden.

 

O God uw hand is niet verkort,

25

Geeft dat ik een nieuw mense word;

 

O Heer ik ben een jonge maagd

 

Geeft dat ik goede vruchten draag.

 

O waarde Vader ik beken

 

Dat ik geheel onwaardig ben,

30

Wilt mij toch in genade ontvaên

 

Dat ik niet mag verloren gaan;

 

Dat ik eens hier na dezen tijd,

 

Bij God mag eeuwig zijn verblijd.

 

O God mijn tong is niet bekwaam,

35

Om zo te roemen uwen naam!

 

Wat hebt Gij God aan mijn gedaan?

 

Dat Gij uw alderliefste Zoon

 

Liet kruisen en een doornenkroon,

 

En een steek door zijn hart zeer flauw;

40

Die nu maar met een recht berouw⁴⁰,

 

Maar Heer hoe zou ik dan bestaan

 

Als Gij met mij in 't gerecht woud gaan?

 

Ik zoek genade in Jezus' bloed,

 

Dat is mijn alderhoogste goed;

45

Dat is mijn hart, dat is mijn lust

 

Nu stel ik mijn in God gerust!

7 luister hiernaar

40 corrupte regel, wschl. als ik nu maar een waar berouw had

[p. 448]

2. Algenoegzaam eeuwig God

Gods goedheid en de slechtheid van de mens worden in dit gedicht tegenover elkaar gesteld. De wending vindt plaats in het tiende vers, als God niet meer de aangesproken persoon is, maar de mens die bij zijn sterven wel zal moeten inzien dat zijn werelds gedrag verkeerd was. Vooral de herhaling van de bakkers, brouwers en winkeliers vol graan werkt sterk om het onderscheid tussen wereldse voorzieningen en helse ontberingen duidelijk te maken. In dit gedicht vallen de (vaak onvolkomen) binnenrijmen op.

Algenoegzaam eeuwig God, die geen wereld heeft van noden,
Maar die ons uit liefde nog, onderhoudt van dag tot dagen,
Gij doet niet als zorg dragen;
Dat al voor de mensen-kind, menig slaat het in de wind;
Menig wil niet eens aanschouwen, hoe de bakkers en de brouwers,
En de winkeliers vol graan, dat het komt van God vandaan.
O Gij eeuwig zorg-drager, hebt gij niet genoeg te klagen,
Van de meeste mensen hier, die maar nemen haar plezier;
Die de minste dankbaarheid, tonen voor uw majesteit,
Wat zal het dan zwaar vallen, als de dood dan eensjens komt;
En gaat sluiten uwen mond.
Weg is nu al uw plezier, woont nu in het helse vier
Daar geen bakker brood zal bakken, noch geen brouwer bier zal tappen;
Noch de winkeliers vol graan, maar daar is het vol getraan,
Hebt gij 't in de wind geslagen, al Gods liefde en zorg-dragen,
Wat help¹⁶ nu al uw geklag, gij hebt God doch niet geacht.

Bron
Zeer stichtelijke Opmerkende Gedichten in Rym, Verstrekkende tot Nut en Vermaek Der gener die Liefde voor hare Ziele hebben, Alle Nieuwe Stoffen, Alleen Opgestelt door het Vernuft van de Deugdrijke bejaerde Dochter Lea-Bartha van Osch, Ende nu eerst door haer in het licht gebragt in den Jare 1717. En dat verder in het licht gebracht zal werden. 1717. (UBA 1741 G 8)
(1) p. 10-11.
(2) p. 35.

Literatuur
Lambert Bidloo. Panpoeticon Batavum. Amsterdam 1720. p. 274.
NM

16 zou helpen