Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 449]

Bewonderaarster van Willem III
Geertruide van Halmale
(?, ? - ?, ?; actief in 1698)

Als we de zeventiende-eeuwse Rotterdamse Willem den Elger mogen geloven, moet Geertruide van Halmale behoorlijk wat geschreven hebben. In zijn postuum uitgegeven bundel Gedichten en Rotterdamsche Arcadia (1726) plaatste hij het gedicht ‘Aan de geestrijke juffr. Geertruid van Halmale, over een zinnespel, genaamd ‘Bijeenkomst van Blijdschap en Verlangen, door haar Edt. gemaakt, en toegepast op de thuiskomst van Antonio le Maire bij zijne Huisvrouw’ (p. 95-99). Dit toneelstuk is helaas niet teruggevonden. Uit een volgend gedicht van Den Elger blijkt dat Van Halmale ook op zijn loftuitingen gereageerd heeft. Jammer genoeg nam hij haar antwoordvers niet op in zijn bundel. Ook de Zeeuwse Antonides van der Goes moet haar gekend hebben. Blijkens een vers in zijn Gedichten (1685, p. 267) stuurde hij haar een exemplaar van zijn Ystroom met een begeleidend gedicht, waarin hij haar zangkunst prijst. Of ze hem geantwoord heeft weten we niet.

Al met al blijft de dichteres grotendeels in het duister. Toch kennen we een bijzonder dichtwerk van haar. Van Halmale schreef een zinnespel op de vrede van Rijswijk dat ze heeft opgedragen aan stadhouderkoning Willem III: Algemeene vreugde, Ter altyd aangenaame gedachten Van het 47ste verjaaren Der Allerdoorluchtigste Majesteit William. Het is daarmee het enige zinnespel dat we van een vrouw kennen. Blijkbaar heeft Van Halmale haar gedicht ook naar Willem III opgestuurd. In het exemplaar KB pamflet 14396a staat in ieder geval een handgeschreven opdrachtvers aan hem, ondertekend door G. van Halmale.

Uit een opdrachtsgedicht van Lambert Bidloo kunnen we afleiden dat Van Halmale getrouwd is geweest met de eerder genoemde Anthonio le Maire, die waarschijnlijk koopman was. Het echtpaar kreeg een zoon, die echter al op jonge leeftijd overleed. Lofzegger Bidloo ziet nu Van Halmales dichtwerk als haar kinderen:

Dat dan uw gemalin zich nimmer laat bezuren,
Heer Maire, in zulk een drift haar lieve ledige uren
Te slijten; liever, als ter blijder morgenstond,
Die, voor wie dichtkunst mint, blaast geesten uit haar mond,
Door vieze zinlijkheid vroeg uit het bed te streven,
Den Ridder Temple stof tot spotternij te geven,
En 't Hollands vrouwvolk, om haar schrobben, en gewrijf,
Het huis-afgodendom te werpen op het lijf [...]. (A3)

Zo bespot hij in deze opmerkelijke versregels de onder meer door de Britse ambassadeur sir William Temple gehekelde zindelijkheid van de Nederlandse vrouwen en prijst hij tegelijkertijd de dichteres die haar tijd zoveel beter weet te besteden met haar dichtkunst.

Naast het zinnespel kennen we van Van Halmale ook nog een vers op de knipkunst van de Amsterdamse Joanna Koerten, een kunstenares die met haar silhouetten en sierknipsels toentertijd een grote naam had. Overigens schreven er veel meer vrouwen voor Koerten. Naast de wat bekendere namen van Katharina Lescailje^o en Gezina Brit^o vinden we onder haar lofzeggers bijvoorbeeld ook de totaal vergeten Anna Insma, Alida Matthys en Maria Garnier.

[p. 450]

1. Algemeene vreugde, Ter aangenaame Gedachten van het 47ste verjaaren der Allerdoorluchtigste Majesteit van Groot Brittanje, enz: enz: enz. (fragment)

In dit zinnespel komen naar aanleiding van de in Rijswijk getekende vrede verschillende allegorische figuren bijeen aan het hof van koning Dapperheid (Willem III). Ze praten met elkaar over de Negenjarige oorlog die de Republiek voerde tegen Spanje en Engeland. In onderstaand fragment zijn Tijd en Dapperheid in gesprek. Dan wordt Vrede feestelijk ingehaald. Ze vertelt, geholpen door Tijd, wat haar allemaal overkomen is. Ze is van dit hof weggelokt door Bedrog, Geveinsdheid, List en Logen en heeft de afgelopen negen jaar rondgezworven. Af en toe hoorde zij hoe het vorst Willem III verging. Zij is blij dat haar zus Geluk de koning vaak bijstond. Dit fragment eindigt ermee dat Vrede uit Polen geroepen werd, om weer naar Engeland terug te keren.

Tijd: Ik weet, o vorst! gy twijfelde nooit aan
't Beloofde loon, dat steeds de deugden staat te volgen:
Schoon Overdaad, Bedrog, Nijd, Logen, List, verbolgen
Zich kanten somwijl tegen 't raadbesluit der Tijd,
Kreunt u daarover niet, mijn waardste schat, gij zijt
In 't ganse wereldrond, alleen mijn uitverkoren,
En, als 't Zijn Majesteit behaagt, de Tijd te horen
Na dezen maar een uur, elk die hem minde, zou
Dan blijken zien van Tijd zijn achting, liefde en trouw.
Daar komt het Jufferschap¹⁰, vol eerbied, u ontmoeten.
De zoete Vrede schijnt van verre reeds te groeten,
De liefelijke Vreugd, Geluk, en Dankbaarheid
Geleiden haar. Gevalt het Uwe Majesteit,
Vergun toch aan de Tijd, uw oudsten Vriend, een bede;
Mocht hij u zelve nu deez' langgewenste Vrede
Eens nader brengen. Dapperheid: Ja, gelei haar hier. Wat zal
Ik weigren aan een vriend, een, die mij overal
In vreugd en druk, in lief en leed is bijgebleven!
Wij geven u verlof. Vrede: Vorst Dapperheid, mijn leven!
Wij zien u eenmaal nu nog weer, zo hoog verheugd,
Na negen jaren druk! mijn kracht bezwijkt van vreugd.
Ik blijf verbaasd, verrukt, met bei mijn armen, hangen
Om uwen dierbren hals. Dapperheid: Mijn blijdschap, mijn verlangen,
Bekorelijke Vreê, zijt welkom in dit hof,
En onze rijken. Wie, wie gaf u immer stof
Om, zonder onzen last, den veldheer te verlaten?
Gij kende ons hert genoeg, en dat wij u nooit haten,
Verhaal ons, wat u toen, en namaals is gebeurd.
Vrede: 'k Ben nimmermeer van u gescheiden, maar gescheurd,
O vorst! sta toe, dat wij een weinig eerst bedaren.

10 groep dames

[p. 451]

 

Uw hemels aangezicht, dat wij in zoveel jaren

 

Niet mochten zien, vergroot nu onze vreugd. Heer Tijd

 

Vermogen wij u iets te vragen? Gij, gij zijt

 

Getuigen hoe Bedrog, Geveinsdheid, List en Logen

35

Ons hebben weggerukt, en schandelijk bedrogen.

 

Wat leden wij op weg al smaad, en laster, ach!

 

Mijn Vorst, vergun de Tijd, dat hij eens zelve mag

 

Vooraf verhalen, hoe 't zich al heeft toegedragen.

 

Dapperheid: Heer Tijd, voldoe de Vreê, wij luistren met behagen.

40

Tijd: 't Zijn negen jaren, dat uw afgezant, Beleid,

 

Ten besten wierd gestuurd van veldheer Dapperheid.

 

De vorsten Heldenaard, en Wapenlust te samen

 

Met andren helden, die de Vrede minden, kwamen

 

Beleid omhelzen, die haar minnelijk ontmoet;

45

Na blijde wellekom en heuse wedergroet,

 

Bestond vorst Wapenlust, aan heer Beleid te vragen,

 

Hoe zich vorst Dapperheid had in 't gevaar gedragen.

 

Wij zagen in een tent, een weinig daarvandaan,

 

Geveinsdheid, met Bedrog, List, Nijd en Logen staan

50

Bedrukt, en hangend hoofd, gereed om zo te vluchten.

 

Vorst Hope was alleen, die, na ontelbre zuchten,

 

Zich met mevrouwen Vrees, en Droefheid waagt op zee:

 

Hoe menigmaal bad hij Verandering en Vreê,

 

Benevens vrouw Geluk, om hem weerom te leiden

55

In 't machtig Rozenhof. Zij weigren dit, en scheiden

 

Met ongenoegen op het koude nare strand.

 

Vorst Hope reikte Vrees, en Droefheid elk een hand,

 

Begaf zich scheep, en voort op de ongena der baren.

 

De Vreê weet zelve hoe zij verder is gevaren.

60

Dapperheid: Nu, zoete Vrede, heeft uw liefelijke geest

 

Zich wat hersteld? waar zijt gij toen zo lang geweest?

 

Vrede: Schier nergens, grote vorst, heb ik verblijf gevonden;

 

Want Ongestadigheid bracht mij geboeid, gebonden

 

Nu hier, dan daar, en liet mij gans alleen in 't Noord;

65

Daar hebben wij somtijds eens, door vrouw Vreugd, gehoord

 

Hoe 't u al ging, mijn vorst: Verandering vloog henen,

 

En zette mij daar vast aan armen, hals en benen.

 

Het enigste, dat, nu en dan, mijn smert, en druk

 

Wat kon verdrijven, was te horen, hoe Geluk,

70

Mijn Zuster, heel getrouw u meest was bijgebleven,

 

De Tijd kwam menigmaal, in vrees, mij hope geven;

 

Hoe dat Geluk gestaag haar minnaar lastig viel,

 

Om ons; ja, dat de lust tot mij haar ed'le ziel

 

Eens had verrukt, om zelf de legers te verlaten,

75

Wat zij begon, haar ernst noch ijver kon niet baten,

[p. 452]

 

Totdat de Tijd mij zelf Verandering deed zien.

 

Ik vloog hem om den hals. 't Is tijd, wij moeten vliên,

 

Sprak hij, in haast. Mevrouw Geluk heeft mij bevolen,

 

U weer te halen uit het diep verwarde Polen.

80

Wij brengen hier Bellone⁸⁰, uw grootste vijandin;

 

Die Trotse zag mij met verachting aan, maar in

 

Verstand, mijn waardste schat, gevoelde ik mijne krachten

 

Zo rijzen, dat wij haar geen gramschap waardig achten.

 

Ik gaf mij dan, met dit gezelschap, op de weg.

85

Wij hadden op de reis gestadig overleg

 

Naar welke hoven wij te zamen zouden keren.

81 Snijwerk door Joanna Koerten van een monogram, twee lauwertakken en ‘muntsgewijs’ de kop van keizer Tiberius Opgenomen in het bezoekersboek van de muntverzamelaar Nicolas Chevalier Van Halmale prees Koertens schaarkunst

80 godin van de oorlog

[p. 453]

2. Op de nooit gehoorde schaarkunst van juffrouw Joanna Koerten

Dit gedicht kreeg een plek in het Stamboek uit 1736 waarin de meeste verzen aan de kunstenares Joanna Koerten (1650-1715) gebundeld zijn. Van Halmale maakt gebruik van het topos dat de ‘mannen luister’ wordt overtroffen door de kunsten - en dan met name de knipkunst - van deze vrouw.

Toen vrouw Natuur kreeg list en zin,
Om aan de vrouwelijke kunne
Een goddelijke gaaf te gunnen,
Blies zij dien geest Joanna in,
Om glorierijk daardoor te prijken,
En deê der mannen luister wijken.

Dees vrouw trotseert de kunstenaars.
Dees vrouw vertoont haar groot vermogen
Door wondren van haar hand voltogen,
En beelden overschoon en schaars.
De wereld hoort m'er van gewagen,
Nu zulk een kunstzon op komt dagen.

Wie vindt men zo vol hemels vier?
Wat stervling kwam ons oit te voren?
Licht wordt haar weerga nooit geboren,
Die 't leven schept in dun papier,
Gelijk ons Koerten mee komt delen
In enen schat van kunstjuwelen.

Zij toont ons water, zeên en land;
Laat vogelen en vissen zweven;
Geeft tam en wild gedierte 't leven,
En heeft en boom en bloem geplant,
En hoven vol van heerlijkheden,
Elk, als een Tempe²⁴, schoon gesneden.

Aan vorsten rijk van majesteit,
Monarchen, prinsen, grote heren,
Die thans de wereld door regeren,
Gunt hare schaar d' onsterflijkheid.
Daar kan, zo komt elks beeld te pralen,
Noch marmer noch metaal bij halen.

Aan d' Oudheid, die veel wondren zag,
Noch aan Lysippen, Protogenen³²,
Noch kunstgodinnen zijn verschenen
Een kunst als hier komt voor den dag.
Dat kon Minerve³⁵ nô³⁵ geloven,

24 om natuurschoon befaamd dal

32 Lysippus en Protogenes waren befaamde klassieke beeldhouwers

35 godin van de kunsten

35 nauwelijks

[p. 454]

 

Voor 't wondernieuws blonk voor haar ogen.

 

 

 

Al zei de wijze Salomon:

 

‘Gij ziet geen nieuws meer in uw dagen’,

 

Hij zou, indien 't zijn ogen zagen,

40

Ook roepen: dit schijnt als de zon

 

Bij allerleie grote lichten,

 

Die willig voor deez' schaar-vond zwichten.

 

 

 

Dies zal, met recht, de vlugge Faam

 

Haar doening door al 't aardrijk roemen,

45

En haar de ziel der schaarkunst noemen,

 

Tot glorie van haar kunst en naam:

 

En zal die eerlof nooit verdwijnen

 

Zo lang als Febus' stralen schijnen.

Bronnen
(1) G. van Halmale, Algemeene vreugde, Ter altyd aangenaame gedachten Van het 47ste verjaaren Der Allerdoorluchtigste Majesteit William, Koning van Engeland, Vrankryk, Schotland en Ierland, en Alle de herten zyner Onderdaanen. t' Amsteldam 1698, p. 8-12. (Knuttel 14396a)
(2) Gedichten op de overheerlyke papiere snykunst van wyle mejuffrouw Joanna Koerten, huisvrouwe van wylen den heere Adriaan Blok, gedrukt na het origineel stamboek: benevens een korte schets van haar leven. Amsterdam 1736. p. 15-16. (UBL 1193 B 16)
AdJ