Chronologisch woordenboek

4.1 Inhoudswoorden: geselecteerde woordvelden

Alle woorden zijn thematisch of onomasiologisch ingedeeld, dat wil zeggen dat alle woorden rond een bepaald begrip bijeengezet zijn. De woorden zijn dus op enigerlei wijze betekenisverwant. Ze kunnen (ongeveer) eenzelfde betekenis hebben, dus synoniem zijn (opa en grootvader), maar er kan ook een hiërarchische betekenisrelatie tussen woorden bestaan, waarbij het ene woord (het hyperoniem) het andere (het hyponiem) insluit: zo is paard een hyperoniem van de hyponiemen merrie en hengst. Soms vormt het hoofdthema het hyperoniem en zijn de verschillende woorden die daaronder vallen de hyponiemen: zo worden onder ‘granen’ alle graansoorten opgenomen. Ook antoniemen, woorden met een tegengestelde betekenis, kunnen binnen een thema vallen; zo vallen nooit en altijd allebei onder de bijwoorden van tijd, en licht en donker onder de

kleuren.Ga naar eind3 Maar ook associatieve betekenisrelaties kunnen binnen een thema vallen. Binnen de thema's worden de betekenisrelaties tussen de verschillende woorden genegeerd - zij zijn voor dit boek van geen belang.

4.1.1 Aardrijk

Woorden met betrekking tot het aardrijk zijn veelal zeer divers en niet goed met elkaar vergelijkbaar. De weersverschijnselen vormen echter een afgeronde categorie en daarom behandel ik deze.

Het aardrijk is als eerste categorie van de thematische indeling opgenomen omdat ik ervan uitging dat de mens het eerst zijn directe omgeving benoemt. De gegevens bevestigen dit: de meeste woorden voor weersverschijnselen zijn oud en inheems. Zodra we de wereld gingen verkennen, eind zestiende eeuw, duiken de eerste leenwoorden op, en vanaf dat moment zijn de meeste woorden voor weersverschijnselen geleend, hoewel er ook nog inheemse benamingen verschijnen. Verreweg de meeste leenwoorden duiden de naam voor een soort wind aan die in bepaalde streken van de aarde waait: moesson, orkaan, passaat, sirocco, tyfoon.

De woorden kankerweer en pokkenweer zijn niet zozeer opgenomen ter illustratie van de weersoorten, maar om te laten zien hoe na de Tweede Wereldoorlog informele woorden meer in gebruik kwamen en in de woordenboeken werden opgenomen.

4.1.2 Plantenrijk

Van het plantenrijk geef ik als voorbeelden de namen voor granen en die voor vruchten en noten.

Volgens de wetenschappelijke indeling van het plantenrijk zijn de granen een onderdeel van de grassoorten, maar vanwege hun gebruikswaarde voor de mens heb ik ze tot een aparte categorie gemaakt. Granen zijn belangrijke landbouwproducten. De Indo-europeanen hielden zich al met landbouw bezig, zoals uit hun woordenschat blijkt: ze kenden woorden voor ‘zaaien’, ‘ploegen’, ‘graan’, ‘ploeg’ en ‘juk’. Er is zelfs een theorie geponeerd dat de Indo-europeanen de landbouw naar Europa hebben gebracht, maar onder indogermanisten vindt deze theorie weinig bijval.Ga naar eind4 Graanproducten (brij, brood, pap en andere meelgerechten) waren in de Lage Landen eeuwenlang de ruggengraat van de volksvoeding, van de Middeleeuwen tot diep in de achttiende eeuw.Ga naar eind5

De woorden voor graansoorten zijn oud, en er zitten zeer oude leenwoorden bij (graan, rogge, rijst), want granen waren van oudsher een belangrijk handelsproduct; de graansoorten waarvan de naam geleend is, waren per definitie niet inheems in de Lage Landen. Graan is een van de vele nieuwe producten die de Romeinen in de Romeinse tijd naar de Lage Landen brachten. Zij brachten eveneens het amelkoren (het feit dat dit woord pas in de zestiende eeuw is geattesteerd, zal dus toeval zijn). Een oudere Nederlandse vorm was amer, en het Oudhoogduits (dus het Duits van vóór 1100) kende amar. Het eerste lid van amelkoren is geleend uit het Latijn en hieraan is koren tautologisch toegevoegd. Niet alle genoemde graansoorten werden of worden in de Nederlanden verbouwd, sommige zijn alleen een handelsproduct, zoals rijst: dit werd ingevoerd en was in de Middeleeuwen een duur, maar lang houdbaar product.

Alle graanbenamingen van na de dertiende eeuw betreffen graansoorten die in de Lage Landen niet inheems waren, zelfs boekweit, ondanks het feit dat dit een inheemse naam heeft: boekweit betekent eigenlijk ‘beuktarwe’ en het graan heet zo omdat de korrels overeenkomst vertonen met beukennootjes. De late datering - vijftiende eeuw - wijst erop dat de graansoort hier niet van oudsher groeide, en dit wordt bevestigd door

extralinguïstische gegevens. Het blijkt dat boekweit in de vijftiende eeuw uit Midden-Azië via Venetië en Antwerpen in Europa is ingevoerd en hier een groot succes werd vanwege de aangename smaak en de korte groeitijd.Ga naar eind6

Gierst kwam uit Azië of Afrika en raakte in de zestiende eeuw bekend. De herkomst van het woord gierst is niet zeker. Ook de vorm herse kwam voor en deze is waarschijnlijk ontleend aan Duits Hirse; de vorm met g- kan onder invloed van gerst zijn ontstaan. In de zestiende eeuw werd maïs uit Amerika ingevoerd. Het meest recent is sorghum of met zijn Afrikaanse benaming kafferkoren, een graansoort uit Afrika en Azië. Recentelijk worden bij moderne, al dan niet biologische bakkerijen allerlei nieuwe graannamen genoemd, bijvoorbeeld kamut uit Egypte, maar die hebben de woordenboeken, en mijn bestand, nog niet gehaald.

Vruchten en noten

Hieronder volgt een opsomming van de Nederlandse namen voor vruchten en noten. Zie ook de namen voor groenten, want de scheidslijn tussen groenten en vruchten is niet altijd even scherp: sommige vruchten worden als groente gegeten. Hoewel de vijg in plantkundige zin geen vrucht maar een schijnvrucht is, geldt ze voor de gewone taalgebruiker als een vrucht, en daarom heb ik haar hier ingedeeld.

Verreweg het grootste aantal vruchtnamen is een leenwoord of afleiding daarvan, alleen aalbes, appel, bes, braam, braambes, druif, kruisbes, noot en ooft zijn inheemse woorden (waarbij overigens alleen voor appel een Indo-europese reconstructie bestaat, de andere vruchtnamen zijn van latere datum).Ga naar eind7 De samenstellingen aardbei, meikers en sleepruim worden als inheems opgevat, hoewel bei, kers en pruim oorspronkelijk leenwoorden waren. Het geringe aantal inheemse woorden is ongetwijfeld te verklaren uit de klimatologische omstandigheden in de Lage Landen: voordat er kassen gebouwd werden, kon hier slechts een beperkt aantal vruchten groeien.

Vrij veel woorden hebben een tautologisch tweede lid gekregen: citrusvrucht, okkernoot, walnoot (het eerste deel is telkens een Latijns leenwoord), pecannoot (eerste lid uit het Frans), kokosnoot (eerste lid uit het Portugees of Spaans; de vorm coquos is al in 1584 genoemd). Dat geldt ook voor sleepruim: het eerst deel, slee, betekent ook ‘pruim’ en is verwant met Engels sloe en Russisch sliva ‘pruim’. Eigenlijk hoort de sleepruim hier overigens niet thuis, want het is de enige hier genoemde vrucht die we niet eten.

Van begin af aan brachten andere volkeren dus nieuwe aantrekkelijke vruchten, en alle eeuwen brengen hun eigen vruchten. Dat vruchten handelsproducten waren, blijkt ook uit de benaming kriek, die teruggaat op Latijn (prunum) graecum, letterlijk ‘Griekse pruim’. De dateringen zijn een directe weerspiegeling van de ontdekkingsreizen die we vanaf de zestiende, zeventiende eeuw maakten: in de nieuwe continenten leerden we veel nieuwe producten kennen, en de vruchtnamen zijn dan ook uit heel verschillende talen geleend: uit het Chinees, Indonesisch, Italiaans, Portugees, Papiaments, Tamil - een rijk scala aan producten en namen. Weinig categorieën woorden leveren zo'n variëteit aan herkomst op. In de achttiende en negentiende eeuw duiken de namen van nieuw gekweekte variëteiten op: bellefleur, clementine, mirabel, nectarine, reine-claude of het zijdenhemdje, een volksetymologische aanpassing van de Engelse plaatsnaam Sydenham in Devonshire.

De advocaat (1770) is dezelfde vrucht als de later opnieuw geleende avocado (1968):

advocaat is aangepast aan het Nederlands, in avocado is het Spaanse woord ongewijzigd overgenomen.

4.1.3 Dierenrijk

Gedomesticeerde zoogdieren

Hieronder beschouw ik de dieren die al eeuwen geleden om hun nut voor de mens zijn gedomesticeerd: het vee (geiten en schapen, paarden en paardachtigen, runderen, varkens, kortom de dieren die om hun producten werden en worden gehouden), en de huisdieren honden en katten. De pas vrij recent in huis gehouden cavia, Guinees biggetje, hamster en konijn reken ik onder de wilde dieren (zie hieronder).

Het woord vee (701-800) gaat terug op een Indo-europees woord voor ‘kleinvee’, waarvan ook Latijn pecus afkomstig is. Hiervan afgeleid is in het Latijn pecunia ‘geld’, wat betekent dat vee gold als betalingsmiddel. Dat blijkt ook uit het feit dat Engels fee de betekenis ‘vergoeding, fooi’ gekregen heeft. Vergelijkbaar hiermee is het feit dat het Germaanse woord schat in het Slavisch is geleend als skot' ‘vee’.Ga naar eind8

In het Middelnederlands gebruikte men dier (901-1000) voor een wild, niet-gedomesticeerd dier. In het Engels is deer de benaming geworden voor het hert, het favoriete wilde jachtdier. Daarnaast werd aan het Frans het woord beest (1253) ontleend, dat gebruikt werd in de betekenis ‘viervoetig dier’, ‘koe’ en ‘paard’.

De meeste dieren waren al gedomesticeerd in de periode van de Indo-europeanen. Zij kenden woorden voor ‘koe’, ‘os’ (de os werd gebruikt voor het trekken van wagens), ‘geit’, ‘schaap’, ‘lam’, ‘paard’, ‘veulen’, ‘(volwassen) varken’, ‘big’ en ‘hond’. De ezel was niet bekend (hij woonde zuidelijker), net zomin als het konijn, dat pas in de Romeinse tijd uit Spanje kwam.Ga naar eind9

Wanneer bepaalde onderscheidingen voor de mens van belang zijn, drukt hij die uit in zijn woordenschat. Een goed voorbeeld daarvan vormen de namen van dieren. Voor wilde dieren is het meestal irrelevant of een dier een mannetje of vrouwtje is, jong, volwassen of van een specifieke leeftijd. Als men het geslacht beslist uit wil drukken, dan gebruikt men een toevoeging en vormt men een samenstelling met wijfjes- of vrouwtjes- tegenover mannetjes-. In sommige gevallen kan men ook de vrouwelijke vorm afleiden van de algemene benaming (die tevens het mannelijke dier aanduidt) door het achtervoegsel -in, vergelijk:

Dit procédé is dus al oud. Het achtervoegsel -in kan beslist niet achter alle dierennamen gezet worden, bijvoorbeeld niet bij baviaan, mandril, olifant, wombat. Jongen van wilde dieren worden vaak aangeduid door het verkleinwoord: aapje, olifantje of door -jong: berenjong. Soms neemt men de benaming van een verwant gedomesticeerd dier,

waaraan ter verduidelijking de algemene benaming kan worden toegevoegd: (wolven-, leeuwen-, tijger)welp, (ezels)veulen. En tot slot kan voor dierennaam jong(e) gezet worden: jonge bever, egel, wezel.

Heel anders is de situatie bij gedomesticeerde dieren. Deze zijn economisch van belang, en geslacht en leeftijd zijn daarbij een belangrijke factor. Daarom bestaan er vaak aparte benamingen voor dieren van een bepaalde leeftijd of geslacht. Zo zien we bij runderen bijvoorbeeld de benaming koe voor het vrouwelijke dier, stier voor het mannelijke dier, kalf voor het heel jonge dier, pink voor een eenjarig (mannelijk of vrouwelijk) kalf, vaars voor een tweejarige koe, en os voor een gecastreerde, dus minder wilde stier (belangrijk bij het ploegen en trekken van een wagen). Het castreren van dieren is typerend voor een bevolking die leeft van de veeteelt en landbouw; in de periode dat de mensen als nomaden meetrokken met de kudden en deze bejaagden, was het juist in hun belang dat de dieren zich zoveel mogelijk vermenigvuldigden.

Leeftijd en geslacht worden bij de gedomesticeerde dieren telkens uitgedrukt door een apart lexicaal begrip en niet door een doorzichtige afleiding of samenstelling van een bestaand woord - hieruit blijkt het belang van het onderscheid.Ga naar eind10 Bij de hieronder opgenomen benamingen moet men bedenken dat in de periode dat Nederland een agrarische maatschappij was, het aantal benamingen nog veel groter was, en dat veel van deze benamingen nog voortleven in de dialecten. Overigens bestaan er veel runder- en paardensoorten (lakenvelder, Arabische volbloed), maar die zijn niet opgenomen in het bestand.

Er wordt bij de geiten en schapen een onderscheid gemaakt naar leeftijd, geslacht en gecastreerd-zijn, alle woorden zijn oud en inheems behalve garm, en de herkomst van bok is onzeker (wellicht Keltisch, zie 3.2). Weer betekende eigenlijk ‘lam, eenjarig dier’: het woord is verwant met Latijn vitulus ‘kalf’, een afleiding van vetus ‘(een jaar) oud’. Net als varken is weer dus oorspronkelijk de naam van het jong geweest en vervolgens gebruikt voor het volwassen dier, en wel enerzijds het volwassen mannelijke dier, vergelijk Duits Widder ‘ram’, en anderzijds het gecastreerde mannelijke dier, zoals in Nederlands weer.

Het Nederlandse ooi en alle Germaanse benamingen voor het vrouwelijke dier gaan terug op een Indo-europees woord waarmee ‘schaap’ in het algemeen wordt aangeduidt,

vergelijk Latijn ovis ‘schaap’. Momenteel zijn in het Nederlands geit en schaap zowel de namen voor de vrouwelijke dieren als de algemene benamingen voor de soort (wat betreft de geit geldt dit overigens voor de meeste Indo-europese talen).Ga naar eind11 Hieruit blijkt het grote economische belang van de vrouwelijke dieren. Bij wilde dieren duidt de mannelijke naam altijd tevens de soort aan (beer, tijger). Dit is de neutrale vorm, terwijl de vrouwelijke vorm, die een speciaal achtervoegsel krijgt, de afgeleide, gemarkeerde vorm is.

Voor het jong van een geit bestaat geen speciaal woord - noch in het Nederlands noch in de meeste andere Indo-europese talen - terwijl dat voor alle andere gedomesticeerde dieren wel bestaat; een jonge geit wordt geitje genoemd.

Het paard was het meest kenmerkende dier van de Indo-europeanen. Zeer oud en inheems zijn de woorden hengst, veulen en merrie; iets jonger is ruin. Een algemene benaming voor ‘paard’ was (h)ors (1240), vergelijk Engels horse. In het Nederlands is dit woord verdwenen, maar het is later teruggeleend uit het Duits in de vorm ros, wat speciaal een fier, edel paard aanduidt. Met (h)ors bedoelde men in het Middelnederlands een oorlogspaard. Uit het Latijn werd paard geleend, wat oorspronkelijk een extra postpaard aanduidde (het woord komt van Latijn paraveredus, van para ‘bij’ en veredus ‘postpaard’); in het Nederlands werd met paard een rijpaard, trekpaard bedoeld, in tegenstelling tot het ridderpaard (h)ors.

De ezel en de muil of het muildier waren niet bekend bij de Germanen, omdat de dieren zuidelijker woonden; hun namen werden uit het Latijn overgenomen.

De ouderdom van een paard is heel belangrijk voor de waarde ervan; er zijn dan ook vele denigrerende benamingen voor oude, slechte paarden: klepper, knol, rossinant - het laatste is geleend uit het Spaans, waar het paard van Don Quichot Rocinante heette. Hit is afgeleid van Hitlandt, de oude benaming van Shetland, en een hit is dus eigenlijk een Shetlandpony.

De klophengst komt uit het Duits; hij dankt zijn naam aan de wijze van castreren (de testikels worden met een hamer verbrijzeld) en het woord zal samen met de nieuwe techniek overgenomen zijn. Het oudere woord ruin is verwant met rooien ‘ontwortelen, afrukken, afsnijden’.

Paardachtigen leerde men na de Middeleeuwen kennen: de zebra al in de zestiende eeuw, maar de meeste in de negentiende en twintigste eeuw. De benamingen van al deze niet-inheemse dieren zijn uiteraard geleend.

Bij de runderen vinden we een groot aantal onderscheidingen in leeftijd (belangrijk vanwege de melk- en vleesproductie) en geslacht. Alle namen zijn oud en inheems, alleen van pink is de herkomst onbekend (misschien een lokroep?). Os is verwant met Grieks hugros ‘vochtig’ en betekende dus eigenlijk ‘de bevruchter’, dus het mannelijke dier; later is het voor het gecastreerde dier gebruikt.

Het Duitse woord Sau en het Engelse sow ‘zeug’ gaan direct terug op de Indo-europese voorganger. In het Indo-europees was de naam klanknabootsend gevormd en werd het gebruikt voor het volwassen dier; vanwege het economische belang van het vrouwelijke dier ging het woord in de Germaanse talen het vrouwtjesdier aanduiden. In het Nederlands zijn zowel zeug als zwijn afleidingen van deze Indo-europese wortel: zeug is afgeleid met een k-suffix, en zwijn is afgeleid met het achtervoegsel -ino, waarmee een bijvoeglijk naamwoord werd gevormd; zwijn betekent dus eigenlijk ‘bij het varken behorend’. Ditzelfde achtervoegsel werd vooral gebruikt om dierenjongen mee aan te duiden: we vinden het bijvoorbeeld in veulen en kuiken.Ga naar eind12

Het tweede deel van het Nederlandse woord varken is waarschijnlijk het verkleiningsachtervoegsel -(i)kīn (vergelijk jongske uit Middelnederlands joncskine, joncskijn).Ga naar eind13 Het Indo-europese woord waarop Nederlands varken teruggaat, duidde de ‘big’ aan; de benaming voor het jonge dier is in het Nederlands dus de algemene naam geworden, net als bij ooi.Ga naar eind14 In het Nederlands is het gewone woord varken; zwijn is officieel synoniem, maar wordt meestal in de combinatie wild zwijn voor het niet-gedomesticeerde dier gebruikt. Een andere benaming voor het wilde zwijn is ever (1287).

Net als bij de andere gedomesticeerde dieren zijn er bij de varkens een groot aantal onderscheidingen in leeftijd en geslacht, en zijn alle namen oud en inheems. Alleen schram is jong: dit is hetzelfde woord als schram ‘kras’ (afgeleid van scheren) en het zal dieren aanduiden die op een nieuwe manier gecastreerd zijn. De oudere benaming voor een gecastreerd varken was barg, een woord dat verwant is met Latijn ferire en dus net als klophengst verwees naar het verbrijzelen van de testikels. Bij de schram werden deze gezien de naam er kennelijk afgesneden.

De hond was bij de Indo-europeanen al gedomesticeerd. De mens is al vroeg begonnen met het fokken van gespecialiseerde honden: snelle honden voor de jacht, kleine honden om in konijnenholen te gaan, sterke honden voor bewaking en hondengevechten, gehoorzame honden om de schapen bijeen te drijven, en handzame honden als schoothondjes. Het gevolg is dat we vooral na de Middeleeuwen een zeer groot aantal benamingen voor hondensoorten zien optreden, vrijwel allemaal geleend uit andere talen.

De basisbegrippen hond, teef en welp zijn oud en inheems, de herkomst van reu is onzeker. Verder zijn alleen de benamingen brak, hazewind, herdershond, mops, schipperke en windhond inheems. Welk land in de hondenfokkerij het voortouw genomen heeft, is overduidelijk: het Engels heeft 30 namen voor hondensoorten geleverd, tegen het Duits een niet onverdienstelijke 11 en het Frans slechts 2. In het Engels is dog het gewone woord voor hond; wij gebruiken het echter voor een bepaald soort grote hond.

Aan poezen is door de mens veel minder gesleuteld dan aan honden, en het aantal kattensoorten is dan ook veel kleiner dan het aantal hondensoorten. Hierboven de bekendste. De Germanen kenden de tamme kat nog niet. Deze komt uit Egypte. Toen Egypte onderdeel van het Romeinse rijk werd, leerden de Romeinen de huiskat kennen. Ze namen katten mee over het hele Rijk, als muizen- en rattenvangers en voor de gezelligheid, en zo leerden ook de Germanen de kat kennen.

De enige inheemse benaming voor dit dier is het zestiende-eeuwse poes, een klank-

nabootsend woord ofwel naar het geblaas van het dier, ofwel naar de lokroep die de mens tegen de poes gebruikt. De andere benamingen zijn geleend of afleidingen van leenwoorden; als brontaal speelt het Engels opnieuw de hoofdrol, net als bij de hondensoorten.

Opvallend is dat het jong van de kat en van de hond een Engelse benaming heeft: kitten en puppy of pup. Deze benamingen komen ongetwijfeld uit de fokkerijwereld. Daarnaast bestaat voor een jonge hond nog de oude inheemse benaming welp, maar voor een jonge kat heb ik geen aparte benaming kunnen vinden. Zou dat komen omdat de Germanen het dier pas ‘laat’ hebben leren kennen? (De andere aparte benamingen voor een jong dier stammen merendeels al uit de Indo-europese periode.) Of was de aanduiding (jong) poesje voldoende, omdat een jonge kat verder geen economische waarde heeft en het dier bovendien maar korte tijd jong is?

Een eufemistische benaming is het recente je-weet-wel-kater voor een gecastreerde kater, die komt uit de strip Jan, Jans en de kinderen.

Wilde zoogdieren

Het aantal wilde zoogdieren is zo groot dat ik ze in twee categorieën verdeel: de dieren waarvan de naam inheems is en die waarvan de naam geleend is.

Het feit dat een naam inheems is, wil niet per definitie zeggen dat ook het dier dat is. Soms kan dat niet, zoals bij in zee levende dieren als de walvis. Maar in andere gevallen is een inheemse benaming gegeven aan een dier dat hier later is ingevoerd, zoals de aap, meerkat en soortgenoten die als attractie golden, of aan een dier dat we op een ander continent hebben leren kennen, zoals de miereneter, neushoorn, zevenslaper en het schubdier, stekelvarken en stinkdier.

De regel blijkt als volgt: alle oude inheemse benamingen, van de dertiende eeuw of ouder, betreffen inheemse dieren; alle benamingen van na de dertiende eeuw betreffen niet-inheemse dieren. Er is maar één uitzondering: de brandvos, een benaming voor een speciaal soort vos. Dit dier is inheems en pas in 1599 benoemd - vóór die tijd zal het onderscheid tussen een ‘gewone’ vos en de brandvos simpelweg niet zijn gemaakt.

De meeste benamingen voor wilde zoogdieren dateren van de dertiende eeuw of eerder en betreffen dus inheemse dieren. Na die tijd vinden we 20 benamingen voor ‘nieuwe’ dieren - voor de meeste nieuwe dieren heeft het Nederlands echter de benaming uit een andere taal overgenomen, zoals hieronder blijkt: het toekennen van een zelfverzonnen naam gebeurde slechts in uitzonderlijke gevallen.

De beer, bever en haas zijn naar hun kleur genoemd: beer en bever zijn afgeleid van een Indo-europees woord voor ‘bruin’ (Bruintje Beer is dus een tautologie) en haas van een woord voor ‘grijs’. Bij de benaming van de beer is een oud taboe in het spel; men was zo bang voor het dier dat men zijn echte naam niet noemde uit angst dat hij anders zou verschijnen.

Zeehond is waarschijnlijk een eigen vorming, wellicht als vertaling van de Latijnse

naam canis marinus.Ga naar eind15 In het Middelnederlands bestond ook de benaming sele, sale (1288-1301), verwant met Engels seal. Het is niet waarschijnlijk dat zeehond een volksetymologische aanpassing is van seelhont, omdat deze laatste tautologische samenstelling pas in 1400-1434 voor het eerst is aangetroffen, terwijl zowel sele als zeehond al in de dertiende eeuw zijn gevonden.

Geleende benamingen: knaagdieren

Voor de overzichtelijkheid verdeel ik de geleende namen in die van knaagdieren, hoefdieren, roofdieren en overige dieren.

Alle geleende namen voor knaagdieren dateren van de zestiende eeuw of later. Diverse namen komen uit het oosten, waar die diertjes woonden. Het Nederlands heeft hun namen vooral geleend uit het Duits (bisamrat, mormeldier) en deze taal heeft de namen soms weer nog verder uit het oosten geleend, uit het Russisch (hamster, ziesel). Ook het Spaans heeft een aantal knaagdiernamen geleverd.

De taal waaruit de namen voor hoefdieren het meest zijn overgenomen, is het Frans, gevolgd door Latijn en Duits. De achttiende eeuw levert de meeste namen, wat zal samenhangen met de exploratie van de dieren- en plantenwereld in de nieuw ontdekte continenten.

Voor eland kende het oudste Nederlands overigens een uit het Germaans geërfd woord - in de elfde eeuw is elo genoemd. Waarschijnlijk omdat het dier hier niet inheems was, verdween de naam. In het Duits bleef Elch als naam voortbestaan, maar in de Vroegnieuwduitse periode, toen het dier steeds noordelijker verbleef en in Duitsland zeldzaam werd, nam het Duits daarnaast uit het Litouws als nieuwe naam Elen en tautologisch Elentier over. Deze naam heeft het Nederlands op zijn beurt overgenomen van het Duits.

Tautologische samenstellingen zijn damhert (dam uit het Latijn) en wapitihert (wapiti uit het Engels). Nijlpaard is een vertaling van Grieks hippopotamos, letterlijk ‘rivierpaard’, met substitutie van rivier door Nijl.

Namen van roofdieren komen in gelijke mate uit het Latijn en Frans (waaruit ook de tautologische samenstellingen civetkat en genetkat komen), in mindere mate uit het Engels. Ditmaal komen de meeste benamingen uit de twintigste eeuw, gevolgd door de achttiende en de negentiende eeuw, die ongeveer evenveel woorden leveren: veel roofdieren zijn dus pas relatief laat (algemeen) bekend geworden. In de negentiende eeuw ontstonden de openbare dierentuinen, waar iedereen de wilde dieren kon aanschouwen. Daarnaast levert de dertiende eeuw allerlei benamingen op van roofdieren die we via het Latijn (in de Latijnse tijd, via bestiaria of uit de bijbel) hebben leren kennen.

Naast de geleende naam lynx (1287) werd het inheemse los (1451-1500) gebruikt voor hetzelfde dier. Dit is van oorsprong precies hetzelfde woord als lynx: de -s in het Nederlands is ontstaan uit -xs, vergelijk Oudhoogduits luks. De datering van los zal toevallig zo laat zijn, want de naam komt voor in het Oudhoogduits. Waarom er een inheemse

naast een geleende naam bestaat, is niet helemaal duidelijk: mogelijkerwijs is de geleende naam overgenomen uit schriftelijke bronnen (de eerste attestatie van lynx is Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant, een bewerking van een Latijnstalig encylopedisch werk), en realiseerde men zich niet dat het om hetzelfde dier als de los ging. Uit de geringe klankaanpassing van het woord blijkt wel dat het pas na de Romeinse tijd is geleend: alle woorden die uit die oudste periode dateren, zijn in spelling geheel aangepast aan het Nederlands: dat zou geleid hebben tot links.

De namen van de overige dieren komen in de eerste plaats uit het Frans, vervolgens uit het Engels en Indonesisch. In deze categorie zitten een aantal woorden die inheems gevoeld zijn maar met oorspronkelijke leenwoorden of geleende achtervoegsels zijn gevormd, zoals klapmuts, potvis, tuimelaar, vogelbekdier en zeeleeuw. Dat we konijn ontleend hebben aan Oudfrans conin, lijkt verbazingwekkend. Het dier kwam echter pas in de Romeinse tijd uit Spanje naar de rest van Europa, en bereikte Nederland via Frankrijk. Het woord stamt waarschijnlijk uit de jachttaal. Inheems was haas - niet hetzelfde dier, maar er wel sterk op gelijkend.

De naam olifant is geleend uit het Oudfrans; deze naam heeft de oudere benaming elpendier verdrongen, waarin elpen via het Latijn teruggaat op Grieks elephas ‘olifant’. In het Middelnederlands noemde men ivoor elpenbeen. Elpen is in de Romeinse tijd geleend.

Op basis van de gegevens kunnen we stellen: inheemse wilde zoogdieren hebben nooit een geleende naam ofwel: alle geleende dierennamen zijn van dieren die, in ieder geval van oorsprong, niet in de Lage Landen voorkwamen. Het is maar zelden dat we zo'n regelmatige verhouding zien tussen de woordenschat en de realia waarnaar die verwijst.

De herkomst van de namen van wilde dieren is nogal variabel, hoewel de grote cultuurtalen de overhand hebben. Dat is logisch: meestal is een woord eerst vanuit een inheemse taal (een indianentaal, een Aziatische taal, een taal van de Australische aboriginals of de Nieuw-Zeelandse maori's) in een van deze talen terechtgekomen, voordat het overgenomen werd door het Nederlands. Als we alle geleende namen voor wilde dieren samen bekijken, blijkt dat de meeste namen (27) uit het Frans komen (de taal die eeuwenlang de cultuurtaal van Europa is geweest), gevolgd door het Latijn (18). Uit het Engels zijn 15 wildedierennamen geleend, uit het Duits 12 en uit het Spaans 11. Andere talen hebben slechts een geringe bijdrage geleverd.

Dat Latijn ‘maar’ 18 woorden heeft bijgedragen, is opmerkelijk als men bedenkt dat via het Latijn op vele manieren en gedurende lange tijd - twintig eeuwen! - dierennamen zijn verspreid. In de Romeinse tijd hebben we nieuwe dieren van de Romeinen leren kennen, die deels handelsproducten waren, zoals de zoogdieren damhert, kat en lynx, de vogels kwakkel, merel, mus, pauw, valk en de vis zalm. In de Middeleeuwen werden allerlei bestiaria en boeken over dieren, planten, gesteenten e.d. geschreven, meestal een vertaling of bewerking van een Latijns origineel. Het oudste en bekendste is Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant (ca. 1230-ca. 1300). Zo kwamen allerlei Latijnse namen voor dieren, planten en edelstenen in het Nederlands. Enkele exotische dieren zijn dankzij de bijbel bekend geworden. Het is dus lang niet altijd zeker via welke weg een bepaald

woord hier gekomen is. Waarschijnlijk kennen we uit bestiaria de zoogdieren hermelijn en tijger, en verder de slang boa, het insect cicade en de vogel ibis. Uit de bijbel komen dromedaris, kameel en leeuw. Vissoorten zoals barbeel, lamprei, oester werden bekend via de visvijvers die bij kloosters aangelegd waren vanwege de vastenwetten, waarbij op sommige dagen geen vlees gegeten mocht worden.

Wetenschappelijke plant- en dierennamen kennen een tweeledige of binomiale opbouw, die is ingevoerd door Carolus Linnaeus (1707-1778) en die verplicht in het (modern) Latijn is. Dit betekent dat iedere wetenschappelijke naam uit twee delen bestaat: de naam van het geslacht (met een hoofdletter geschreven) en die van de soort (het epitheton, met een kleine letter). Een aantal van die wetenschappelijke namen vindt uiteindelijk zijn weg naar de volkstaal, zoals cavia, hippopotamus en manis.

De geleende dierennamen komen uit alle eeuwen, maar het hoogtepunt ligt in de negentiende eeuw (34 namen); de achttiende en twintigste eeuw brachten ieder ongeveer 25 nieuwe namen, en de ontdekkingseeuwen, de zestiende en zeventiende, slechts 11 respectievelijk 9: de namen zijn kennelijk met enige vertraging binnengekomen.

Van de Latijnse leenwoorden dateert ongeveer de helft uit de dertiende eeuw of eerder (uit de Romeinse tijd, bijbel en vertalingen van Latijnse bestiaria). Dan is er een groot gat tot de zestiende eeuw. In de Renaissance worden weer enkele namen overgenomen, maar de meeste namen komen toch uit de negentiende en twintigste eeuw - het gaat dan om wetenschappelijke namen die in de volkstaal zijn beland. Dat gebeurt tot op de dag van vandaag.

4.1.4 Mensenwereld

Ter illustratie van woorden die op mensen betrekking hebben, geef ik de namen van familieleden en woorden die leeftijdsfasen van de mens aanduiden.

Jongen en meisje kunnen zowel bij familie als bij leeftijdsfasen worden ingedeeld; ik heb gekozen voor familie. Titels die als aanspreekvorm voor een (on)gehuwd persoon gebruikt worden, heb ik weggelaten, bijvoorbeeld heer, meneer, mevrouw, mejuffrouw.

De Indo-europese maatschappij was patriarchaal. In het Indo-europees bestonden woorden voor ‘vader’, ‘moeder’, ‘broer’, ‘zuster’, ‘zoon’ en ‘dochter’ - voorgangers van de Nederlandse woorden -, en voor ‘grootvader’, ‘kleinzoon’, ‘moedersbroer’ en ‘moedersvader’. Verder kende het woorden voor ‘vrouw van de zoon’ en ‘man van de dochter’. Er bestonden allerlei woorden voor familie van de echtgenoot: ‘vader, moeder, broer, zuster van de echtgenoot’ en zelfs ‘vrouw van de broer van de echtgenoot’. Daarentegen bezat het Indo-europees geen woorden voor de familie van de vrouw. Hieruit blijkt dat de vrouw bij de familie van de man ging wonen. Er waren geen aparte woorden voor ‘echtgenoot’ of ‘echtgenote’, wel voor ‘weduwe’. De ‘echtgenoot’ werd aangeduid als ‘meester’ of ‘heer des huizes’.Ga naar eind16

In veel Indo-europese talen beginnen de woorden voor ‘vader’ en ‘moeder’ met pa- en ma-, vergelijk Latijn pater en mater. Deze woorden zijn waarschijnlijk ontstaan in de kindertaal en vertegenwoordigen betekenisloze lettergrepen die uit het eerste kindergebrabbel voortkomen. We vinden de woorden ook verkort, vergelijk Engels pa, ma, en geredupliceerd (kinderen herhalen vaak dezelfde lettergreep), vergelijk Frans papa, mama. In het Nederlands is de p- volgens de klankwetten veranderd in v-, vandaar de benaming vader. Later heeft het Nederlands de aan vader en moeder verwante woorden papa, mama uit het Frans geleend. In het algemeen geldt dat veel talen in de namen voor verwanten in de vrouwelijke lijn (moeder, grootmoeder, tante) een m of n hebben of hadden en in de mannelijke lijn een p, b, t, d, wat terug kan gaan op betekenisloze kooswoordjes van kinderen; maar er zijn vele uitzonderingen op deze algemene regel.Ga naar eind17

In het Nederlands bestaat een verschil tussen de overkoepelende term mens, en man als aanduiding voor een mens van het mannelijk geslacht. Dat geldt niet voor alle talen: in het Engels duidt man zowel ‘mens’ als ‘man’ aan. Wel is ook in het Nederlands de aanduiding man het uitgangspunt: mens is eigenlijk een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk naamwoord, afgeleid van man. In de achttiende eeuw ontstond een verschil tussen de mens en het mens, waarbij het laatste als pejoratieve aanduiding voor een vrouw werd gebruikt. In het Middelnederlands werd wijf gebruikt voor een niet-adellijke vrouw en vrouw voor een voorname dame. Tegenwoordig heeft vrouw het woord wijf verdrongen als neutrale term; wijf heeft een negatieve klank.

Een interessant verschijnsel is dat voor naaste verwanten telkens aparte lexicale begrippen gebruikt worden, terwijl bij verre verwanten gebruik gemaakt wordt van een afleiding van een woord dat een naastere verwant uitdrukt. Aparte begrippen worden gebruikt voor moeder, vader, kind, zuster, broer etc., maar van moeder en vader zijn grootmoeder/-vader afgeleid, daarvan komt dan weer de overgrootmoeder/-vader en nog weer verder is de betovergrootmoeder/-vader. En van kind is kleinkind en daarna achterkleinkind afgeleid. Voor de zuster of broer van vader of moeder hebben we de lexicale begrippen moei en oom, hun kinderen zijn onze neven en nichten. Aangetrouwde familie wordt echter aangeduid door middel van het voorvoegsel schoon-: schoonzuster, schoonbroer etc. Hier bestaat een overeenkomst met de namen van gedomesticeerde dieren, waarbij

leeftijd en geslacht telkens uitgedrukt worden door een apart lexicaal begrip en niet door een afleiding van een bestaand woord - waarmee het belang van het onderscheid uitgedrukt wordt (vergelijk koe, stier, kalf met aap, apin en aapje; meer voorbeelden hierboven). Verder zijn de afgeleide familienamen allemaal relatief jong; aan het eind van de Middeleeuwen komen namen op voor de meest nabije familieleden met afgeleide namen (schoonzoon, grootmoeder), en hoe verder verwant, hoe later er een benaming voor komt (eerst overgrootmoeder, kleinzoon, later pas betovergrootmoeder, achterkleinkind).

De helft van de Nederlandse familiebenamingen stamt van vóór 1500, de andere helft van erna. De zestiende eeuw geeft een duidelijke cesuur te zien. Vóór die tijd zijn bijna alle familieaanduidingen inheems, met uitzondering van een aantal benamingen die familie in zeer ruime zin aanduiden, niet zozeer verwantschappen, namelijk bastaard, concubine, meter ‘doopmoeder’ en voogd. Weduwnaar is een afleiding van het inheemse weduwe met het geleende achtervoegsel -aar (de vorm weduware is ouder). Maagd werd aanvankelijk gebruikt voor een volwassen, ongehuwde vrouw en zelfs voor een ongehuwde man.

In de zestiende eeuw kregen de woorden familie (1566-1568) en gezin (1586) hun huidige betekenis; familie betekende eind dertiende eeuw ‘ondergeschikten, gevolg, personen die tot iemand in een bepaalde, meestal ondergeschikte positie staan’ en gezin is rond 1400 gevonden in de betekenis ‘reisgezelschap, gevolg, hovelingen, bedienden, iemands omgeving’. Kennelijk stamt de huidige opvatting van gezin en familie als dichterbij staande of iets verdere verwanten uit de zestiende eeuw. In diezelfde zestiende eeuw gingen vrouw en man ook ‘echtgenote’ respectievelijk ‘echtgenoot’ betekenen.

In de zestiende en zeventiende eeuw werd de hele familiebenaming onder invloed van het Frans gewijzigd. Dit gebeurde via de taal van de hogere standen. Zo werden mama en papa als koosnamen voor familieleden geïntroduceerd door gouvernantes (1683) en nonnen, en aanvankelijk uitgesproken met eindklemtoon. In de zeventiende eeuw werd papa korte tijd bedreigd door peer (van Frans père), maar dat woord is vooral Zuid-Nederlands gebleven.

Eveneens uit de periode van de Renaissance dateert een groot aantal leenvertalingen van Franse familiebenamingen, zoals grootvader en grootmoeder (Frans grand-père, grand-mère). Deze benamingen vervingen de Middelnederlandse aanduidingen oudervader, oudermoeder ‘vader of moeder van de ouder’. Daarnaast werd in het Middelnederlands ook wel gebruikt groothere en grootvrouwe (vooral in Vlaanderen), en vanaf eind zestiende eeuw zei men wel bestevaer en bestemoer.

Verder kennen we voor aangetrouwde familieleden allerlei benamingen met schoon-, als vertaling van Frans beau- of belle-. In Franse hofkringen gebruikte men beau ‘schoon, mooi’ om iemand mee aan te spreken, bijvoorbeeld beau sire, bel ami; later werd dit overgedragen op de aangetrouwde familieleden.Ga naar eind18 In het Middelnederlands gebruikte men de algemene benamingen swager voor iedere mannelijke aangetrouwde verwant (schoonzoon, -broer, -vader), en swagerinne voor de vrouwelijke pendant. Ook gebruikte men wel swegerhere, swegervrouwe, swegervader (vergelijk modern Duits Schwiegervater). Hiervan heeft zwager (1220-1240) standgehouden voor ‘schoonbroer’. Eind vijftiende eeuw kwamen nu de vertalingen schoonbroer, schoonzus (Frans beau-frère,

belle-soeur), schoondochter, schoonzoon (Frans belle-fille, beau-fils), en schoonmoeder, schoonvader (Frans belle-mère, beau-père). Schoondochter is in de plaats van snaar (1285) gekomen.

In de zeventiende en achttiende eeuw ten slotte werden de vertalingen kleindochter en kleinzoon gemaakt voor petite-fille, petit-fils (in de Middeleeuwen gebruikte men omschrijvingen zoals dochterszoon, zoonszoon, dochtersdochter, dochterszoon, kindskind). Ook werd het leenwoord tante overgenomen, dat het Nederlandse moei (1240) verdrong. Daarentegen heeft kozijn voor ‘neef’ het niet gehaald: het wordt slechts in het Zuid-Nederlands gebruikt.

In de negentiende eeuw werden grootma, grootmoeder en grootpa verkort tot oma, opoe en opa.

In de tweede helft van de twintigste eeuw verandert de gezinsstructuur (denk ook aan begrippen zoals donorvader, draagmoeder, homohuwelijk, inhaalmoeder, in-vitrobevruchting (1984), reageerbuisbaby, samenlevingscontract, wensmoeder, zorgvader en de lat-relatie (uit 1982), en daarbij spelen soms Engelse leenwoorden een rol; bommoeder wordt een geuzennaam, de ex duikt op, en de eufemistische liefdesbaby komt in de plaats van de bastaard. Deze liefdesbaby is een vertaling van Engels love baby of Duits Liebeskind. De term is verbreid door het roddelblad Privé, en wordt tegenwoordig ook figuurlijk voor vliegtuigfabrieken of tv-programma's gebruikt. Voor vrijgezel en juffrouw werd eerst het eufemistische alleenstaande gebruikt (dit woord was ouder in de betekenis ‘iemand die uit zichzelf handelt, niet in gezelschap of met medewerking van anderen’).Ga naar eind19 Dit woord kreeg al spoedig een negatieve klank (korte tijd vond toen de term alleengaande ingang), vandaar de vervanging door het positief klinkende Engelse single en solo. De kutzwager ten slotte is algemeen bekend geworden door het gelijknamige toneelstuk van Wim T. Schippers uit 1984, maar het woord was al ouder.

We vinden in de familienamen diverse vervangingen. Daar kunnen een aantal redenen voor zijn, ook afgezien van de behoefte aan variatie die voor alle synoniemenreeksen geldt. Een gewijzigde gezinssituatie of opvattingen over het gezin liggen misschien ten grondslag aan de elkaar opvolgende benamingen voor ‘echtgenoot’ en ‘echtgenote’. Daarnaast zullen sommige termen echter uit de spreektaal komen en andere uit het ambtelijke, officiële taalgebruik. Een ‘echtgenote’ heette eerst huusvrouwe, wijf of bruid (in de dertiende eeuw ‘verloofde, jonggehuwde vrouw, bijzit’), toen vrouw (1512), vervolgens gemalin (1629, uit het Duits) en echtgenote (1631, letterlijk ‘huwelijksgezel’). Een ‘echtgenoot’ was aanvankelijk bruidegom (901-1000, letterlijk ‘man van de bruid’), daarna man (1512), toen gemaal (1580, uit het Duits) en vervolgens echtgenoot (1631). Voor zowel de echtgenoot als de echtgenote golden de benamingen gade (1357, van Middelnederlands gaden ‘behoren bij, passen’) en daarna eega (1588, van Middelnederlands ee ‘huwelijk’ dat ook in het woord echt zit, en gade).

Bij de opeenvolgende benamingen voor ‘kind’ zal voor een deel ook eufemisering meespelen: het niet willen gebruiken van een ‘kinderachtig’ klinkende benaming. De oudste benaming voor ‘kind’ was telg (806), dan kind (900-1000) en spruit (1437), vervolgens koter (1860, uit het Jiddisch) en tot slot kids (1998, uit het Engels). Kids is zeker een eufemisme ter vervanging van het ‘kinderachtige’ kinderen, en misschien dat koter

eerder om dezelfde reden werd gebruikt. Daarnaast bestaan er natuurlijk benamingen voor een speciale categorie kinderen, bijvoorbeeld zonder ouders, mannelijk, vrouwelijk: wees (901-1000), stiefzoon (1240), bastaard (1273), vondeling (1350), jongen (1479), meisje (1629), pupil (1643), kleinzoon (1661) en kleindochter (1760), en liefdesbaby (1992).

Tot slot de ‘bijzit’. Men kan erover twisten of zij tot de familie gerekend moet worden. De scheiding tussen de betaalde hoer (een beroep; zie hieronder) en de bijzit die meestal ook wordt onderhouden, is klein. Toch reken ik de bijzit bij de familieleden, want zij hoort bij slechts één man, terwijl de hoer door vele mannen wordt betaald voor haar diensten. Alle benamingen voor ‘bijzit’ zijn eufemistisch. De oudste aanduiding van ‘bijzit’ is concubine (1451-1500), een Frans leenwoord - de keuze voor een leenwoord en niet voor een ‘eigen’ woord duidt op eufemisering. In 1599 vinden we bijzit, ook een eufemisme, want het gaat natuurlijk niet om het bijzitten maar om het bijliggen. Daarna volgen de Franse leenwoorden maîtresse (1650) en maintenee (1886). In 1971 ten slotte is de buitenvrouw overgenomen uit het Surinaams-Nederlands; de aanduiding is in Nederland algemeen bekend geworden door het gelijknamige boek van Joost Zwagerman uit 1994.

Verreweg het grootste aantal namen voor familieleden is inheems (54 van de 81 woorden), maar daar zit wel een groot aantal leenvertalingen bij, die weliswaar zijn gemaakt op basis van inheemse woorden, maar naar een buitenlands (Frans) voorbeeld. De meeste leenwoorden komen uit het Frans (10), gevolgd door het Engels (4) uit de jongste tijd. De woorden dateren van de achtste eeuw tot een paar jaar terug. Hoewel familierelaties en de familiestructuur al eeuwen vastliggen, komen er dus nog steeds nieuwe benamingen bij, vooral uit eufemisme: benamingen die in het verleden een zekere negatieve of zielige reuk hadden, zoals vrijgezel, gescheiden man of alleenstaande moeder, krijgen nu een nieuwe benaming die een positieve klank bezit: single, ex, bommoeder.

Het grootste deel van de woorden voor leeftijdsfasen stamt van na de Middeleeuwen. Dat zal samenhangen met het feit dat de mensen in het verleden over het algemeen aanzienlijk minder oud werden dan tegenwoordig. Tot de Renaissance werd dan ook vooral een driedeling gemaakt in jong, volwassen en oud: jongeling, knaap en deerne, meid, wicht - volwassen(e) - oud(e man, wijf), grijsaard. Voor een oude man of vrouw zullen wel meer (denigrerende) benamingen zijn geweest, maar die zijn inmiddels verdwenen.

Eind vijftiende en in de zestiende eeuw kwamen benamingen voor ‘tussenleeftijden’: matrone voor een (gehuwde) vrouw tussen volwassen en bejaard in, zuigeling voor een zeer jong kind en kleuter voor de daaropvolgende periode. Uit de achttiende en de negentiende eeuw treffen we synoniemen voor al bestaande aanduidingen aan: voor een oude man of vrouw bes, bejaard(e) en knar, en voor een jong kind dreumes, hummel, puk, uk en ukkepuk. Bejaard is overigens een eufemisme en betekent eigenlijk ‘op jaren’ (hoeveel jaren wordt in het midden gelaten).

In het laatste kwart van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw worden steeds meer leeftijdsfasen onderscheiden. Van jong naar oud: baby, peuter, bakvis en adolescent; deze steeds verfijndere indeling hangt nauw samen met de opkomst van het vak pedagogiek, dat vanaf 1900 in Nederland op universitair niveau beoefend werd. Opmerkelijk is dat we een ‘baby’ aanduiden met een Engels leenwoord. Ook de Fransen en Duitsers hebben dit woord geleend, en zij hebben het overgenomen van de Engelse nurses die vanaf ongeveer het midden van de negentiende eeuw in de hogere kringen hun intrede deden (een parallel dus met de benamingen mama en papa die de Franse gouvernantes eerder naar Nederland hadden gebracht). Ook in de Lage Landen waren wel nurses, maar niet zo veel. Waarschijnlijker is dan ook dat we de Engelse benaming van de Fransen of Duitsers hebben overgenomen.

In de negentiende eeuw komen bovendien allerlei aanduidingen in zwang voor het feit dat men niet meer werkt. De oudste aanduiding daarvoor was emeritus (1658, gezegd van predikanten); nu volgen de gepensioneerde en het prachtige eufemistische rustend. Dat de benamingen in deze eeuw ontstaan zijn, is geen toeval: in 1844 werd bij wet het ambtenarenpensioen geregeld. Maar ook zal meespelen dat men liever de nadruk legde op het aspect van het niet meer werken dan op dat van het oud zijn, al zijn de twee natuurlijk nauw met elkaar verbonden.

In de periode hierna, vanaf ongeveer 1940, doen allerlei eufemistische synoniemen hun intrede voor de periode van volwassenwording: de bakvis wordt puber, nozem, teenager, tiener (gevolgd door de twen), provo en vervolgens hippie. Deze woorden zijn zeer modegevoelig en volgen elkaar daarom snel op. Het meest opvallend zijn echter de vele nieuwe benamingen vanaf 1975 voor wat vroeger ‘ouden’ of ‘bejaarden’ heetten. Alle nieuwe benamingen zijn eufemismen. Mensen worden niet meer oud, ze zijn boven een bepaalde leeftijd (waarbij niet wordt vermeld hoeveel daarboven): 55+'er, 65+'er, ze zijn senioren (Engels voor ‘ouderen’; het Engels heeft het aan het Latijn ontleend), of ze werken niet meer: ze zijn pensionado of vutter. Het bontst qua eufemisme maakten Van Kooten en De Bie het in hun verzinsels jongere oudere, oudere jongere en krasse knar. Het is een teken van deze tijd dat mensen steeds ouder worden en daardoor steeds later oud, en de benamingen van Van Kooten en De Bie geven dat haarfijn aan.

De helft van de woorden is inheems. Daarbij komen nog drie letterwoorden, 55+'er, 65+'er en vutter, en het inheems gevoelde grijsaard (met een geleend achtervoegsel). Enkele woorden zijn overgenomen uit het Latijn, Frans en Duits, de meeste leenwoorden (4) komen uit het Engels.

Aan deze categorie woorden valt vooral op hoe jong de woorden zijn, en hoeveel eufemistische woorden eronder zitten.

4.1.5 Zintuiglijkheden

In hoofdstuk 3 zijn al veel zintuiglijkheden de revue gepasseerd, en wel onder de klanknabootsende woorden, waar veel werkwoorden genoemd werden die een geluid aanduiden. Hier geef ik als voorbeeld de bijvoeglijke naamwoorden die een kleur aanduiden.

De primaire kleuren (blauw, geel, rood) en de secundaire kleuren die door vermenging van de primaire ontstaan, zoals bruin, oranje, paars, purper dateren alle uit de oudste tijd. Als kleurnamen beschouw ik tevens algemene woorden die een kleur of gebrek daaraan aanduiden, zoals duister, hel, helder, of veelkleurigheid: bont. Sommige benamingen komen alleen in specifieke combinaties voor: blond voor haren, bleek, flets voor het gelaat, keel, sabel in de heraldiek.

Gedurende alle eeuwen komen er kleurnamen bij: de helft van de kleurnamen dateert van vóór 1500, de helft van erna. De oudste namen zijn inheems, daarna krijgen de leenwoorden de overhand, en het Frans is verreweg de grootste leverancier van leenwoorden. Dat ligt voor de hand: de Franse invloed op het gebied van de kunst is - in heel Europa - eeuwenlang zeer groot geweest, en we vinden dan ook veel leenwoorden op het gebied van de beeldende kunst met inbegrip van de schilderkunst, waaronder dus vele kleurnamen, die kennelijk tinten aanduiden die tot dan bij ons onbenoemd waren, zoals azuur, beige, lila, oker, paars, pastel, turkoois, vermiljoen en violet. Ook het woord kleur zelf is in de zestiende eeuw uit het Frans geleend! Het eigen woord hiervoor was verf, aangetroffen in 1236 en in de loop van de veertiende eeuw zowel gebruikt voor ‘kleur’ als voor ‘kleurstof’ - alleen die laatste betekenis kennen we nu nog.

Opvallend is de toename van nieuwe kleurnamen, bijna allemaal uit het Frans, in de twintigste eeuw; namen zoals cerise, marron, saumon, taupe, veelal betekenend ‘met de kleur van...’ (een kers, een kastanje, een zalm, een mol). Dit hangt nauw samen met de opkomst van de reclame voor producten: men zoekt steeds nieuwere manieren om te benadrukken hoe apart het product is, en dan kan men niet aankomen met bruin of grijs, nee: het product is uitgevoerd in marron. Een van de belangrijkste pluspunten van de

twaalfde druk van de Grote Van Dale uit 1992 was volgens de uitgever het taupe omslag - de eerste keer dat ik dit woord hoorde. Verffabrikanten leven zich uit in nieuwe benamingen, maar de meeste daarvan hebben een kortstondig leven en zullen de woordenboeken niet halen: Pacific Blue, Pale Honey, Blue Diamond, White Pearl - het is duidelijk dat momenteel het Engels de status van het Frans heeft overgenomen.

4.1.6 Consumptie

Eten en drinken zijn levensvoorwaarden voor de mens en bovendien een belangrijk sociaal bindmiddel. Er zijn dan ook veel benamingen voor etens- en drinkwaren. Hieronder zal ik eerst de namen voor de (al dan niet alcoholische) dranken vermelden, via de zuivelproducten overgaan naar de maaltijd en onderdelen daarvan, en eindigen met genotmiddelen: drugssoorten en rookwaar. Bij de dateringen moet telkens bedacht worden dat het voorkomen van een woord voor een bepaald product of gerecht niets zegt over de mate van gebruik ervan: veel voedingsmiddelen werden aanvankelijk slechts bij bijzondere gelegenheden of in bepaalde lagen van de bevolking gebruikt.Ga naar eind20

Alcoholische dranken

Het aantal alcoholische dranken is groot, mede doordat de gebruikte grondstof per gebied varieert, afhankelijk van de bodemsoort en verbouwde landbouwproducten. Ik maak een simpele verdeling in bieren - wijnen - overige alcoholische dranken. Drankenkenners willen misschien een verfijndere indeling, maar voor ons doel volstaat dit.

In de Middeleeuwen was bier de volksdrank bij uitstek, wat niet eens in de eerste plaats met het opwekkende effect van de alcohol te maken had. Er waren gewoon weinig alternatieven: water was vaak verontreinigd of brak, melk werd weinig gedronken, wijn was een dure luxedrank, sterke dranken als brandewijn en jenever werden pas aan het eind van de Middeleeuwen bekend en toen alleen sporadisch voor medische doeleinden gebruikt, en koffie en thee ten slotte leerde men pas in de zeventiende eeuw kennen.

Over de herkomst van het woord bier bestaan een aantal hypothesen (verwantschap met brouwen of afleiding van een gereconstrueerd Germaans woord bewwu- ‘gerst’), maar het meest waarschijnlijk is ontlening aan Latijn biber ‘drank’. Voor deze laatste suggestie pleit dat het brouwen van bier aanvankelijk (in de zesde, zevende eeuw) alleen plaatsvond in kloosters, waar de voertaal het Latijn was. In het Middelnederlands bestond het woord aal (1252), dat verwant is met Engels ale, maar dat geheel is verdrongen door bier. Aal is alleen nog bewaard gebleven in de samenstelling aalbes (deze bes was een grondstof voor alcoholische drank).

Alle biernamen zijn geleend, vooral uit het Duits en Engels; het Frans speelt op biergebied geen rol van betekenis, sterker nog: het Frans heeft het woord bière in 1429 geleend uit het Nederlands. De herkomst van lambiek (1865) is niet helemaal duidelijk. Men meent dat het woord is afgeleid van alambiek ‘distilleerkolf’, ook ‘brouwketel’ (bier wordt niet gedistilleerd). Het is onbekend in welke taal de afleiding lambiek is gevormd. De naam komt uit het tweetalige Brussel, en in het Frans bestaat lambic sinds 1832, met de aanduiding ‘Vlaams’. Het lijkt dus in het Frans ouder dan in het Nederlands, maar dat kan ook aan de beschikbare bronnen liggen. Ik sluit niet uit dat het Frans het woord uit het Zuid-Nederlands heeft geleend. Die mogelijkheid wordt versterkt door het feit dat er in het Frans, of in ieder geval in Franse dialecten, wel meer biernamen uit het (Zuid-)Nederlands zijn overgenomen, zoals faro (voor het eerst in het Frans gevonden in 1839; de naam is een vervorming van farao), gueuze of gueuse (1866), halbi (1771; Nederlands haalbier, bier dat vroeger in een kleine maat in een winkel gehaald werd), hougard ‘zacht wit bier’ (1652; voor een biersoort die genoemd is naar de Brabantse plaats Hoegaarden), keute of queute (14de eeuw; voor Nederlands kuit, bier zonder hop; het woord leeft nog voort in de achternaam Kuitenbrouwer), lopète (voor het Vlaamse luppensbier; in het Nederlands in 1582 genoemd), midelle bière (Nederlands middelbier ‘slap bier’), mom (de Brunswic) (1723; Nederlands mom, een sterk bier gebrouwen in Brunswijk), péetermann (1765; voor Nederlands peterman, de naam voor een Leuvense biersoort), en tot slot het aardige lewekin, lievequin (1266, dat teruggaat op Nederlands liefje, de koosnaam die de bierdrinker aan zijn bier gaf). Daartegenover heeft het Nederlands alleen tripel uit het Frans overgenomen, dus het verkeer was in dit geval vooral van de Lage Landen naar het zuiden.

De Germanen leerden de wijn van de Romeinen kennen. Alle wijnnamen zijn geleend. Leken verwachten misschien dat alle wijnnamen Frans zijn, maar dat is niet zo: hoewel de Franse namen (nét) in de meerderheid zijn, hebben Duits en Spaans ieder bijna evenveel namen geleverd. Muskaatwijn is ontleend aan het Frans, met de tautologische toevoeging wijn.

Mede was al bekend, als zaak en als naam, bij de Indo-europeanen.Ga naar eind21 Wat vooral opvalt is dat er nauwelijks inheemse benamingen voor alcoholische dranken zijn, hoewel deze van oudsher in de Lage Landen werden vervaardigd en gedronken, en terwijl de Lage Landen in de zeventiende en achttiende eeuw belangrijke exporteurs waren van brandewijn en jenever - en ze exporteerden niet alleen de producten maar ook de naam ervoor: aan het Nederlands ontleend zijn onder andere Frans brandevin, Engels brandy (ouder brand-wine), Duits Genever, Engels geneva (verkort tot gin), Zweeds genever, Indonesisch jénéwer en Japans zeneifuru (inmiddels verouderd).Ga naar eind22 Het woord jenever heeft zijn betekenis ‘sterkedrank’ gekregen in het Nederlands. Het woord komt sinds 1253 in het Nederlands voor als Frans leenwoord met de betekenis ‘jeneverbes, jeneverstruik’. De betekenis ‘sterkedrank’ kreeg het bij ons, omdat in de Lage Landen voor het eerst jeneverbessen aan korenbrandewijn werden toegevoegd.

Brandewijn is afgeleid van gebrande wijn, waarbij ge- wegviel, net als in taptemelk van getapte melk. Het is niet zeker of het een eigen vorming is of ontleend aan het Duits.

Zeker inheems zijn alleen de woorden borrel, drank, neutje, sterkedrank en zoopje/zopie. Interessant genoeg zijn vier van deze vijf woorden eufemistische benamingen. Borrel betekent eigenlijk ‘kleine dronk’, van Middelnederlands borre, borne ‘bron(water), drinkwater’, en zal door borrelen beïnvloed zijn. Drank betekent eigenlijk ‘drinkbaar vocht’ en wordt eufemistisch voor ‘sterkedrank’ gebruikt (waarvan het waarschijnlijk een verkorting is). Een neutje is een ‘nootje, notendopje’, en een zoopje is afgeleid van zuipen en betekent een ‘teugje’. Zowel neutje als zoopje minimaliseren het gedronkene dus. In het Nederlands gemaakte afleidingen van oorspronkelijke leenwoorden zijn afzakkertje en pikketanissie.Ga naar eind23 Advocaat is een verkorting van advocatenborrel.

In de Middeleeuwen moesten we het met een paar dranken doen: bier, brandewijn, cider, kandeel (dat vooral aan kraamvrouwen werd gegeven ter versterking), mede, muskadel en wijn. Vanaf de zeventiende eeuw leerden we wat exotische dranken van andere continenten kennen: arak, sake. Maar vooral vanaf de achttiende eeuw werden dranken uit de gehele wereld aangevoerd, en er is dan ook een grote verscheidenheid aan dranknamen en talen waaraan we deze hebben ontleend. De dateringen van met name de twintigste eeuw zullen vast scherper kunnen: ik vermeld hier wanneer de dranknamen in de algemene woordenboeken zijn opgenomen, maar in bepaalde kringen zullen sommige namen al veel langer bekend zijn.

Tot besluit is het interessant het verhaal van de naam vieux te vermelden. Dit is een Frans woord dat ‘oud’ betekent. Toch is het woord niet geleend uit het Frans, want de Fransen hebben immers hun onvolprezen cognac. In het Verdrag van Versailles van 1919 verboden de Fransen andere landen om de naam cognac te gebruiken. Daarom noemen de Duitsers hun vorm van cognac sinds 1921 Weinbrand.Ga naar eind24 In 1961 verzon de fabrikant James Coebergh na Franse protesten een nieuwe naam voor de Hollandse cognac: vieux. Voordeel hiervan was dat het toch nog Frans klonk.

Niet-alcoholische dranken

De zuivelproducten noem ik hieronder apart.

In de Middeleeuwen beperkten de niet-alcoholische drankjes zich toch vooral tot water (dat toen vaak verontreinigd of brak was) en melkproducten, die als drankje voor zieken golden.

In de zeventiende eeuw verbeterde de situatie aanzienlijk: men leerde cacao en de warme dranken thee en koffie kennen. Koffie kwam uit Turkije, waar men het woord uit het Arabisch had overgenomen. In het begin van de zeventiende eeuw werden product en naam via het Turks vanuit de havenstad Venetië verbreid (Van Linschoten noemt in 1596 chaona, een zetfout voor chaoua). In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden zowel koffie als thee (beide aangevoerd door de Verenigde Oost-Indische Compagnie) grote concurrenten van bier, dat tot die tijd de volksdrank was - thee was vooral populair bij dames. Het woord mokka voor een zeer goede kwaliteit koffie gaat terug op de Arabische havenstad Mocha, tegenwoordig Al Mukhā in Jemen, een belangrijke uitvoerhaven voor de koffie.Ga naar eind25 In het Frans is de naam van de haven de benaming voor het product geworden, en dat heeft het Nederlands overgenomen; de Nederlanders hadden vanaf 1621 een factorij in Mocha en kochten er vanaf 1628 koffie, maar het woord mokka (1606) kenden ze toen al. In de twintigste eeuw namen we van de Italianen nieuwe bereidingswijzen over in de vorm van cappuccino en espresso.

Thee komt uit China; de vorm thee is waarschijnlijk via het Indonesisch in het Nederlands terechtgekomen, maar pecco komt direct uit het Chinees. Een laatste nieuw product van de zeventiende eeuw was de cacao uit Amerika. Aanvankelijk werd van de cacaobonen chocolade vervaardigd door ze te roosteren en er suiker en vanille aan toe te voegen. In de zeventiende eeuw werd ook het nuttigen van cacaodranken populair. In 1828 lukte het de Nederlander J. van Houten de cacaoboter uit de cacao te verwijderen, waardoor deze lekkerder van smaak werd.

Vanaf de achttiende eeuw nam het aantal frisdranken - die toen nog niet zo heetten - steeds meer toe, zoals grenadine, jus d'orange, limonade, orangeade, sorbet. Het Frans was de grootste leverancier, maar in de twintigste eeuw breidde het assortiment Engelse frisdranken zich behoorlijk uit, denk aan coca-cola (en de in Nederland gemaakte verkorting cola - het Engels verkort tot coke), milkshake en tonic. Het alweer verouderde kwast was een afleiding van Engels squash ‘vruchtensap’, van het werkwoord to squash, dat ‘uitpersen’ betekent. De taalkundige Slijper wist zich exact te herinneren wanneer het woord aangepast is: ‘in de zomer van 1893 [is] de naam Lemon's Squash in ons land tot “kwast” verbasterd’.Ga naar eind26

Spa en perrier gaan beide terug op de namen van de plaatsen waar het bewuste mineraalwater vandaan komt; in welke taal de plaatsnaam (via merknaam) soortnaam is geworden, weet ik niet. Ranja is een Nederlandse merknaam, verbasterd van orangeade. Ook fosco is een merknaam; het is pseudo-Italiaans: in het Italiaans betekent fosco alleen ‘donkerbruin’. Frisdrank ten slotte is gemunt door een Nederlandse reclamemaker.

Bijna alle namen voor niet-alcoholische dranken zijn geleend. Inheems zijn slechts appelsap, bocht, drank, leut, sap, vocht en water - bijna allemaal erg algemene benamingen. Leut voor ‘koffie’ is een betekenisverschuiving van leut ‘pret’, vergelijk een bakje troost.

Zuivelproducten

Namen voor kazen worden hieronder apart genoemd.

De Indo-europeanen hielden al vee voor hun producten; zij bezaten een woord voor ‘mel-

ken’ en voor ‘kaas’. Ook ‘boter’ was bekend, maar dit werd in de eerste plaats als zalf gebruikt.Ga naar eind27

Een groot deel van de Nederlandse woorden voor zuivelproducten dateert al van de veertiende eeuw of eerder, en de meeste woorden zijn inheems. Wat overigens niet betekent dat men deze producten in de Middeleeuwen veelvuldig nuttigde: melk werd vooral door kinderen, ouden of zieken gebruikt, en boter werd slechts beperkt gebruikt, onder andere omdat hij slechts kort houdbaar was. Boter is geleend uit het Latijn, net als het hieronder genoemde kaas. Deze woorden stammen uit de Romeinse tijd en duiden een nieuwe bereidingswijze van genoemde producten aan - totdat de Romeinen kwamen, kenden we alleen de vloeibare kaas van zure melk, niet de harde gestremde kaas. In plaats van boter gebruikten we waarschijnlijk smeer (901-1000).

Tussen de veertiende en de achttiende eeuw vinden we alleen crème en verder gaapt er een enorme kloof. Dan komen er weer enkele, nog steeds inheemse, woorden voor specifieke melkproducten: taptemelk en vla. Vanaf de negentiende eeuw komen vervangingsmiddelen en nieuwe soorten zuivelproducten, en vanaf dat moment doen vooral leenwoorden hun intrede. Halvarine is in Nederland verzonnen, net als de merknaam umer, die geïnspireerd is door de reus Ymer uit de Noorse mythologie, die volgens de legende het begin van alle leven is en zich voedde met de melk van een reusachtige koe.

Het is onmogelijk alle kaassoorten op te sommen; dit is een selectie, op basis waarvan we waarschijnlijk wel de grote lijn kunnen tonen: al heel vroeg is kaas uit het Latijn geleend (voor de harde gestremde kaas) en brie en parmezaan uit het Frans. Van de inheemse kazen was de edammer vanaf de achttiende eeuw bekend, en de negentiende eeuw bracht de leidse en goudse (kaas); zeer recent, van na de Tweede Wereldoorlog, zijn de bluefort (met een on-Nederlandse naam die waarschijnlijk geacht werd het in het buitenland goed te doen), kernhem, maaslander en leerdammer. Verder zijn veel kaassoorten overgenomen uit Frankrijk, Engeland, Duitsland en Italië, en bijna al deze kaasnamen dateren van de negentiende of twintigste eeuw. De chesterkaas komt uit Engeland; in het Nederlands is tautologisch kaas toegevoegd aan de benaming chester.

Soepnamen zijn jong, ze beginnen pas in de achttiende eeuw. Er werden van oudsher wel brijachtige, vloeibare spijzen gegeten, maar die werden sop(pe) genoemd (1285). Dit was een dik, voedzaam gerecht, een soort brij van vleesnat, melk, bier of wijn met geweekt brood en dus niet hetzelfde als de moderne soep. Tegenwoordig wordt sop alleen nog voor ‘zeepwater’ gebruikt.

Omstreeks 1700 werd aan het Franse hof dunne soep als voorgerecht populair.Ga naar eind28 Dit werd vrij snel overgenomen door hogere kringen in andere landen zoals Nederland, en later werd soep ook voedsel voor de armere kringen. Samen met het gerecht namen we het woord over: soep is geleend uit het Frans (waar het ooit uit het Germaanse sop is

geleend), en dat geldt voor de meeste soepnamen. Interessant genoeg is soep het eerst gevonden in de combinatie uiensoep. Alleen snert is een inheemse benaming (en ongeveer even oud als het synonieme erwtensoep). De samengestelde namen groentesoep, kippensoep, tomatensoep en uiensoep worden als inheems gevoeld, al hebben ze als tweede lid het geleende soep.

Vleesproducten hebben altijd een hoofdrol gespeeld in de menselijke maaltijd. Hierboven staan telkens de namen van soorten vlees en worst; bij de gerechten hieronder staan de gerechten op basis van vlees genoemd. Overigens valt bij de benamingen het volgende op: bij vogels, die in hun geheel worden opgegeten, geldt de naam van het dier telkens ook voor het vlees ervan (‘we eten vanavond kip’); bij de veel grotere zoogdieren wordt

telkens het eetbare of te eten onderdeel genoemd (niet: ‘we eten varken’ maar: ‘we eten ham, spek, spareribs’, eventueel weer wel het vage: ‘we eten varkens-, schapen-, rundvlees’ of ‘we eten lam’). Overigens is de kip pas relatief kort in Europa bekend: het dier kwam pas na de periode van het Indo-europees via Perzië uit Zuidoost-Azië: in de achtste eeuw voor Chr. verschijnt hij in Griekenland. Hij was al vroeg in het Germaans bekend: de naam haan komt al voor in de achtste-eeuwse Lex Salica, hen en hoen worden voor het eerst in de dertiende eeuw aangetroffen. De naam kip komt uit de zestiende eeuw - kip was waarschijnlijk de lokroep waarmee men de vogel riep; deze lokroep werd vervolgens de benaming van het dier zelf. Ganzen en eenden waren al bij de Indo-europeanen bekend en ze hebben een Indo-europese naam.Ga naar eind29

Ongeveer de helft van de vleesnamen is inheems. Tot het eind van de Middeleeuwen zijn zelfs alle namen inheems, behalve patrijs en het zeer inheems lijkende ijsbeen - dit is een volksetymologische aanpassing van het Latijnse leenwoord ischia ‘heupgewricht’. Na de Middeleeuwen overtreft het aantal leenwoorden dat van de inheemse woorden. De meeste leenwoorden zijn Frans, op de tweede plaats komt Engels; Duits speelt een kleinere rol; verder zijn er nog de Spaanse chorizo, de Russische sjasliek, de Italiaanse ossobucco en salami en de Indonesische saté - alle (behalve salami) uit de twintigste eeuw en getuigend van het feit dat in die eeuw de Nederlandse keuken uit alle delen van de wereld invloeden heeft overgenomen. Inmiddels bleven inheemse vormingen doorgaan: blinde vink, slavink en berenlul nog in de twintigste eeuw, klapstuk, kluif, rookworst en zwezerik in de achttiende eeuw, in de zestiende eeuw haas (dat tegenwoordig vooral in de samenstelling varkenshaas en ossenhaas voorkomt), kip en zwoerd.

De kalkoen is genoemd naar de havenstad Calicut aan de zuidwestkust van India, omdat men dacht dat de vogel daarvandaan kwam (hij komt echter uit Midden-Amerika). Het kolbaszworstje komt uit het Hongaars en de cervelaatworst uit het Frans; beide hebben de tautologische toevoeging worst gekregen. De verkorting hausmacher van Duits Hausmacherwurst is in het Nederlands gemaakt. De naam van de frikandel is eind jaren vijftig bij snackfabriek De Vries in Dordrecht verzonnen; men mocht het product vanwege nieuwe wettelijke eisen voor het meelgehalte in vleesproducten namelijk niet langer gehaktbal noemen, en daarom maakte men een variant van de naam frikadel - hoewel de inhoud van de worst natuurlijk geenszins op frikadel lijkt.Ga naar eind30

Gerechten

Ik realiseer me dat hier wel zeer verschillende gerechten bijeengezet zijn. Maar een nadere onderverdeling is niet zo eenvoudig. Vandaar deze lange lijst.

De oudste gerechten waren eenpansgerechten (stamppot, hutspot, stoofpot), simpelweg omdat die op open vuur het eenvoudigst te bereiden waren. Maar onder de hogere standen werden van oudsher wel ingewikkelde maaltijden met vele gangen geserveerd, en de benamingen werden dikwijls overgenomen uit het Frans - dat eeuwenlang in heel Europa de taal van het hof en de hogere standen was.

Van de ruim 100 gerechten zijn er slechts acht inheems, waarvan twee algemene benamingen of hyperoniemen: gerecht en maaltijd, en verder de specifieke gerechten balkenbrij, flensje, knoedel, poffertjes, waterzooi en wentelteefje. Samengesteld met oorspronkelijke leenwoorden, maar verder toch wel inheems te noemen, zijn verder hazenpeper, hutspot, pannenkoek, ratjetoe, rats, rijsttafel en spiegelei.

In aflopende volgorde is het volgende aantal woorden uit andere talen geleend: Frans 21, Italiaans 13, Indonesisch 9, Engels 8, Chinees 7, Duits, modern Grieks en Spaans 4, Arabisch en Japans 3, Turks 2, Catalaans, Latijn, Russisch en Zweeds 1. In totaal uit 15 verschillende talen!

De meeste woorden voor gerechten zijn van na 1850. Dat kwam enerzijds door veranderingen in het huishouden: vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw kregen steeds meer gezinnen een gasfornuis, zodat ze meerdere gerechten tegelijk konden bereiden. Bovendien namen vanaf diezelfde periode ook de koelmogelijkheden (ijskasten, diepvriezers) toe, eerst industrieel, en later in de huishoudens zelf. Hierdoor konden voedingsmiddelen over langere afstanden vervoerd worden en langer bewaard worden.Ga naar eind31

Anderzijds kwamen we in de twintigste eeuw in nauw contact met allerlei nieuwe culturen en hun keukens. Vanaf de jaren vijftig kwam eerst de Indische keuken naar Nederland, doordat er na de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949 vele repatrianten en Indische Nederlanders naar Nederland kwamen. Vanaf de jaren zestig kwamen vele ‘gastarbeiders’ naar Nederland, met medeneming van bijvoorbeeld vele pasta's. Zij werden gevolgd door asielzoekers en mensen uit overzeese gebiedsdelen. Allen brachten hun eigen keuken mee, die door de Nederlanders al snel werd overgenomen. Hoewel de Nederlandse keuken altijd buitenlandse invloed heeft ondergaan, was dit nooit zo sterk, gevarieerd en algemeen als in de tweede helft van de twintigste eeuw.Ga naar eind32 Het is dan ook geen wonder dat maar liefst de helft van de woorden voor gerechten dateert van na 1950, toen ons voedingspatroon een enorme verandering heeft ondergaan, culminerend in de fusionkeuken, die ingrediënten en gerechten uit alle windstreken combineert.

Boeiend zijn de benamingen voor gebakken aardappels. De patates frites (waarvoor ik als datering 1932 heb gevonden) zijn in België uitgevonden, zowel qua naam als qua zaak. In het Frans heten ze pommes frites. De patates frites zijn in Nederland verkort tot patat(es) (pas in 1976 gevonden), geheel volgens de normale ‘regel’ dat het eerste relevante deel van een verbinding bewaard blijft en het tweede verdwijnt. In Vlaanderen stuitte dit echter op een probleem, want hier bestond het woord patat al voor de aardappel (een leenwoord uit Spaans patata, zie hieronder bij de groenten). Daarom werd in het Zuid-Nederlands patates frites verkort tot frites/friet (gedateerd op 1924, dus eerder dan de verbinding patates frites, wat ongetwijfeld te danken is aan het toeval).Ga naar eind33 Zo zijn dus twee geografisch gescheiden verkortingen ontstaan. De koude Engelse chips, niet gegeten als gerecht maar als tussendoortje, deden hun intrede in 1950.

Bij de groenten kunnen we verschillende lagen ontdekken. Ten eerste zijn er inheemse benamingen: aardappel, bintje (een persoonsnaam), boon, erwt, groente, knol, kriel(tje), look, pieper, spruitje en wortel; peen wordt ook als inheems gevoeld, al hebben etymologen de herkomst van het woord nog niet kunnen vaststellen. Voorts zijn er inheems gevoelde samenstellingen met oorspronkelijke leenwoorden: slaboon, sperzieboon, en met het aan het Latijn ontleende kool: bloemkool, boerenkool, rodekool, wittekool, zuurkool. De inheemse benamingen vinden we min of meer door alle eeuwen heen.

Dan zijn er twaalf Latijnse leenwoorden: ajuin, andijvie, biet, keker, kool, peterselie, pastinaak, raap, rabarber, sisser, ui, venkel. Deze dateren allemaal uit de Middeleeuwen en ze zijn overgenomen in de Romeinse tijd. De Romeinen brachten namelijk nieuwe landbouwtechnieken en nieuwe voedingsproducten; boven zagen we al het leenwoord graan. Alleen sisser is later, na de Romeinse tijd, overgenomen; sisser is hetzelfde woord als keker of kikkererwt, beide van Latijn cicer. Maar terwijl in die laatste woorden de oude Latijnse uitspraak van de c voor e, ae, i en y als [k] is behouden, is in sisser de jongere uitspraak [s] te zien, die we ook vinden in siepel, van Latijn cipolla.

Vervolgens zijn er veertien Franse leenwoorden, en enkele andere talen hebben ook nog wat namen geleverd. Opvallend is dat het aantal groentenamen in de twintigste eeuw heel gering is: slechts acht, terwijl alle andere etenswaren juist in de twintigste eeuw de meeste woorden opleveren.

Bijzonder is de geschiedenis van de aardappel: dit is een inheems woord voor een uitheems product, wat zeer uitzonderlijk is. Het woord aardappel bestond al in de Middeleeuwen in het Nederlands. Het werd toen gebruikt voor de knolwortel van de cyclaam, ook varkensbrood geheten. Ook andere talen kennen een vergelijkbare benaming, bijvoorbeeld Duits Erdapfel, Frans pomme de terre. Waarschijnlijk zijn al deze benamingen vertalingen van Latijn malum terrae. Het knolgewas dat wij tegenwoordig aardappel noemen, werd door de Spanjaarden in Amerika ontdekt. De Spanjaarden namen de inheemse naam over als batata, patata en brachten naam en product naar Europa. Dit namen we in 1565 over als bataat, waarmee de zoete aardappel werd aangeduid. In België werd (1762) ook patat overgenomen voor de aardappel, maar in Neder-

land is dat onbekend; daar wordt het product sinds 1712 aardappel genoemd. Pas vanaf het midden van de achttiende eeuw werd de aardappel volksvoedsel, doordat in die periode graan en vlees erg duur waren.Ga naar eind34

Namen voor kruiden en specerijen zijn veelal geleend. Inheems zijn de benamingen kruid, kruidnagel en dille en knoflook. In de tiende eeuw noemde men kruiden ook wurt, dat is blijven voortleven in Duits Wurz en Gewürz.

De Romeinen brachten enkele specerijen: basilicum, kervel, peper, venkel (foelie is een latere geleerde overname, al blijkt dat niet uit de datering), maar de meeste woorden

komen, verbazingwekkend genoeg, uit het Frans en deze zijn op één na (vanille) allemaal in of aan het eind van de Middeleeuwen geleend. Terwijl men zou verwachten dat de periode van de ontdekkingsreizen vele specerijnamen zou opleveren, blijkt dat niet het geval: veel namen voor specerijen, zoals het woord peper - het belangrijkste importproduct uit Indonesië - kenden we namelijk al ruim voordat we naar Azië gingen. De producten werden in de Middeleeuwen vooral via Venetië in Europa verhandeld, en wij leerden ze vooral via de fijne Franse keuken kennen. Wél nam het gebruik van specerijen in de zestiende en zeventiende eeuw toe, mede omdat de prijs omlaagging door de eigen import.

In 1724 namen we kerrie uit het Engels over, in de negentiende eeuw lombok en sambal uit het Indonesisch, en chili en oregano werden pas in de negentiende en twintigste eeuw uit het Spaans geleend. De twintigste eeuw levert voor de kruiden, net als voor de groenten, niet veel nieuws meer op.

Voor gedroogde of gekonfijte vruchten bestaan verschillende namen. Alle namen komen uit Europa en vooral uit Frankrijk; jam en kopra komen van oosprong uit de koloniën. Tuttifrutti is pseudo-Italiaans: in het Italiaans betekent tutti i frutti ‘alle vruchten’. Krent is verkort uit Frans raisin de Corinthe ‘druif van Corinthe’ - de plaats waarvandaan veel krenten kwamen. In stemgember betekent stem ‘stam, wortelstok’, het plantenonderdeel dat de smakelijkste gember levert.