Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

4.3 Tussenwerpsels

Tussenwerpsels nemen een aparte positie binnen de taal in, doordat ze buiten de grammaticale structuur van de zin vallen. Ze hebben geen syntactische verbindingsmogelijkheden, maar vormen op zichzelf een uitroepende zin.⁹⁹

Tussenwerpsels tellen binnen de taalwetenschap kennelijk niet mee: geen van de werken waarin de geschiedenis van het Nederlands wordt behandeld, noemt ze. Dat is ten onrechte. Ten eerste hebben tussenwerpsels als woordsoort een hoge ouderdom - klanknabootsende tussenwerpsels worden zelfs wel als (een) bron van het ontstaan van taal beschouwd, zie 3.1. Het Indo-europees kende zeker ook tussenwerpsels, bijvoorbeeld oh, ha, wee, maar of we dergelijke woorden hebben geërfd of zelf gevormd, valt niet uit te maken.¹⁰⁰ Ten tweede zijn tussenwerpsels zeer frequent gebruikte woorden - in gesproken Nederlands staat het tussenwerpsel ja op de tweede plaats van gebruikte woorden, eh op de derde, hé op de 27ste, nee op de 29ste en o op de 53ste plaats (in geschreven Nederlands staan ze op veel lagere plaatsen).¹⁰¹ Omdat een deel van de tussenwerpsels zo

99 ans 1997: 574-579; De Vooys 1947c.

100 Beekes 1990: 267.

101 Uit den Boogaart en De Jong (red.) 1975, 1979; Romijn 2000.

[p. 519]

duidelijk tot de spreektaal behoort, worden ze in teksten maar zelden opgeschreven: het is dan ook geen toeval dat de tussenwerpsels eh of uh, die aarzeling aangeven, pas in 1840 respectievelijk 1900 zijn gedateerd. Zonder de geringste twijfel zijn ze veel en veel ouder. Deze dateringen moeten dus met omzichtigheid worden gehanteerd.

Dit alles is voldoende reden om hier aan deze vergeten woorden aandacht te besteden.

De ans verdeelt de tussenwerpsels in klanknabootsende (zie daarvoor hoofdstuk 3.1), en niet-klanknabootsende. Die laatste categorie komt hier ter sprake. Deze kan nader onderverdeeld worden in communicatieve tussenwerpels (tussenwerpsels die een spreker en een hoorder veronderstellen), en emotionele tussenwerpels (waarbij geen hoorder aanwezig is of hoeft te zijn).¹⁰² Niet altijd is duidelijk bij welke categorie een tussenwerpsel behoort.

Tussenwerpsels kunnen geen vormverandering ondergaan. Wel kunnen ze ter versterking herhaald worden (haha, jaja, nounou; zie de herhalingswoorden in 3.1). Tussenwerpsels zijn de enige woordsoort die kunnen bestaan uit alleen maar medeklinkers (brr, mmm, pf, sst); voorts kunnen ze bestaan uit medeklinkercombinaties die in andere woorden niet voorkomen (mwah) en kunnen ze eindigen op een korte klinker, soms gespeld door klinker + h (ah, ba, bah, hè, joh). Tussenwerpsels kunnen in andere talen dezelfde vorm hebben, bijvoorbeeld mmm als aanduiding dat het eten smaakt; deze aanduiding ligt voor de hand: wat voor geluid kan men anders maken met de mond vol en de lippen dicht? Maar er zijn ook verschillen tussen talen: in Germaanse talen is au! een uitroep van pijn, in Romaanse talen roept men ai!¹⁰³

102 ans 1997: 576-579.

103 Meier 1986: 145; Seebold 1981: 181-182.

Communicatieve tussenwerpsels

1237	neen*	‘uitroep ter ontkenning’
1240	ja*	‘uitroep ter bevestiging’
1260-1280	welkom*	‘gelegen komend, ook als tussenwerpsel’
___
1350	nee*	‘uitroep ter ontkenning’
___
1516	hola	‘uitroep om iets te stoppen’ <?
1540	ho*	‘uitroep om iets te stoppen’
1561	hm, hum*	‘uitroep van twijfel of om aandacht te trekken’
1567	welnee*	‘uitroep ter ontkenning’
___
1612	hè, hé*	‘uitroep om aandacht of bevestiging te krijgen’
1615	jawel*	‘uitroep ter bevestiging’
1617	basta	‘genoeg!’ <spaans of italiaans
1618	foei*	‘uitroep van afkeuring’
1634	eilieve*	‘als aansporing’
1654	allee	‘komaan’ <frans
1665	kiekeboe*	‘uitroep als men te voorschijn komt’
1673	halt	‘stop’ <duits
1688	viva	‘leve!’ <italiaans
___
1704	à propos	‘wat ik wilde zeggen’ <frans

[p. 520]

1704	top	‘akkoord!’ <frans
1720	proficiat	‘gefeliciteerd’ <latijn
1720	prosit	‘gezondheid!’ <latijn
1721	alsjeblieft, alstublieft*	‘verzoek’
1722	koest	‘rustig!’
1778	sst*	‘uitroep om tot stilte te manen’
1781	hoor*	‘ter bevestiging van een uitspraak’
1784	bravissimo	‘uitmuntend’ <italiaans
1784	bravo	‘goed!’ <frans
1788	rara*	‘raad eens’
___
1800	hela*	‘uitroep om aandacht te trekken’
1840	pardon	‘excuseer!’ <frans
1840	s.v.p.	‘verzoek’ <l
1845	hiep, hiep, hoera	‘uitroep bij verjaardag’ <duits
1847	evviva	‘leve!’ <italiaans
1847	merci	‘bedankt’ <frans
1847	voilà	‘ziedaar’ <frans
1852	welterusten*	‘wens bij het slapen gaan’
1857	pst*	‘geluid waarmee men de aandacht trekt’
1862	nietwaar*	‘uitroep ter ontkenning’
1865	soit	‘het zij zo!’ <frans
1872	santé	‘gezondheid!’ <frans
1880	proost	‘gezondheid!’ <latijn
1887	wablief*	‘vragende uitroep’
1894	kiele-kiele*	‘uitroep als men een kind kietelt’
1895	a.u.b.	‘verzoek’ <l
1895	chut	‘stil!’ <frans
1897	ahoi	‘uitroep om schip te praaien’ <engels
1899	oké, okay	‘goed’ <engels
___
1902	bis	‘roep van publiek om nagift’ <latijn
1912	tant pis	‘pech gehad!’ <frans
1919	olé	‘uitroep ter aanmoediging’ <spaans
1924	joh*	‘aanspreekvorm’
1924	tja*	‘uiting van berusting of onzekerheid’
1928	ammehoela	‘nooit van mijn leven!’
1931	sorry	‘excuseer!’ <engels
1961	toi toi toi	‘uiting om succes te wensen’ <jiddisch
1968	cheerio	‘gezondheid!’ <engels
1974	appiekim	‘Bargoens: in orde!’
1984	touché	‘raak, die zit’ <frans
1989	nada	‘niets’ <spaans
1991	niente	‘niets’ <italiaans

[p. 521]

De meeste communicatieve tussenwerpsels zijn gedateerd in de negentiende en twintigste eeuw, maar zoals al opgemerkt, kan een deel best ouder zijn. De helft van de tussenwerpsels is geleend. Van hola is de herkomst onzeker: het is ofwel ontleend aan het Frans, ofwel afgeleid van halen.

Een aparte groep onder de communicatieve tussenwerpsels vormen de groeten:

1265-1270	goedendag*	‘groet’
___
1475	adieu	‘groet’ <frans
1477	adie	‘groet’
___
1501-1525	ave	‘groet’ <latijn
1573	vaarwel*	‘afscheidsgroet’
___
1617	bonjour	‘groet’ <frans
___
1747	ajuus, aju	‘groet’
___
1859	dag*	‘groet’
1859	slamat	‘groet’ <indonesisch
1866	saluut	‘groet’ <frans
1866	tot ziens*	‘afscheidsgroet’
1882	houdoe*	‘groet’
___
1906	tabee	‘groet’ <indonesisch
1909	hallo	‘uitroep en groet’ <?
1929	banzai	‘Japanse heilgroet’ <japans
1956	hoi*	‘groet’
1970	sjalom, sjaloom	‘joodse groet’ <modern hebreeuws
1974	doeg*	‘groet’
1975	doei*	‘groet’
1980	mazzel	‘als afscheidsgroet’ <jiddisch
1984	bye	‘afscheidsgroet’ <engels
1988	yo	‘groet van rappers e.d.’ <engels
1989	so long	‘afscheidsgroet’ <engels
1991	ciao	‘afscheidsgroet’ <italiaans
1991	joehoe*	‘groet’
1991	toedeloe	‘afscheidsgroet’ <engels
1992	arrivederci	‘afscheidsgroet’ <italiaans

De meeste groeten dateren van de twintigste eeuw. Meer dan de helft van de groeten is geleend. Dat is niet zo vreemd, want er bestaat een grote behoefte aan variatie - mensen onderscheiden zich graag van anderen - en het is niet zo eenvoudig zelf iets te verzinnen; dan spelen we gemakkelijker leentjebuur. Een aantal groeten komt uit de dialecten: dat geldt waarschijnlijk voor doeg en doei, hoewel dit ook varianten van dag kunnen zijn, en het geldt zeker voor houdoe. Deze groet is voor het eerst eind negentiende eeuw genoteerd. In de jaren veertig was hij in Brabant en Limburg heel gewoon, en in de jaren tachtig is hij over de rest van Nederland verbreid; sinds 1992 staat hij in de gvd.

[p. 522]

Hoi als uitroep (hiep hoi! of hoi hup!) is volgens de Aanvullingen van het wnt iets ouder dan als groet: de uitroep is genoteerd in 1937. Vier eeuwen eerder, in 1552, kwam hoy voor in een gezegde: zij roepen al hoy eer zij over de gracht zijn gesprongen ‘triomferen vooraleer hetgeen men nastreeft is gerealiseerd’.

De herkomst van hallo is onzeker: het woord is ofwel ontleend aan het Engels, ofwel afgeleid van halen (net als hola).

Emotionele tussenwerpsels

1001-1050	amen	‘slotwoord van gebeden, tussenwerpsel’ <latijn
___
1220-1240	ai*	‘uitroep van onaangename gewaarwording’
1265-1270	ach*	‘uitroep van droefheid’
1265-1270	och*	‘uitroep van verdriet of medelijden’
1265-1270	wee*	‘smart, tussenwerpsel ter uitdrukking van smart’
1285	ah*	‘uitroep van verwondering, smart e.d.’
1285	ba, bah*	‘uitroep van afkeer’
___
1300	ocharm*	‘uitroep van medelijden’
1330	alleluja	‘lofkreet’ <latijn
1330	ha*	‘uitroep van blijdschap’
1350	goddank*	‘uitroep van blijdschap’
1350	o*	‘uitroep van verrukking, smart e.d.’
___
1451-1500	laci	‘uitroep van smart’
___
1548	helaas	‘uitroep van smart’ <frans
1561	halleluja	‘lofkreet’ <hebreeuws
1566-1568	ei*	‘uitroep van verrassing’
1567	tut*	‘uitdrukking van ongeduld’
1569	poeh*	‘uitroep van verbazing of spot’
1573	au*	‘uitroep van pijn’
___
1635	godlof*	‘uitroep van blijdschap’
1644	hocus-pocus	‘toverformule: tussenwerpsel’
1646	enfin	‘kortom’ <frans
1657	oei*	‘uitroep van pijn of schrik’
1662	heden*	‘uitroep van verwondering of schrik’
1693	ziezo*	‘uitdrukking van voldoening’
___
1704	oh	‘uitroep van spijt of droefheid’ <frans
1726	abracadabra	‘toverspreuk’ <grieks
1748	hoezee	‘vreugde- of aanmoedigingskreet’ <engels
1780	jammer*	‘helaas’
___
1808	oef	‘uitroep van benauwdheid’ <frans
1816	hoera	‘vreugdekreet’ <duits
1824	hosanna	‘heil’ <latijn
1840	brr*	‘uitroep van kou’
1840	eh*	‘ter uitdrukking van aarzeling’

[p. 523]

1847	eureka, heureka	‘uitroep bij ontdekking’ <grieks
1850	aha*	‘uitroep van verrassing’
1863	alaaf*	‘carnavalskreet’
1867	kassian	‘uitroep van medelijden’ <indonesisch
1886	insjallah	‘zo God wil’ <arabisch
1898	mieters	‘fijn’
___
1900	uh*	‘uitdrukking van aarzeling’
1903	afijn	‘kortom’
1906	attenoje	‘uitroep van verbazing’ <jiddisch
1909	pf*	‘als blijk van minachting of warmte’
1914	hallali	‘jagerskreet’ <frans
1937	hebbes*	‘daar heb ik 't’
1937	genebbisj	‘uitroep van medelijden’
1950	asjemenou*	‘uitroep van verbazing’
1950	nebbisj	‘uitroep van medelijden’ <jiddisch
1961	achenebbisj	‘uitroep van medelijden’ <jiddisch
1972	pollens	‘uitroep van verbazing’
1972	reeds*	‘betekenisloos tussenwerpsel’
1974	fijns	‘fijn, vaak ironisch’
1974	unbeschriejen	‘afkloppen!’ <jiddisch
1976	bismillah	‘uitroep aan het begin van enigerlei onderneming’ <arabisch
1976	simsalabim	‘toverspreuk’
1984	hatsiekidee*	‘reactie op iets onverwachts’
1984	mmm*	‘uitroep van verrukking’
1984	wow	‘uitroep van verbazing of ontzag’ <engels
1984	yes	‘uitroep ter bevestiging’ <engels
1985	bingo	‘uitroep na een rake opmerking’ <engels
1989	tsjakka, tjakka*	‘uitroep van enthousiasme’
1991	oeps	‘uitroep van verbazing of schrik’ <engels
1992	jippie	‘vreugdekreet’ <engels
1992	joechei*	‘vreugdekreet’
1992	super	‘geweldig!’ <engels of Duits
1994	mwah*	‘uiting van aarzeling’
___
2000	toppie joppie*	‘uitroep van enthousiasme’

De meeste emotionele tussenwerpsels stammen uit de twintigste eeuw, maar er zijn er toch ook een aantal die al in de Middeleeuwen zijn gedateerd. Het aantal leenwoorden is veel kleiner dan bij de communicatieve tussenwerpsels, maar dat kan ook zijn oorzaak hebben in het feit dat niet zo goed uit te maken valt of er sprake is van een inheemse vorming of een geleende. Het wnt vermoedt bijvoorbeeld dat oh vanwege de overbodige spelling -h geleend is uit het Frans, terwijl o een inheemse vorming is. Ik heb dat overgenomen, maar sluit niet uit dat oh een inheemse vorming is naar analogie van eh en uh.

[p. 524]

Ook bij de emotionele tussenwerpsels bestaat een subcategorie, namelijk die van de vloeken, bastaardvloeken en krachttermen. Over dit soort woorden heeft de lexicoloog Van Sterkenburg een boek geschreven, waarop het onderstaande grotendeels is gebaseerd.¹⁰⁴ Onder vloeken verstaat hij godsdienstige en niet-godsdienstige krachttermen ter ontlading van emotie; dit gebeurt door het doorbreken van een taboe.

Mijn bestand bevat de volgende vloeken en krachttermen:

1612	gut*	‘uitroep van verwondering’
1612	jasses	‘uitroep van afschuw’
1612	sakkerloot	‘bastaardvloek’
1613	jeminee	‘uitroep van verbazing’
1661	jee	‘uitroep van schrik’
1682	drommels*	‘bastaardvloek’
___
1713	donders*	‘krachtterm’
1793	sapperloot	‘bastaardvloek’
___
1802-1809	deuvekater	‘bastaardvloek’
1824	parbleu	‘bastaardvloek’ <frans
1855	ajakkes	‘uitroep van tegenzin’
1855	heremijntijd*	‘uitroep van verbazing’
1860	christeneziele	‘uitroep van verbazing’
1866	deksels*	‘bastaardvloek’
1870	gossiemijne*	‘bastaardvloek’
1872	jandomme	‘bastaardvloek’
1874	godverdomme*	‘vloek’
1875	g.v.d.	‘vloek, verkorting van godverdomme’ <l
1878-1881	allemachtig*	‘uitroep van verwondering’
1889	verdorie*	‘bastaardvloek’
1895	verdikkeme*	‘bastaardvloek’
1897	jemig	‘uitroep van verbazing’
1898	potver*	‘bastaardvloek’
1898	verdikkie*	‘bastaardvloek’
1899	potdorie*	‘bastaardvloek’
1899	verdomme*	‘bastaardvloek’
___
1904	sodeju	‘bastaardvloek’
1905	nondeju, nondedju	‘bastaardvloek’
1908	verroest*	‘bastaardvloek’
1910	jakkes	‘uitroep van tegenzin’
1912	klere	‘uitroep van ergernis’
1914	blikskaters	‘krachtterm’
1918	sapristi	‘krachtterm’ <frans
1927	klote*	‘uitroep van ergernis’
1950	kolere	‘krachtterm’ <frans

104 Van Sterkenburg 1997.

[p. 525]

1964	shit	‘rotzooi, onzin, ook uitroep van ergernis’ <engels
1966	goh	‘uitroep van verbazing’
1968	godsamme*	‘uitroep om schrik uit te drukken’
1984	sakkerju	‘bastaardvloek’ <frans
1985	jemig de pemig	‘uitroep van verbazing’
1986	fuck	‘uitroep van ergernis’ <engels
1986	getverderrie	‘uitroep van afschuw’
1986	getsie	‘uitroep van afschuw’
1989	kut*	‘waardeloos!’
1992	jezusmina	‘bastaardvloek’

Opvallend is hoe jong de termen zijn: alle zijn van na de Middeleeuwen. Ze zullen in ieder geval deels ouder zijn, maar niet gedocumenteerd, omdat krachttermen vooral gebruikt werden en worden in de spreektaal en niet zo vaak opgeschreven worden. Maar uit het boek van Van Sterkenburg blijkt dat dat niet de enige reden is. Vloeken zijn ontstaan uit zweren bij God en smeekbeden richten tot God. In de Middeleeuwen belasterde men de namen van God en de heiligen als men niet kreeg wat men wilde, door bijvoorbeeld te zweren ‘bij de wang, de billen van God’. Dergelijke woordverbindingen zijn na de Middeleeuwen allemaal verdwenen. Niet alleen God en de heiligen werden belasterd, men riep ook de duivel (deuvekaters, drommels) of het weer (donders) aan om hulp.

Tijdens de Hervorming onderscheidde men opzettelijke en onbewuste godslasteraars. De eersten werden streng gestraft, de tweeden niet. Om straf te ontlopen maakte men vele woordverdraaiingen en verbasteringen van vloeken. Hiervan kennen we nog een groot aantal: gut, goh, potdorie als verzachtende verbasteringen van God, en jasses, jemig, jeminee als verbasteringen van Jezus. Na een tijdje herkende men de oorsprong van dergelijke woorden niet meer, waardoor het onschuldige uitroepen werden van verbazing, afschuw en andere emoties. Eigenlijk behoort het emotionele tussenwerpsel heden ‘uitroep van verwondering of schrik’ hier ook, want dit is een vervorming van Heer of van hemel. Maar ik heb het bij de andere emotionele tussenwerpsels opgenomen omdat het samengevallen is met het bijwoord heden ‘vandaag’ en door de taalgebruikers als variant daarvan wordt gevoeld en niet als bastaardvloek (ook in het wnt wordt het als aparte betekenis van het bijwoord gegeven).

Een andere manier van verzachting was om een uitheemse term te gebruiken, met name een Franse: sakkerloot van Frans sacré ‘heilig’, nondeju van au nom de Dieu ‘in godsnaam’, parbleu van (de) par Dieu ‘bij God’. Niet toevallig is ruim de helft van de krachttermen een leenwoord of afleiding daarvan.

Vloeken ontleent zijn kracht aan het noemen van een zaak of woord waarop taboe rust. Lange tijd ging het om het religieuze taboe, het ijdel gebruik van de naam van God en de heiligen. Vloeken en godslasteringen waren eeuwenlang identiek. Maar in de jaren zestig van de twintigste eeuw trad grootscheepse ontkerkelijking in, waardoor men andere taboeterreinen zocht. Vloeken is immers zoeken naar de woorden met het grootste taboe. Aanvankelijk waren dat religieuze termen, tegenwoordig zijn het seksuele

[p. 526]

woorden die het taboe van de preutsheid doorbreken: klote, kut en uit het Engels fuck en het scatologische shit.¹⁰⁵

Sommige van de bastaardvloeken uit de lijst doen overigens behoorlijk gedateerd aan (blitskaters, sapristi). Toch zijn deze woorden pas in deze eeuw gedateerd, en daarom wilde ik ze niet weglaten. Net als de groeten zijn krachttermen aan snelle erosie onderhevig: de behoefte aan nieuwe is groot.

105 Van Sterkenburg 1997: hoofdstuk ii.

Concluderend

De groep tussenwerpsels is, met uitzondering van de klanknabootsingen, niet stabiel. Groeten, uitroepen en krachttermen wisselen elkaar in de loop van de tijd af en verdringen elkaar; de behoefte aan variatie maakt dat we tussenwerpsels in ruime mate lenen, veel meer dan functiewoorden. Van de 193 hier genoemde tussenwerpsels zijn er slechts 82 inheems. Als we de klanknabootsende tussenwerpsels meetellen, verandert de verhouding enigszins, maar het aantal geleende behoudt de overhand: van de 220 tussenwerpsels zijn er dan 102 inheems. Tussenwerpsels zijn duidelijk zeer modegevoelig en hebben vaak een korte levensduur. Ze behoren bovendien tot de spreektaal en worden laat of niet opgeschreven. Ik ben er zeker van dat de groep tussenwerpsels de meeste verbeteringen in de dateringen te zien zal geven van alle categorieën woorden, wanneer er spreektalige teksten en, voor de twintigste eeuw, op band opgenomen spreektaal zouden worden bekeken.