De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 228]

I.V. Vondels Peter en Pauwels. Het eerste bedryf.^*

SIMON TOVERAER. ELYMAS.

Simon Toveraer:

 

Ick Simon Toveraer boor hier, van 's afgronts stoel,^{vs. 1}

 

Door 's aertrijx ingewant, te keel uit van den poel,²

 

Waer in de Ridder sprongk, die neder quam te paerde,

 

En sleepte zoo de pest van boven, onder d'aerde.^3-4

5

Wat uur magh 't zijn? my dunckt de sterren staen in keer.

 

De stille midnacht ronckt, en glijt op 't roncken nêer.^5-6

 

Waer sammelt Elymas? waer blijft mijn schiltknaep achter?⁷

Elymas:

 

Ick volgh op meesters spoor, al valt mijn tret wat zachter.

 

De werelt leit nu stom, in haren eersten droom.

10

Waer ben ick, meester? zegh, wat ruischt hier voor een stroom?

Simon Toveraer:

 

De Roomsche Tiber, trots op zoo veel trotse wercken,¹¹

 

Op Neroos nieuwe stat, die, met driehondert kercken,¹²

 

En smoockende outers, dient den grooten Lucifar,

 

Die onverzoenbaer noch den hemel tarten dar.¹⁴

15

Maer och, ick tsidder, och.¹⁵

Elymas:

 

Ghy deist, wat doet u yzen?

* Het Eerste Tooneel van het Eerste Bedryf is op het Forum Romanum, het brandpunt der oude stad.

vs. 1 's afgronts stoel: de hel.

2 te keel uit van den poel: uit de keel van den poel, Lacus Curtius.

3-4 Een aardkloof met pestwalmenden poel werd in 362 v. Chr. na raadpleging van de godsspraak gedempt doordat de edelman Marcus Curtius daarin te paard was neergesprongen. De pestwalm hield op, maar een spleet, nu nog zichtbaar, bleef over. Door deze opening laat Vondel, die met de middeleeuwen de hel in 't middelpunt der aarde dacht, de twee geesten naar boven komen.

5-6 't Is middernacht voorbij; roncken: snorken.

7 sammelt: draalt; schiltknaep: hier handlanger.

11 De Roomsche Tiber: de Tiber van Rome.

12 nieuwe stat: door Nero na den brand van 64 grootscheeps gebouwd; driehondert kercken enz.: over den tempel- en altaarrijkdom ter eere van de afgoden, d.i. naar chr. opvatting ter eere van den duivel (Lucifer) heeft Vondel kunnen lezen in Roma Vetus ac Recens utriusque aedificiis expositis door A. Donatus S.J. Romae MDCXXXIX, p. 90 seq.

14 dar: durft, van Mnl. darren, dorren, durven, vgl. Eng. dare.

15 tsidder: sidder; deist: deinst.

[p. 229]

Simon Toveraer:

 

My dunckt, ick zie dat langs dien dootsen schouwburgh ryzen,¹⁶

 

Die eeuwigh tuigen kan, en eeuwigh tuigen zal

 

Van mijn geknackte heup, en onvergeetbren val;¹⁸

 

En hoe ick, uit de lucht, na' et zweven heen en weder,

20

Voor Neroos voeten, plat geploft van boven neder,

 

Gaf 't Galileesch gebroet, en des gekruistens naem²¹

 

Gewonnen spel; in 't endt de hel mijn' lesten aêm,

 

En ziel; op 't hantgeklap en schateren der scharen,²³

 

My thans noch toegedaen, met beelden, en altaren,

25

Gewijt tot Simons eere. ô schouwburgh daer ghy staet,^24-25

 

'k Herdenck nu aen dien smack. een koorts een grilling gaet²⁶

 

En rijt door al mijn leên, nu ick dees plaets genaecke.

Elymas:

 

't Hervoelen van die smart geeft sporen aen de wraecke,

 

Die ons ter helle uit drijft, en uit den helschen gloet;

30

Om deze wraeckkoorts eens te koelen, met het bloet

 

Der Hooftapostelen, ons vyanden, en vloeckers:

 

Om al 't verlies betaelt te zetten, met veel woeckers;

 

't Welck duyzentkunstenaers des naeren afgronts voeght,³³

 

Die zich, aen u en my, volkomentlijck genoeght.³⁴

Simon Toveraer:

35

Samarien getuight, door 't dorp van mijn geboorte,³⁵

 

Dat Gitthon heet, hoe jongk, verlooft aen Plutoos poorte,³⁶

 

Ick daer de bastertjoôn kreegh listigh aen de koort;³⁷

 

Tot dat een Phlips my trots quam leggen boort aen boort,³⁸

 

En dreef de geesten uit, en goot op mans, en vrouwen

40

Zijn water. strax begon mijn aenzien te verflouwen;^39-40

16 dat langs: ginder, met een handbeweging naar de donkere lucht; dootsen schouwburgh: somber in zijn nachtelijk silhouet èn om de herinnering, die hij bij Simon opwekt. Welken schouwburg Vondel bedoelt is niet duidelijk; de bronnen spreken alleen van een theatrum. Daar had Simon den keizer en de stad genoodigd, om hem van den Kapitolijnschen heuvel naar beneden te zien vliegen, ter weerlegging van de Apostelen. Op Petrus' gebed mislukte de proef en Simon viel geradbraakt neer.

18 geknackte heup: ‘vehementer concussus fregit coxendicem’, Baronius I, 68, 16.

21 't Galileesch gehroet: Petrus, die Jesus' naam had aangeroepen.

23 hantgeklap enz.: ‘acclamante populo.... et in risum eorum’, l.c.

24-25 Simon's aanhang had hem een standbeeld gewijd op het Tiber-eiland, Bar. 35, 21.

26 grilling: rilling.

33 duyzentkunstenaers: met gedachte aan toovenarij, wschl. 't zelfde als duivelskunstenaars; des naeren afgronts: der hel.

34 Die zich, aen u.... genoeght: die onze wraak goedkeurt.

35 Samarien: lees Samáriën, Samaría, de provincie van Simons geboorteplaats.

36 Gitthon: Gitton, tegenw. Kariet-Dschit; verlooft aen Plutoos poorte: met de hel in verbond. Simon heet primogenitus sobolis Satanae, Bar. 35, 22.

37 de bastertjoôn: de Samaritanen werden door de Joden als een verbasterd ras beschouwd; kreegh listigh aen de koort: Simon wist met zijn tooverpraktijken het eerst de Samaritanen te misleiden.

38 Phlips: de Apostel Philippus; hij knakte Simon's invloed door zijn Apostolaat in de stad Samaria; quam leggen boort aen boort: kwam aanklampen, bestrijden.

39-40 Vgl. Handel. VIII, 7: van vele bezetenen gingen de onreine geesten uit, en. 12: mannen en vrouwen, lieten zich doopen; mans: mannen, vaak bij Vondel in tegenstelling met vrouwen; strax: weldra.

[p. 230]

 

Dies was het oock geraên te mommen met die grijns:⁴¹

 

Ick (om ons zwarte kunst te witten, met veel schijns⁴²

 

Van heiligheit) vont goet het hooft te laten dompelen;⁴³

 

Zey zuchtende amen, op zijn vragen, op zijn mompelen;⁴⁴

45

Begafme aen 's leeraers zijde, en gaepte naer die stem:⁴⁵

 

Tot dat de lantsman oock quam van Jerusalem.⁴⁶

 

'k Beproefde schalck hun trouw met schatten te bekooren,

 

Om 't volck door wonderheên te leiden by zijn ooren:^47-48

 

Dan laes! 't was al vergeefs, en moeite en list gespilt:⁴⁹

50

Want Cephas voer my strax al vloeckende in den schilt.⁵⁰

 

Zy togen voort. Ick kuiste, om de oogen te benevelen,

 

In schijn hun wondren na, en prediken, en prevelen;^51-52

 

En schoeide meesterlijck op eenen zelven leest⁵³

 

Van Vader, of van Soon, of dien onzichtbren Geest;

55

Om zoo een ruimer wegh, naer 't barnend hof, te banen,⁵⁵

 

Voor kruisgezinde, en Joôn, en mijn Samaritanen.

 

Want ieder houdt den trant, gelijck hy is gewoon:

 

En op wat spil mijn kloot wil draeien, hy draeit schoon.⁵⁸

 

Mijn boel Selene noemde ick moeder aller dingen.⁵⁹

60

Zy baerde d'Englen: om haer schoon gestalt vergingen

 

De muuren van Priaem: zy was 't verdoolde schaep,⁶¹

 

En Simon 's hemels kroost. Zoo wieghde ick elck in slaep.⁶²

 

Zy trat als Pallas: ick kon Jovis blixem handelen;⁶³

 

Of gingk, als watervooght, droogs voets op 't water wandelen:⁶⁴

65

Schiep weite en tarwe uit steen: brack poorten van metael:⁶⁵

 

Keeck voor en achter uit, als Janus: wist een zael⁶⁶

 

Met koningklijck tapijt door schimmen te behangen;⁶⁷

 

t' Onthalen te bancket, met spel en maetgezangen,⁶⁸

41 mommen met die grijns: dit masker voor te doen.

42 zwarte kunst: duivelskunst, negromantie; witten: blanketten, woordspel met zwarte kunst.

43 het hooft enz.: uiterlijk te laten doopen, Hand. VIII, 13.

44 mompelen: gebeden prevelen.

45 gaepte: luisterde met open mond.

46 de lantsman: de landgenoot nml. van Philippus, d.i. Petrus, beiden uit Bethsaïda.

47-48 schalck: listig; Simon's poging om voor geld de macht te koopen, den H. Geest mede te deelen, verhalen Hand. VIII, 18, 19.

49 Dan laes: maar helaas.

50 Cephas: Petrus; voer my in den schilt: viel tegen mij uit; strax: terstond, vgl. Hand. ib. 20-23.

51-52 nakuischen: nadoen.

53 schoeide op eenen zelven leest: sprak met dezelfde bewoordingen als de Apostelen.

55 't barnend hof: het brandend hof, nl. van Satan, de hel. V. bedoelt: om meer menschen naar de hel te lokken.

58 kloot: bol, denk aan een globe.

59 Selene: ook wel Helena, ‘mater omnium, per quam concepit Angelos facere’.

61 De muuren van Priaem: Troje, ‘propter quam Trojanum contractum est bellum’.

62 's hemels kroost: Christus. Simon gaf zich voor Christus uit, die 't verloren schaap zocht, dat schaap was Selene: hanc esse perditam ovem.

63 Zy trat als Pallas: zij trad op als Minerva; Jovis blixem handelen: omgaan met den bliksem van Jupiter.

64 watervooght: meester over het water, ‘videbas super aquam ambulantem’.

65 ‘ex lapidibus panes faciebat; foras clausas aperiebat; vincula ferrea solvebat’.

66 Janus: god van tijd en oorlog met twee gezichten, ‘Simon duas habebat facies’.

67 schimmen: schaduwbeelden, ‘efficiebat ut multae umbrae eum praecederent’.

68 te bancket: op een feestmaal.

[p. 231]

 

Mijn' dischgenoot; die (wat hy zagh, of gade sloegh)⁶⁹

70

Niet zien kon, wie de spijze, in goude vaten, droegh⁷⁰

 

Ter tafel; noch wat hant de pezen streelde, en snaren;⁷¹

 

Noch uit wiens mont de wint quam in de fluiten varen.

 

Ick broght Samarien in 't harnas, op de been.⁷³

 

Het heir schoolde, aen den voet van Garizim, by een;⁷⁴

75

Om Mozes heilighdom te zien ten bergh uit graven,

 

Daer hy 't quansuis begroef: maer daetlijck zagh men draven⁷⁶

 

Den heilgen heuvel op Pilatus ruitery,

 

Die al mijn maght vertrapte, en vlamde felst op my.^53-7878

Elymas:

 

Maer ghy ontslipte hem, en quaemt in 't endt naer 't westen.^73-7979

Simon Toveraer:

80

Ick kreegh in mijn gewout deze oude en strijtbre vesten,⁸⁰

 

Daer allerhande slagh, zoo 't Galileesch als Jootsch⁸¹

 

En Heidensch, onder een, my aenbadt, als yet groots,⁸²

 

Ja wierookte, als een God; en zwarmde en zwierde, als muggen,⁸³

 

Rontom mijn beelden; een in 't midden van twee bruggen;

85

En een op Quirinael. maer Peter, uit zijn' droom^84-85

 

Opschietende al verbaest, komt hevigh naer den stroom⁸⁶

 

Van Rome streven. wy, voor dat gezicht, aen 't schuilen;

 

Gelijck, voor 't morgenroot, de vledermuis, en d'uilen,

 

In een Cimmerisch hol, of blinde moortspelonck;⁸⁹

90

Daer nimmer zon noch maen, noch eenigh starlicht blonck.

Elymas:

 

My heught uw vlught van Rome; en 't ongeluck is ouder⁹¹

 

Dan 't mijn, te Paphos; daer ick om den stedehouder,⁹²

 

Den schrandren Sergius, oock tegens Sauwels beet,⁹³

69 dischgenoot: gast.

70 ‘vasa moverentur iis qui portabant non visis’.

71 streelde: bespeelde.

73 broght: bracht; Samarien: spr. uit Samáriën.

74 Garizim: lees Gárizim, eig. Garízim, de heilige berg der Samaritanen, waar zij hun eigen tempel hadden.

76 quansuis: zoogenaamd, quasi.

53-78 Al deze bizonderheden over Simon's optreden vond Vondel uit verschillende schrijvers bijeen in Bar. 35, 20-26; 68, 13-14; 68, 22-25; S. beweerde, dat hij voor verschillende volken de Vader, de Zoon of de H. Geest was.

78 vlamde: loerde.

73-79 Tot Simons middelen om 't volk in te palmen, hoorde volgens Fl. Jozefus ook, dat hij het naar den Garizim samen riep, om er de heilige vaten op te graven, die Mozes daar verborgen had. Gewapend en rumoerig daagde het volk op, maar Rom. soldaten dreven de bende uiteen, Bar. 35, 26.

79 't westen: Rome.

80 gewout: geweld, macht; deze vesten: Rome.

81 't Galileesch: de aanhang van Petrus, de Christenen.

82 aenbadt (spr. aanbad): vereerde.

83 wierookte: bewierookte.

84-85 Bar. spreekt wel van twee beelden, maar éen voor Selene als Minerva, en éen voor Simon als Jupiter, dit laatste op het Tiber-eiland: ‘in amne Tiberis intes duos pontes’ en met opschrift: Simoni Deo Sancto. Van een beeld op 't Quirinael, een der zeven heuvelen, spreekt Bar. niet.

86 stroom: Tiber.

89 Cimmerisch: de Cimmeriërs waren een mythisch volk in 't uiterste Westen, waar 't altijd donker is; blinde moortspelonck: een luguber roofhol, waar men niets kan zien.

91 uw vlught van Rome: uw vliegpoging te Rome; 't ongeluck, nl. van Simon, die neersmakte; ouder, Vondel verlegt de vliegerij van Simon dus naar een vroeger tijdperk in Petrus' leven, waarmee hij van Bar. en anderen afwijkt.

92 Paphos: stad op Cyprus, waar Paulus voor den landvoogd preekte, maar door Bar-Jesus, die zich Elymas, d.i. Wijze noemde, werd tegengesproken; stedehouder: plaatsbekleeder, nl. van den Rom. keizer, landvoogd.

93 Den schrandren Sergius: de landvoogd heette Sergius Paulus en wordt uitdrukkelijk in Hand. XIII, 7 een verstandig man genoemd; Sauwels Paulus' naam voór zijn bekeering.

[p. 232]

 

Weleer Gamaliels scholier, die, fel en heet,⁹⁴

95

My scholt een vrucht van Styx, doortrapt, en valsch, en wrevel:⁹⁵

 

En, schuivende op mijn oogh een nacht, en dicken nevel,⁹⁶

 

Kreegh zoo het Cypersch hooft al smeeckende aen zijn snoer.⁹⁷

 

Men denck wat wraeck ick toen dien wreeden weiflaer zwoer.⁹⁸

 

Tot tuigen strecken my zoo veel geterghde vloecken,

100

Gebraeckt uit mynen mont; zoo veel vergalde boecken,

 

Gespogen uit mijn pen, die nergens spaert noch schroomt^99-101

 

Den naem, die al ons vlught zoo kort houdt ingetoomt.¹⁰²

Simon Toveraer:

 

Ick, sedert Claudius bezocht de bleecke scharen,¹⁰³

 

Hervatte 't werck, zoo ras al 't puick der toveraren¹⁰⁴

105

Gedaghvaert, wert onthaelt van Neroos hof, en troon,

 

Die, zoet op toverkunst, Jupijn stack naer zijn kroon.^105-6

 

Toen most de magre strot van Peters kudde bloeden,

 

En blaeckeren. ick groeide, in 't bitterst van dat woeden,^107-8

 

En leerde elck wieroockvat noch afgodt te versmaên,

110

En onder water door, en boven water gaen,

 

Om 't martelen t'ontvliên; en kon mijn list verbloemen,^109-11

 

Ja liet my naer den naem van dien gekruisten noemen;¹¹²

 

Wiens benden, op het punt van storten, en in last,

 

Om bystant jammerden, schier doot, en afgevast.^113-14

115

Dees tweelingen, om my de vleugels eens te korten,¹¹⁵

 

Geweckt door dit gekerm en kryten, quamen storten,

 

Een yeder uit zijn oort, als stroomen, herwaerts aen.

 

Ick wederstontze; maer wie kon hun wederstaen?

 

Zy deden my de ziel, met bloet en galle, braecken.

120

O spijt! ick voel, ick hoor mijn heupebeen noch kraecken.¹²⁰

 

Ick storte al tuimelend, met ziel en lichaem, neêr

94 Gamaliël was Paulus' leermeester, Hand. XXII, 3.

95 vrucht van Styx: kind van de hel, duivelskind, vgl. Hand. XIII, 10; wrevel: wrevelig.

96 Paulus strafte Elymas met blindheid, Hand. ib. 11.

97 Kreegh aen zijn snoer: wist te winnen; het Cypersch hooft: de landvoogd van Cyprus, Sergius Paulus.

98 weiflaer: zoo scheldt Elymas den Apostel, omdat hij in zijn vervolging der Christenen niet volhard had.

99-101 Baronius zegt, dat Elymas een boek tegen Paulus' prediking schreef, 46, 12.

102 Den naem: den naam Jesus, waarin de Apostelen preekten, doopten en wonderen deden; al ons vlught: vlucht als verzamelwoord, onze heele bende.

103 sedert Claudius enz.: na den dood van Nero's voorganger Claudius in 54.

104 't werck: nl. het bedrog.

105-6 Baronius deelt mee, hoe Nero van alle kanten toovenaars liet komen, 68, 13; zoet: verlekkerd; Jupijn stack naer zijn kroon: N. probeerde door zijn magie macht over de goden te krijgen, Bar., ib.

107-8 Peters kudde te Rome was naar getal en gehalte van weinig aanzien; bloeden en blaeckeren: te vuur en te zwaard vervolgd.

109-11 Deze regelen slaan op Simon's aansporingen tot afval en huichelarij naar de omstandigheden (onder water door en boven water gaen).

112 Simon gaf zich voor Christus uit, vgl. vs. 54, 62.

113-14 ‘Petrus et Paulus ut afflictatae nimis gladio Neronis ecclesiae romanae succurrerent a diversis orbis partibus Romam se iterum contulerunt, atque collabentem pene ecclesiam instaurarunt’, Bar., 68, 1.

115 tweelingen: Petrus en Paulus.

120 Weer jammert Simon om zijn smadelijken val, vgl. vs. 18.

[p. 233]

 

Ter aerde, en myne ziel, geperst ten lyve uit, weêr

 

Van d'aerde in Plutoos poel: en blijft dit ongewroken?¹²³

 

Wy kregen last op nieuw Apostelmoort te stoken.¹²⁴

125

Op, Elymas, nu sla dien u met blintheit sloegh.¹²⁵

 

Hitst Nero weder op: ghy kent zijn' aert genoegh.

 

Maer toef, waer blijft al 't spoock, gereet om op te trecken?¹²⁷

 

'k Zal stampen, dat het dreunt, en al den drommel wecken.¹²⁸

 

Mijn leerkint, volgh mijn stem. Op, Geesten, klooft den gront¹²⁹

130

Der aerde. sammelt ghy? 'k verdaegh u met mijn' mont.¹³⁰

 

Of stamp ick te vergeefs, met recht op u verbolgen?

 

Op, Spoocken, 't was bestemt ghy zoudt uw' leitsman volgen.¹³²

Elymas:

 

Zy komen. d'aerde loeit, en tsiddrend berst van een.¹³³

 

Nu braecktze zwavelvier, en roock, en stof, en steen.

135

Daer zijnze.

Simon Toveraer:

 

Wellekom, o nimmerslapende Ickers,¹³⁵

 

Zielmoorders, bloetraên, stokebranden, aertsverklickers,

 

Trauwanten, die, gespitst op 't schijnschoon valsch, en wreet,¹³⁷

 

Den Godt des afgronts dient, en stapt in zynen eedt;¹³⁸

 

Verblijt u, want ghy zult, met ons, uw kromme kraeuwels¹³⁹

140

Nu wasschen, in het bloet van Peter, en van Pauwels;

 

Die hier, in hechtenis en ketens, dagh en nacht,¹⁴¹

 

Vast morren, naer de lucht, gebeden, zonder kracht.¹⁴²

 

Ghy zult u heden met dien vetten buit vernoegen.¹⁴³

 

Dit zijnze, die u staegh uit 's lichaems schorssen joegen,¹⁴⁴

145

En heerschten over doôn en spoocken, zonder tal,¹⁴⁵

 

Niet eens in een gewest, maer stadigh, overal.¹⁴⁶

 

Dit zijn de knevlers zelfs, die ons schriftuur verbrandden.¹⁴⁷

 

Dit zijnze, dien ghy sloeght in boeien, en in banden;

 

Holpt geeslen, steenigen, verbannen, reis op reis.¹⁴⁹

150

Verspreit ghy u door stadt: beveelt ons twee 't palais.

 

Bedrijft, gelijck noch korts, wat ongemeens, wat wonders.¹⁵¹

 

Verwringt yet: breeckt yet: speelt met hagels blixems donders.

123 Plutoos poel: de hel.

124 Wy kregen last enz.: nl. van Lucifer.

125 Vgl. vs. 96.

127 toef: wacht; al 't spoock: al de spoken, de geesten.

128 al den drommel: den heelen drom.

129 leerkint: leerling.

130 sammelt: draalt; verdaegh: dagvaard, roep op.

132 uw' leitsman: Simon.

133 tsiddrend: sidderend.

135 Ickers: zwarte duivels, ikker Mnl. bijv. van nikker; Vondels heele duivelvoorstelling is middeleeuwsch.

137 Trauwanten: trawanten met bijgedachte aan trouw.

138 Godt des afgronts: de duivel, Lucifer.

139 kraeuwels: klauwen.

141 hier: te Rome.

142 Vast morren: voortdurend prevelen; naer de lucht: ten hemel.

143 vernoegen: vergenoegen, verheugen.

144 Door de duivelbezweringen of exorcismen; 's lichaems schorssen: de lichamen der bezetenen, waar de duivels inkropen.

145 Door doodenopwekkingen; spoocken: geesten, zielen.

146 in een: lees: in één.

147 de knevlers zelfs: de onderdrukkers zelf, in Hand. XIX, 19 staat: hoe de door Paulus bekeerde Epheziërs hun tooverboeken verbrandden.

149 reis op reis: keer op keer.

151 korts: onlangs. Simon doelt misschien op zijn eigen vliegtocht.

[p. 234]

 

Verbaest, hitst op, deurspoockt de kercken onzer Goôn.¹⁵³

 

Berockent wat ghy kunt. de kans stont noit zoo schoon.

155

Ghy naer de Flamens. ghy naer priesters en Vestalen.¹⁵⁵

 

Ghy naer vernuften, die op losse starren dwalen,¹⁵⁶

 

En dryven met den kloot des hemels nimmer moe.¹⁵⁷

 

Ghy al u best naer vee-en-vogelwichlaers toe.¹⁵⁸

 

O helden, laet u niet verbluffen van een stercker.

160

Ghy holpt 't gehaete paer in dien benaeuden kercker:

 

Volvoert uw opzet nu, met onvergangkbren lof,

 

En steeckt de horens op, in spijt van 't hemelsch hof.¹⁶²

 

De hemel zelf verlaet zijn eigene afgezanten.¹⁶³

 

Ghy sleet d'Apostelschap allengs, aen alle kanten,

165

Door zaegh, of zwaert, of stock, of steen, of koort, of druck:¹⁶⁵

 

Een hooge dagh voltoie al 't vorige geluck.¹⁶⁶

 

Ick vliegh naer Neeroos hof. verspreit ghy u, by driften.¹⁶⁷

 

't Lust Simon Simon nu, zoo fijn als meel, te ziften;¹⁶⁸

 

Dat al de werelt zie, hoe reuckeloos, hoe stout¹⁶⁹

170

De hemel kercken, op zoo krancke zuilen, bouwt:

 

Op dat geen maght zo groot verschijn, voor 's menschen oogen,

 

Waer tegens 's afgronts maght en kracht niet op zou mogen.

 

De haen, vol slaeps, klopt noch de slapers niet aen 't oor.¹⁷³

 

Ick streck een heldre maen by duister. dat 's u voor.¹⁷⁴

Elymas:

175

Wel meester, waer blijf ick? wat oort wort my bevolen?

Simon Toveraer:

 

Nu vraeg niet. volgh mijn toorts, zo kunt ghy niet verdolen.

PETRONEL. PLAUTIL.^*

Petronel:

 

't Is meer dan tijdt, om naer 't gevangenhuis te gaen,

 

En komt Plautil noch niet? 't wort spa: daer klopt zy aen.

153 Verbaest: wekt ontsteltenis; de kercken onzer Goôn: de afgodstempels.

155 Flamens, priesters en Vestalen: flamines, sacerdotes et virgines vestales, de drie hoofdgroepen van 't personeel van den heidenschen eeredienst.

156 Sterrenwichelaars, die den loop der dwaalsterren naspeuren.

157 De vernuften, die mee drijven of draaien met den kloot des hemels, met den rondwentelenden sterrenhemel; nimmer moe hoort bij vernuften.

158 al u best: ijverig; vee-en-vogelwichlaers, de haruspices en augures, die resp. uit de ingewanden der offerdieren en de vlucht der vogels den wil der goden opmaakten.

162 steeckt de horens op: bijbelsche uitdrukking voor: zich verheffen, vgl. Ps. LXXV, 5, 6, hier wel met bijgedachte aan duivelhorens.

163 afgezanten: lett. vert. van 't Grieksche woord Apostel.

165 De Apostel Simon werd door een zaag, Jacobus met een zwaard en Judas Thaddeus met een stok gedood; steen kan op Stephanus slaan, die echter geen Apostel was; koort en druck beteekenen gevangenis en achtervolging.

166 Een met klemtoon.

167 by driften: bij groepen, meest van dieren gezegd, daarom voor duivels wel geëigend.

168 Simon Simon: de eerste is de Toovenaar, de tweede Petrus met toespeling op Lucas XVIII, 31, waar Christus tot Petrus zegt: ‘Simon, Simon, zie de Satan heeft u willen ziften als tarwe’ d.i. op de proef stellen.

169 reuckeloos: roekeloos.

173 De haen enz. m.a.w. de morgen is nog niet aangebroken.

174 dat 's u voor: ik ga u voor (vgl. Gysbreght vs. 899, Dl. 3, blz. 565).

* PETRONEL. PLAUTIL. Dit Tweede Tooneel speelt in een christen-woning.

[p. 235]

Plautil:

 

Doe open, Petronel: doe open, zonder schroomen.¹⁷⁹

Petronel:

180

Tre binnen, moeder. toef, ick zal hier licht doen komen.¹⁸⁰

 

Olympa, breng hier licht: waer blijft ghy? nu ga heen.¹⁸¹

Plautil:

 

Wel dochter, wats'er gaends? wy spreken nu alleen.¹⁸²

Petronel:

 

Nu naer de Vaders toe, waer henen ick u leide,¹⁸³

 

Die niemant nader, tot verlossing van hun beide,

185

Kon kiezen dan Plautil, wiens yver brant als vier;

 

Nadien zy 't leerkint is van Pauwels; ick scholier¹⁸⁶

 

En dochter, naer 't gemoedt, van onzen Bisschop Peter.

Plautil:

 

Tot noothulp in gevaer verkoost ghy niemant beter

 

Dan my: maer dochter, hoe? wat durft uw jeught bestaen?

190

O reuckelooze jeught, dit kan niet wel beslaen.¹⁹⁰

Petronel:

 

De jongkheit past wat stouts, en staet niet licht verlegen.

 

Bedaeghtheit, rijp van brein, wil wicken, overwegen,

 

En waeght niet wightighs, voor zy 't wis en zeker ziet,¹⁹³

 

En 't stuck hebbe in haer maght: maer neen, zoo gaet het niet¹⁹⁴

195

In zaecken van belangk. 'k misprijs niet raet te vragen:

 

Maer altijt suffen, altijt wicken, nimmer waegen,

 

Bedrijft bedijt oock niet.¹⁹⁷

Plautil:

 

't Is waer, doch wat kan 't schaên,

 

Dat mijn zwaermoedigheit den wegh (wil 't helpen) baen¹⁹⁸

 

Ten kercker? hindert het gevaerlijckheên te myden?

200

Zy grijnzen, niet van een, maer schier van alle zyden,

 

Zoo gruwlijck, dat mijn oogh hier naulix door kan zien:

 

Doch zoo ghy 't u getroost, in Godts naem, 't moet geschiên.

Petronel:

 

Ay zet geen zwarigheit, alleerze wort geboren.

Plautil:

 

Ghy wilt dan, eer wy gaen, wel eerst mijn inzicht hooren?

179 Plautil staat, dit zeggende, achter de deur.

180 toef: wacht.

181 Olympa: een dienstbode, die met licht komt, en heengaat.

182 gaends: gaande.

183 de Vaders: Petrus en Paulus.

186 Nadien: omdat; scholier: doopleerlinge.

190 reuckelooze: roekelooze; beslaen: gelukken.

193 wightighs: gewichtigs.

194 't stuck: 't waagstuk.

197 Bedrijft enz.: haalt ook niets uit.

198 zwaermoedigheit: zwaartillendheid.

[p. 236]

Petronel:

205

Zeer gaerne, moeder: zegh, wat maeckt uw hart bedeest?

Plautil:

 

Zy vreest niet ydel, die by tijdts voor 't uiterst vreest:

 

Want mist die toght, ghy helpt de Harders gladt om 't leven,²⁰⁷

 

Hun kudde aen nieuw gevaer. hoe menigh zal 'er sneven,

 

Die nu noch veiligh duickt.²⁰⁹

Petronel:

 

Wel moeder, vaer zoo voort.

Plautil:

210

Ghy zijt noch jongk, mijn kint: maer ick heb noit gehoort,

 

Hoe yemant uit dien muil des moordkuils zou geraken.

 

Hy slaght de hel, die weet van slicken, niet van slaken.²¹²

 

Dat Mamertijnsche hol; of is 't u onbekent?

 

't Is rotssteen stael metael al wat 'er klinckt ontrent:²¹⁴

215

Cimente muuren, ysre staven, kopre deuren.²¹⁵

 

Kan uwe teere hant die breken, buigen, scheuren?

 

Of draeght ghy Samsons kracht verborgen in uw hair?²¹⁷

 

Of meent ghy, slechte maeght, zoo sluick van middel, daer²¹⁸

 

Te wringen door den muur, waer in geen zon kan schynen,

220

Als voor een halleve uur; en qualijck zonder quynen

 

Van 't alverquickend licht? zoo is 't 'er niet gestelt.

 

't Zijn dubble tralien: 't zijn wercken voor gewelt.^214-22222

Petronel:

 

Beschrijf den kercker niet: dat 's tijdt en tong versleten,

 

Voor my, die menigmael vervarsing, dranck, of eten,

225

Of brief, of artseny aen dees gevangens braght.

 

Zijn maeghdevingers teêr; dit yzertuigh heeft kracht,

 

Die sleutels.²²⁷

Plautil:

 

Petronel, door wien of dit geluckte?

 

Wie was zoo koen, die dit in wasch of potaerdt druckte?²²⁸

 

Wie smede op vormen juist de rechte wederga?

207 de Harders: de herders, de Apostelen.

209 Deze onderbreking van de jonge vurige Petronel is ironisch.

212 slaght, slicken, slaken, let op het stafrijm.

214 Let op den metaalklank van dit vers.

215 Cimente: wschl. van het Sp. cimento: cement, of cimiento, grondslag; V. bedoelt: onbreekbaar hard.

217 De rechter Samson had bovenmenschelijke kracht zoolang hij als godgewijde zijn haar niet afschoor, Recht. XIII, 5.

218 slechte: eenvoudige, onnoozele; sluick: slank, dun.

214-22 De beschrijving der nog bestaande Mamertijnsche gevangenis is juist; ze is uitgehouwen in de Tarpeïsche rots (vs. 241) en met travertijnblokken voltooid. Vondel zegt niet, dat het gruwelijk hol uit twee verdiepingen bestond, door een rond gat verbonden; de bovenste cel was de eigenlijke Carcer Mamertinus, de onderste en verschrikkelijkste heette Robur Tullianum. Jugurtha en Catilina stierven daar. De Apostelen zaten wschl. eerst in de Mamertijnsche gevangenis, waar ze nog eenigszins te bereiken waren, en later na de bekeering van hun bewakers (vs. 238-241) in het Tullianum.

222 voor gewelt: nu van geweld.

227 Die sleutels: Petronel haalt sleutels te voorschijn.

228 Om den vorm te krijgen voor den namaak.

[p. 237]

Petronel:

230

Nu onderzoeck niet scherp: dit baert min nut, dan scha.

 

Zegh op, wat vreest ghy meer?

Plautil:

 

't Gebas der wackre honden;

 

Het wachthuis, daer ontrent; de schiltwacht, en de ronden;²³²

 

Het volck, dat 's nachts langs straet te doen heeft by geval:²³³

 

En niet van eenen kant, ick schrick van overal,

235

Voor mijn gedachten zelfs, en wat men niet zou droomen.

Petronel:

 

'k Wil ront gaen in de zaeck, zoo hoeft ghy min te schroomen.²³⁶

 

De hondert oogen, die den kercker gade slaen,²³⁷

 

Ja bey de hoofden zelfs, Proces, Martiniaen,

 

(Door wonderheên verlicht, daer Peter opgesloten,

240

Hen met zijn eige hant, gezalft heeft, en begoten;

 

Toen hy de bronaer sloegh in dien Tarpeeschen gront)^238-41

 

Begunstigen dit stuck, geen' lasterlijcken vondt;²⁴²

 

Nadien men 't Capitool geen onheil pooght te brouwen.²⁴³

Plautil:

 

Maer waerom bezight men niet liever mans dan vrouwen,²⁴⁴

245

Of maeghden? blyven mans op zulck een' aenslagh t' huis?²⁴⁵

Petronel:

 

Marien houden stant by 't graf, ja onder 't kruis,²⁴⁶

 

Daer mannen angstig vliên, en nagels speer en doren,

 

Gelijck veel zwaerden, een Lievrouwehart deurboren.²⁴⁸

 

En of 't misluckte, 't waer gevaerlijcker voor mans.²⁴⁹

250

De maeghden acht men minst; want waegen die een kans;

 

't Heet wyvenyver: 't geeft geen omzien niet met allen.²⁵¹

 

Nu den Verlosser, eer wy gaen, te voet gevallen.

 

Ghy zult op schiltwacht staen, gelijck een halsvriendin.²⁵³

 

Nu kniel, op dat men 't werck aldus met Godt begin.

255

Verlosser, die, om elck te lossen, u liet vangen,²⁵⁵

232 daer ontrent: daar vlak bij: de ronden: de nachtwacht, die rond ging.

233 by geval: toevallig.

236 'k Wil ront gaen: openhartig zijn.

237 De hondert oogen: de vijftig bewakers. Vondel doelt op de negen en veertig soldaten, die met hun aanvoerders Processus en Martinianus door de Apostelen bekeerd werden en neemt het ronde getal honderd.

238-41 Baronius verhaalt (68, 24) bekeering en doop van deze Romeinsche soldaten, waarvoor een wonderbron ontsprong, die nog bestaat.

242 dit stuck: dit waagstuk van de bevrijding; geen' lasterlijcken vondt: een plan, waaraan niets verkeerds is.

243 Nadien enz.: omdat wij immers niet tegen het Staatsbelang ('t Capitool) ingaan. Op dien grond wilden de christen-soldaten de bevrijding bevorderen.

244 mans: mannen in tegenst. met vrouwen.

245 op: bij.

246 Marien: Maria's. Toen Christus stierf en begraven was bleven zijn moeder Maria, Maria Kleophas en Maria Magdalena bij hem, de Apostelen waren alle, behalve Joannes, gevlucht. De H. Ambrosius heeft een zelfde gedachte.

248 Gelijck veel zwaerden: als zooveel zwaarden, vgl. Simeons profetie tot Maria, Luc. II, 35; een Lievrouwehart: het hart van Onze Lieve Vrouw, Maria.

249 of: als.

251 't geeft enz.: men kijkt er heel niet naar om.

253 halsvriendin: trouw tot in den dood.

255 De twee vrouwen knielen; lossen: los te maken, verlossen, vgl. vs. 1180.

[p. 238]

 

En binden; en nu zit, aen 's vaders zy, behangen

 

Met eenen mantel, rijck van Goddelijcken gloet,

 

Waer voor al 't zichtbre licht zijn stralen strijcken moet:^256-58

 

Ghy Samson, die den mont des afgronts op kost sparren,²⁵⁹

260

Dien roof ontweldigen, en slepen naer de starren;²⁶⁰

 

Op 't grimmigh brullen van 't kranckhoofdig helsch gedroght,²⁶¹

 

Dat, tegens uwe stem, een wijl niet kicken moght:^259-62

 

O Heilant, moedigh ons, om nergens voor te zwichten.

 

Verlos en redt die beide Apostolijcke lichten,

265

Op 't schreien van uw bruit, op 't jammerlijck geklagh²⁶⁵

 

Van haer, die ongetroost dit pack niet dragen magh.²⁶⁶

 

Ontruck uw hooftkerck niet den steun der hooftpylaren,²⁶⁷

 

De dragers van het dack, waer onder wy vergaren.

 

Begunstigh onze hoop. zoo 't anders is verzien;²⁶⁹

270

Wy rusten in uw' wil, die moet voor al geschiên.²⁷⁰

PETER. PAUWELS.^*

Peter:

 

O Wackerste van alle vogelen,²⁷¹

 

Die my uit 's misdaets dootslaep kraeit,

 

En drijft, door 't klappen uwer vlogelen,²⁷³

 

De zon aen, die zich oostwaert draeit,

275

En langkzaem naer de kim komt ryden;

 

Terwijlze alree bekommert is,

 

Om d'ysre tralien te myden

 

Der Mamertijnsche vangkenis;²⁷⁸

 

Die vasthoudt, in haer holle kaken,

280

Den weiflaer, dien 't van 't harte kon,²⁸⁰

 

Al willends wetends te verzaken

 

Den glans der onderdruckte zon;²⁸²

 

Een zon, die aller blinden oogen

 

Genezen quam: getrouwe haen,

256-58 Alsof Vondel Fra Angelico kende!

259 op kost sparren: kondt open sperren.

260 Dien roof: de zielebuit, vgl. Eph. IV, 8.

261 kranckhoofdig: van razernij.

259-62 Samson rukte den muil van den leeuw en de poorten van Gasa open en versloeg de Filistijnen, hierdoor beeldt hij den Verlosser af, die door zijn macht over duivel, dood en hel de zielen bevrijdde, vgl. Vondels Samson in Helden Godes, vs. 35-36, en het treurspel Samson vs. 1675-77. Overigens is dit gebed ook voor verlossing uit het Mamertijnsche hol zeer geëigend.

265 uw bruit: de kerk.

266 dit pack: dezen last, dit leed; magh: kan.

267 uw hooftkerk: Rome, waar de oude pauselijke Lateraan-Kerk heet: omnium ecclesiarum urbis et orbis mater et caput.

269 verzien: voorzien, voorbeschikt.

270 rusten: berusten.

* PETER. PAUWELS. Het Derde Tooneel is in de Mamertijnsche gevangenis bij 't doorbreken van de eerste morgenstralen.

271 Peter hoort den haan kraaien, denkt aan zijn verraad van Christus en spreekt den vogel, die zijn embleem werd, toe.

273 vlogelen: vleugelen zooals volen (Volendam) naast veulen, enz.

278 vangkenis: gevangenis, vgl. gevankelijk.

280 Den weiflaer: den onstandvastige, vgl. Petrus' verloochening Matth.. XXVI, 69-75.

282 onderdruckte zon: de gevangen Christus.

[p. 239]

285

Ghy kraeit, eer noch dees doeck kan droogen,²⁸⁵

 

Alweêr op elcke wang een traen.

 

Ghy morgenwecker, leert my schreien

 

Geduurigh, eer de morgenstar

 

De scheemring, voor dien glans, gaet spreien,²⁸⁹

290

Waer tegens ick niet opzien dar;²⁹⁰

 

Waer tegens ick niet op kan beuren

 

Dit rompligh schrompligh aengezicht,²⁹²

 

d'Ooghappels, weeck en blint van treuren;

 

Bezwalckt, beschaemt, en schuw van 't licht.

295

Heb ick hun noch niet uitgekreten,²⁹⁵

 

Die waert zijn Godt noch zon te zien?

 

Heb ik mijn tong niet afgebeten?

 

Die, om gevaer en smaet t' ontvliên,

 

Verlochende den rechten hoeder;

300

Verzwoer het al t' onnozel lam;³⁰⁰

 

Dat smetteloos van zyne moeder

 

Ter weerelt, al de weerelt quam³⁰²

 

In bloet en hartewater baden:³⁰³

 

Zich offeren op 't kruisaltaer.

305

O Paeschlam, ick holp u verraden,³⁰⁵

 

In 't onweêr van die wreede schaer.³⁰⁶

 

De kusser van 's verzoeners wangen³⁰⁷

 

Verriet maer eens der menschen zoen:³⁰⁸

 

Mijn mont, na dat hy was gevangen,

310

Verriet, helaes! hem driemael; toen

 

Hy vast bespot wiert, en bespogen.³¹¹

 

Erbarm u myner: zie om laegh:

 

Alziende Waerheit, straf mijn logen:

 

Verzwaer de ketens, die ick draegh.

315

Wat woorden liet ick my ontslippen!

 

Verzaeckte ick zoo mijn' Godt, mijn' heer!

 

Wat lastren schonden deze lippen!³¹⁷

 

Ick nock, ick berst, ick kan niet meer.

 

Mijn geest bezwijckt. ick zijgh ter neêr.

320

Och och och och och och och och.³²⁰

285 dees doeck: in de oude bronnen, die Petrus' levenslang berouw verhalen, is sprake van zijn sudarium (zweet-doek), zijn roodbekreten oogen en door tranenstroomen doorgroefd gezicht (vs. 292-94).

289 dien glans: der opgaande zon; gaet spreien: verjaagt.

290 dar: durf, van darren, durven.

292 rompligh: rimpelig; schrompligh: verschrompeld.

295 hun: hen.

300 al t' onnozel: geheel onschuldig.

302 Ter weerelt: vul aan: gekomen.

303 bloet en hartewater: vgl. Joh. XIX, 34.

305 Paeschlam: het paaschlam der Joden was een voorafbeelding van hem, die door Joh. den Dooper als het Lam Gods werd begroet.

306 't onweer: het tumult.

307 De kusser: Judas.

308 der menschen zoen: de menschenzoon Christus.

311 vast: voortdurend.

317 lastren: vloeken, vgl. vs. 366.

320 Deze herhalingen van och, die ook verderop voorkomen, zijn aanduidingen van stil spel.

[p. 240]

Pauwels:

 

Ay megevangen, staeck dit nocken, staeck dit stenen,³²¹

 

En laet my sluimeren. of zult ghy eeuwigh weenen,

 

Om 't struickelen der tonge? om zoo een woort, dat stil

 

De lippen los ontglipte, uit zwackheit, niet met wil?

325

Wat anders heeft de mont, wat anders 't hart gesproken.

 

Ghy ziet, van hartewee, verkniest, verout, gebroken.

 

Dit kermen, nacht op nacht, verzwackt den ouderdom,

 

Versteurt den slaep, of maeckt mijn nachtgebeden stom.

 

Ick schouw (want tranen uit berouw tot zuivring strecken³²⁹

330

Van een bevleckt gemoedt) u rein van deze vlecken.

Peter:

 

Mijn amptgenoot, ick weet, ick reck u taey gedult

 

Te lang, door 't moeielijck vernieuwen van mijn schult;

 

Zoo menighmael de haen aan 't sluimrigh hart komt kloppen.

 

Wat raêt? mijn hartaêr berst, in 't eerst allengs by droppen,

335

Dan korter, drop op drop; dan gietze beecken uit:

 

En schrey ick niet, zoo is 't alleens of 't hart my sluit.³³⁶

 

Ay medebroeder, laet mijn tranen ruim gaen weien.

 

Laet my mijn dootvergrijp ophalen. laet my schreien.³³⁸

Pauwels:

 

Zoo klagen 't hart verlicht, vaer voort met uwe klaght.

Peter:

340

De nacht vermaent my weêr aen 's Heilants jongste nacht;³⁴⁰

 

Waer in d'Aertspriesters zelfs, schijnheilige Ouderlingen,³⁴¹

 

En Schriftgeleerden hem, met stael en stocken, vingen,

 

Door d'opgeruide schaer, en dien Iscarioth;³⁴³

 

Verkoopende, om wat gelts, zijn' meester, en zijn' Godt.

345

Ick trof in 't hondert, met den korten krommen degen,³⁴⁵

 

Maer als vergeefs: elck vloot, en Simon stont verlegen,³⁴⁶

 

Verlaten, en most zien, tot stervens toe bedruckt,³⁴⁷

 

Hoe deerlijck Jesus daer zijn oogen wert ontruckt,

 

En stewaert in gesleept. 'k zagh om: elck was geweken.³⁴⁹

350

'k Had nu door meesters last den houwer opgesteken;³⁵⁰

 

En twijflende of mijn trouw hier mede moght volstaen,

 

Volghde al beducht de torts en nachttroep achter aen³⁵²

321 megevangen: medegevangene.

329 schouw: beschouw.

336 alleens: eveneens.

338 dootvergrijp: versterking van vergrijp naar anal. van doodzonde.

340 vermaent: herinnert; jongste: laatste.

341 zelfs: zelven.

343 Iscarioth: de plaats waar Judas, de verrader van Jesus, vandaan kwam, vgl. Matth. XXVI, 14, 48.

345 degen: zwaard, vgl. Joan. XVIII, 10.

346 als: alles; Simon: Simon Petrus.

347 most: moest, onder dialektinvloed evenals kost, begost.

349 stewaert: naar de stad, Jerusalem.

350 houwer: ding om mee te houwen, zijn degen; opgesteken: opgestoken, vgl. Joan. XVIII, 11.

352 torts en nachttroep: de toorts van de nachttroep.

[p. 241]

 

Gelijck een dwalend lam al blatende den harder,

 

En 't siddrend voor den wolf; dan dichter, dan wat verder.

355

Helaes! zy sleurden 't Lam in 't priesterlijcke hof.^353-55

 

Ick zagh dit, en verdroegh 't. vergreep ick my niet grof?

 

Och och och och och och.

Pauwels:

 

Ghy had u vroom gequeten.

Peter:

 

Ick stijgh de trappen op, daer 't hof, op Godt gebeten,

 

Krioelt, en woelt, en galmt, en lastert, zoo versteurt;

360

En Kaïphas quansuis de kleedren rijt, en scheurt.³⁶⁰

 

'k Hoor spuwen in 't gezicht, en klincken voor die wangen,

 

Waer aen zy 't dootzweet zien, by roode drupplen, hangen.³⁶²

 

Nu Christus, propheteer: wie klopt u voor den mont?³⁶³

 

Een meisken, dat my, in de voorzael, zitten vont,³⁶⁴

365

Stoof op: dit's oock van 't slagh, die twist en oproer zoecken.³⁶⁵

 

Ick schrik, verzaek mijn' heer, verdoem mijn ziel met vloeken,

 

Noch eenmael, en nog eens; en daetlijck kraeit de haen;³⁶⁷

 

En Jesus ziet my stijf met straffende oogen aen,

 

Die dringen in de ziel. waer was ick toe gekomen!

370

Het hart wou op de tong, die liet zich naulix toomen,³⁷⁰

 

Wee my, ellendigh man! erbarm u mijns! o heer.³⁷¹

 

Och och och och och och.

Pauwels:

 

Mijn broeder, schrey niet meer.

Peter:

 

O Haen! de dagh wou op: my docht mijn hart wou sluiten.³⁷³

 

Ick gingk beklemt om 't hart, ten hove uit, recht naer buiten,³⁷⁴

375

Mijn stille schuilspelonck ontvouwen mijn verdriet,³⁷⁵

 

In 't eerst met stom misbaer: geluit slaen kon ick niet.

 

Ick sloegh voor deze borst; begon het hair te rocken³⁷⁷

 

Uit mijnen visschers baert; verzuchte, raeckte aen 't nocken,

 

Aen 't roepen op het lest; lagh plat op 't aenzicht neêr,

380

Zoo koudt, gelijck een visch, langs 't Galileesche meer,³⁸⁰

353-55 lam - harder - wolf - Lam: let op fraaie beeldspr. met verspringing van lam = Petrus op Lam = Christus; 't priesterlijcke hof: het voorhof van den Hoogepriester Caïphas. vgl. Joan. XVIII, 15.

360 quansuis: doet alsof, quasi.

362 zy: de soldaten enz.

363 klopt: slaat, vgl. Matth. XXVI, 68.

364 voorzael: of voorhof, het atrium, waar een vuur brandde, Marc. XIV, 54.

365 Stoof op: nl. zeggende; dit's oock van 't slagh: deze, Petrus, hoort ook bij die troep enz. Het meisje zei alleen, dat Petrus ook een leerling van Jesus en een Galileër was; Matth. XXVI, 69.

367 Petrus verloochende Christus driemaal, en wel, volgens Jesus' voorspelling, eer een haan gekraaid had, Matth. XXVI, 34.

370 Het hart wou op de tong: z'n gevoelens van berouw wilden zich uitspreken.

371 mijns: mijner.

373 de dagh wou op: wilde open, was aan 't opengaan, als tegenstelling met mijn hart wou sluiten nl. door de beklemming van 't vlg. vs.

374 ten hove uit: het voorhof uit.

375 schuilspelonck: de oude bronnen spreken van de spelunca en caverna, waar Petrus placht te weenen.

377 rocken: rukken.

380 gelijck een visch enz.: natuurlijke beeldspraak in een visschersmond; de vss. 381-82 zijn gezien met een visschersoog.

[p. 242]

 

Noch zieltooght, op den kant des oevers, voor zijn sterven;

 

Als die zijn element, het water, niet kan derven.³⁸²

 

Ick schreeuwde: o waterbron des levens! help my doch³⁸³

 

Aen water: help mijn oogh aen tranen; is 'er noch

385

Wat hoops, wat levens, voor mijn ziel, in zilte plassen.³⁸⁵

 

Maer neen, die vloeckvleck is met tranen niet te wassen.

 

O mijn vermetelheit! wat heb ick my beroemt

 

Van voorstant! heilge disch, en spijs, die my verdoemt.³⁸⁸

 

O bloet, o dranck, o kelck! hy spelde 't al te veuren.

390

O sleutels, wat poortier vertrouwt men 's hemels deuren!^389-90390

 

Gena, gena, gena. toen schreide ick, vlaegh op vlaegh,³⁹¹

 

Mijn oogen root en dick; en harde 't schreien staegh.³⁹²

 

Laet tuigen van mijn' rouw, om mijn' bezweken yver,

 

Die Starrebron, by 't hol; die zuivre en klare Vyver.

395

O Peter, was dat pal, gelijck een pyler, staen!^394-95

 

En kon een maeghdeken een' man in 't veldt verslaen?

 

't Viel mackelijcker 't lijf, verkleumt van kou te warmen,

 

Dan, met gevaer van 't lijf, uw' meester te beschermen.

 

Och och och och och och. wat kan een ydle schrick!³⁹⁹

Pauwels:

400

Ghy zijt, op verre na, zoo schuldigh niet als ick,

 

Die zelfs de kleederen des steenigers bewaerde;

 

Daer Steven storte met een hagelbuy ter aerde,⁴⁰²

 

En, van godtvruchtigh bloet, besprengkelt, paers en root,

 

My lachen zagh, wee my! in zyne onnoosle doot;

405

Daer 't lijck, half levend, lagh geplet van harde kaien.⁴⁰⁵

 

Laet Simon zwygen: laet de bittre Sauwels schreien,⁴⁰⁶

 

Wien Christus uit de lucht die gruwelen verwijt.⁴⁰⁷

 

O hooft van 't lichaem zelf, waer in ghy sterft, en lijdt!⁴⁰⁸

 

O glans, had ghy een' strael in mijn gezicht geslagen,⁴⁰⁹

382 die: die visch.

383 schreeuwde: huilde, zooals 't nog in Brabant in gebruik is.

385 zilte plassen: zout water, tranen.

388 voorstant: voorop staan, de eerste zijn. Petrus zinspeelt op zijn verklaring uit naam der anderen over Jesus' Godheid, Matth. XVI, 16 en zijn optreden in den Olijvenhof.

389-90 Knagende herinnering aan het Avondmaal, enkele uren voor de verloochening; hy spelde 't al te veuren: Christus had alles voorspeld van die verloochening, Matth. XXVI, 34.

390 Toespeling op Matth. XVI, 19.

391 vlaegh: bui.

392 harde: hield vol; staegh: gestadig.

394-95 Die Starrebron by 't hol.... Vyver: sommige oude schrijvers, die van het hol of de spelonk (vs. 375), waar Petrus zijn zonde beweende, gewag maken, voegen er bij. dat in de buurt de bron of vijver van Siloë (Joan. IX, 7,) lag, en dat grot en bron niet ver waren van de Vallis Stercorum en de Porta Sterquilinea. Wellicht heeft Vondel dit door 't hoofd gespeeld; want van een Sterrebron en Vijver (beide met hoofdletters, dus als plaatsnaam bedoeld) is geen spoor te vinden. De verklaring: tranen gevloeid uit de bron mijner starren = oogen (Dichtjuweelen, 2e ed. 426) lijkt me vreemd.

399 kan: vermag.

402 Steven: de diaken Stephanus, te Jeruzalem gesteenigd, Hand. VII, 54-61.

405 kaien: keien, naar de oude uitspraak van ei.

406 Simon: Petrus; Sauwels: zoo heette Paulus vóór zijn bekeering.

407 Bij zijn bekeering, Hand. IX, 4.

408 hooft van 't lichaem zelf: Christus is het hoofd van de Kerk, zijn mystiek lichaam, vgl. vs. 468.

409 glans: het licht, waarin Christus aan Saulus verscheen, Hand. IX, 3, en waardoor hij verblind werd, ib. vs. 8.

[p. 243]

410

Eer bey deze oogen noch dien martler storten zagen.⁴¹⁰

 

Die Heiligh badt voor ons, en steegh de wolcken deur.

 

De steenen werden root, mijn wreetheit hiel haer kleur.

 

Mijn handen, hebt ghy oock doornagelt den Gekruisten?

 

Wee my, wee my, wee my! wie klinckt my daer met vuisten

415

Zoo fel in 't aengezicht? o nachtgeest, zijt ghy dat?⁴¹⁵

 

Sla toe, 'k verdien noch meer. ick zit van bloet bekladt.

 

Verneder dezen worm, eer hy zich verhoovaerdigh.

 

'k Vernoegh aen die gena; ben ick haer anders waerdigh.⁴¹⁸

 

Och och och och och och och och och och och och.

PETRONEL. PETER. PAUWELS. PLAUTIL.

Petronel:

420

Wat kermen hoort men daer? wat wil dat steenen toch?

 

Wy naecken het gevaer, en dienen niet te sammelen.⁴²¹

Peter:

 

Wie spreekt'er?

Petronel:

 

Hoor, ay hoor die ysre ketens rammelen.

 

My dunckt ick ken die spraeck. hou schiltwacht in dien hoeck.

 

Verneemt ghy ronde, of volck, zo brem eens. hou u kloeck.⁴²⁴

425

De maen komt op, wiens schijn my luttel kan behagen.

 

Het licht is zelden vrient van heimelijcke lagen.^420-26

 

Dat geldt, in Jesus naem.⁴²⁷

Peter:

 

Hoe gaen wy? slim, of wel?

 

Waer sleept men ons by nacht? wie leit ons?

Petronel:

 

Petronel.

 

Uw dochter naer 't gemoedt. ick bid u, volght te gader,

430

Ay oude Vader, volgh; ghy mede, o goede Vader,⁴³⁰

 

In dezen achterhoeck, en uit den maneschijn,⁴³¹

 

In schaduw van dien muur: dat zal wel veilighst zijn.

 

De schiltwacht heeft den slaep vry gulzigh ingedroncken.

 

'k Verneem noch geen gewagh. ay hoor dien wachthont ronken,⁴³⁴

435

Voor dezen drempel. lof zy u, Emanuël,⁴³⁵

410 martler: martelaar.

415 nachtgeest: Satan, die Paulus in 't aangezicht sloeg (II Cor. XII, 7).

418 'k Vernoegh enz.: ik ben tevreden met de genade der vernedering, als ik ze teminste waard ben.

421 sammelen: dralen.

424 ronde: nachtwacht; brem: kuch, eig. 't geluid van herten.

420-26 Terwijl Petronel deze woorden spreekt, staat ze met Plautil onzichtbaar achter den gevangenis-ingang.

427 Dat geldt: bemoedigingsuitroep, waarmee Petronel binnenkomt; Plautil blijft op uitkijk staan; Hoe gaen wy? wat gebeurt ons?; slim of wel: kwaad of goed.

430 De eerste Vader is Petrus, de tweede Pauwels.

431 de zilveren maneschijn door 't tralievenster teekent Vondels romantieke verbeelding.

434 'k Verneem noch geen gewagh: ik hoor nog niets.

435 Emanuël: God met ons, hier zeer geëigend.

[p. 244]

 

Die dit beleit. dit schijnt geen menschelijck bestel.⁴³⁶

 

Het zou niet hinderen al schuilden wy wat verder.⁴³⁷

 

O Jesus, u zy lof. o aller herdren Herder.

 

Nu Vaders, gun my, dat ick mijn verlangen blusch,

440

Dees hantboey eens ontsluit. laet my betyen. sus.⁴⁴⁰

 

Een dalende Engel zy mijn hulp, en medewercker.

Peter:

 

Ghy draeght de sleutelreex van kluisters, en van kercker.

 

Mijn kint, wat droom is dit? wat durft ghy op u laên?

 

Wie vordert u tot zulck een zorghelijck bestaen?⁴⁴⁴

Petronel:

445

De vijftigh zielen zelfs, gezalight van uw handen,⁴⁴⁵

 

Ter stede daer ghy zuchte, om 't knypen dezer banden;⁴⁴⁶

 

De Roomsche kudde zelf, van Peters staf geweit,⁴⁴⁷

 

En al wat, nacht en dagh, om zijn verlossing schreit,

 

En vast, en waeckt, en bidt (daer zy ter sluick vergaren)⁴⁴⁹

450

Dat d'opperherder wil zijn' onderherder sparen,⁴⁵⁰

 

Ten minste noch een wijl. gedooght dan, en gehengt⁴⁵¹

 

Te volgen, hant aen hant, daer Petronel u brengt,

 

In 't onderaertsche hol, by zoo veel aengezichten,

 

En kennis; om hen door uw wederkomst te stichten;^453-54

455

Te stercken in den strijt uw strydende gemeent.⁴⁵⁵

 

My dunckt ick hoor alree, hoe 't hol van blyschap weent,⁴⁵⁶

 

En galmt; terwijl ghy schijnt twee starren in het midden:

 

Dies volght my, op mijn bede, of liever op hun bidden.

Peter:

 

Zoo Jesus dit behaegh, hy zende een' Engel neêr:

460

Hy sluit den kercker op, en helpe ons, als weleer.^459-60

Petronel:

 

Godt bezight Engelen, of dienst van zwacke menschen.

Pauwels:

 

Maer Englen weten best, of 't nut is 't geen wy wenschen.⁴⁶²

436 bestel: beschikking.

437 Het zou enz.: 't kon geen kwaad als we.

440 betyen: begaan; sus: stil.

444 vordert: dwingt; zorghelijck bestaen: gevaarlijke onderneming.

445 De vijftigh zielen: eigenlijk negenenveertig, zie vs. 237; zelfs: zelf; gezalight van uw handen: door u gedoopt.

446 Ter stede: op de plaats.

447 De Roomsche kudde: de kerk te Rome; van: door.

449 ter sluick: in 't geheim, de Katakomben.

450 d'opperherder: Christus; zijn onderherder: Peter, Christus' plaatsbekleeder als hoofd der Kerk.

451 gehengt: staat toe, synoniem met gedooght.

453-54 't onderaertsche hol: de Katakomben, ondergrondsche begraafplaatsen der eerste Christenen buiten Rome; aengezichten en kennis: bekende aangezichten.

455 uw strydende gemeent: de Ecclesia militans.

456 't hol: zie vs. 453.

459-60 Zie 't verhaal in Handelingen XII, 5-11.

462 nut: nuttig.

[p. 245]

Petronel:

 

De menschen holpen u weleer ter goeder uur.

Pauwels:

 

Uit geen gevangkenis, maer van Damascus muur.^463-64

Petronel:

465

Uit een gevangkenis van vesten, dicht gesloten.⁴⁶⁵

Peter:

 

Waer Christus staeg gevlugt, zijn bloet waer noit vergoten.⁴⁶⁶

Petronel:

 

Het hooft most bucken, tot verheffing van zijn leên.

Peter:

 

De leden met hun hooft zijn lot-en-kruisgemeen.⁴⁶⁸

Petronel:

 

De kudde treurt, wanneer de herder is ontslapen.

Peter:

470

De vrome herder zet zijn leven voor zijn schapen.⁴⁷⁰

Petronel:

 

Wanneer 't de noot vereischt, dan zwicht hy voor geen doot.⁴⁷¹

Peter:

 

De grootste Harder smeet zich willigh in die noot.⁴⁷²

Petronel:

 

De grootste Harder leert de kleensten 't kruis ontvlughten.⁴⁷³

Peter:

 

Maer onder en aen 't kruis daer bloeien schoone vruchten.

Petronel:

475

Ontydigh kruis brengt wrange en bittre vruchten voort.

Peter:

 

't Is altijdt kruistijdt. kruis is 't schoonst dat my bekoort.

Pauwels:

 

Ick roem in Christus kruis, ja sterven is mijn leven.⁴⁷⁷

Peter:

 

Wat heeft mijn vlught weleer al ergernis gegeven?⁴⁷⁸

Petronel:

 

Uw leven stutte Godts vervolghde en wanckle schaer.

463-64 Hand. IX, 23-25.

465 vesten: stadswallen.

466 Waer enz.: Als Christus altijd gevlucht was, dan...

468 De leer over de mystieke eenheid van de Kerk met Christus wordt vooral door Paulus ontwikkeld in I Cor. XII, 12-30;

470 Christus' woord, Joan. X, 11.

471 dan: klemtoon; Petronel bedoelt, dat de Apostelen alleen moeten sterven als 't niet anders kan.

472 de grootste Harder: Christus, opperherder.

473 Dit sofisme is in den mond der vurige maar redeneerzwakke vrouw niet onaardig.

477 Paulus' eigen woorden, Gal. VI, 14, Phil. I, 22.

478 Petrus doelt waarschijnlijk op Hand. XII, 19.

[p. 246]

Peter:

480

Mijn nazaet, roept my Godt, neem deze schaepskoy waer.⁴⁸⁰

Petronel:

 

Als Godt u roept, dan kan de nazaet haer bezorgen.

Peter:

 

Waer toe dit uitstel dan? waer toe gedraelt tot morgen?

Petronel:

 

De kinders scheiden van den vader tijdts genoegh.

Pauwels:

 

De vader zagh lang grijs: hy scheit nu niet te vroegh.⁴⁸⁴

Peter:

485

d'Olijfbergh zagh ons van dien lieven meester scheiden.⁴⁸⁵

Petronel:

 

d'Olijfberg zagh oock, hoe bedrukt zijn jongers schreiden.⁴⁸⁶

Peter:

 

Wy scheidden evenwel, getroost en onbevreest.

Petronel:

 

Zijn Engel trooste u strax; daer na de Pinxtergeest.⁴⁸⁸

Pauwels:

 

Die zelve Geest kan u oock troosten, en verquicken.

Petronel:

490

Nu is het vlughten nutst, tot dat wy 't kunnen schicken.⁴⁹⁰

Pauwels:

 

't Geen nut en oirbaer schijnt past strax een yeder niet.⁴⁹¹

Petronel:

 

Zich zelven reuckeloos te werpen in verdriet?⁴⁹²

Peter:

 

Men eert den Heilant zoo, door tranen bloet, en wonden.

Petronel:

 

Stroit roozen voor het zwijn: worpt perlen voor de honden.⁴⁹⁴

Peter:

495

Wat roos wat perlen heeft Godts wysheit niet gestroit?

Petronel:

 

Noch bleef de boosheit blint, hardtneckiger dan oit.

480 nazaet: opvolger; roept my Godt: als God mij roept; neem enz.: besture de Kerk; Joan. X, 1-10.

484 de vader: Paulus bedoelt Petrus.

485 dien lieven meester: Christus; Petrus bedoelt, dat hij en de Apostelen ook wel wisten te scheiden van Christus; dus moet Petronel nu ook van Petrus afstand kunnen doen.

486 jongers: leerlingen.

488 Daags voor zijn dood had Christus den H. Geest beloofd Joan. XVI, 7-10, die op Pinksterdag neerdaalde, Hand. II, 1-4.

490 nutst: het nuttigst; tot dat enz.: tot dat het ons schikt: weer een praatje van Petronel.

491 oirbaer: voegzaam; strax: terstond, vgl. I Cor. VI, 12.

492 reuckeloos: roekeloos.

494 Vgl. Christus' woord bij Matth. VII, 6, waar Hij zegt: Geeft het heilige niet aan de honden en werpt uw paarlen niet voor de zwijnen. Vondel voegt rozen in als terugslag op de wonden van 't vorig vs.; perlen slaat op tranen; met de dieren zijn natuurlijk de Rom. heidenen bedoeld.

[p. 247]

Pauwels:

 

Dat zal haer in den dagh des oordeels overtuigen.⁴⁹⁷

Petronel:

 

Uw kinders kryten, om uw leering noch te zuigen.⁴⁹⁸

Pauwels:

 

Zy zijn nu groot: hun dient geen melck, maer stercker spijs.⁴⁹⁹

Peter:

500

Misgunt men ons die rust, in 't hemelsch paradijs?

Petronel:

 

Zy hopen daer met u te rusten, zonder ende.

Pauwels:

 

Wat houdenze ons dan hier, gebonden aen ellende?

Petronel:

 

Uit liefde, en een gemoedt van droefenis beknelt.

Pauwels:

 

Men moet ten hemel zoo instormen met gewelt.⁵⁰⁴

Petronel:

505

De hemel staet alleen niet op voor martelaren.⁵⁰⁵

Pauwels:

 

Ons voorbeelt quam aldus den hemel ingevaren.⁵⁰⁶

Petronel:

 

Hy had zijn midlaers ampt voltrocken hier beneên.⁵⁰⁷

Pauwels:

 

Wy hebben hier den strijt, ons opgeleit, volstreên.

Petronel:

 

Gedenckt ons andren dan, die hier noch moeten strijden.⁵⁰⁹

Peter:

510

Wie triomferen wil, leer strijden, sterven, lijden.⁵¹⁰

Petronel:

 

Zy strijden moediger, daer hoofden voor hen treên.

Pauwels:

 

Wy treden nu voor uit: waer toe dan dit gesteen?

Peter:

 

Ga dochter, en ontlast die naer uw komst verlangen.⁵¹³

 

Wy geven op een nieuw ons wederom gevangen;⁵¹⁴

497 overtuigen: van schuld overtuigd doen staan.

498 moederbeeld.

499 Paulus' woorden Hebr. V, 12-14.

504 Woord van Christus, Matth. XI, 12.

505 alleen niet op: niet open alleen voor martelaren.

506 Ons voorbeelt: Christus, Joan. XIII, 15; aldus: door 't martelaarschap, vgl. Paulus' woord in Hand. XVII, 3.

507 zijn midlaers ampt: de zending om tusschen God en den gevallen mensch de verzoening te bemiddelen, I Tim. II, 5; voltrocken: stervend zei Christus: Het is volbracht, Joan. XIX, 30.

509 ons andren: gallicisme, nous autres.

510 Petrus' woorden, I Petr. IV, 13.

513 ontlast: bevrijd nl. van ijdele hoop op onzen terugkeer.

514 op een nieuw: opnieuw, opnieuw gevangen, al zijn onze boeien door u ontsloten.

[p. 248]

515

Zoo raeckt noch ghy, noch wacht, noch niemant in verdriet.⁵¹⁵

Petronel:

 

Heeft dan mijn trouw vergeefs gelegenheit bespiet?

 

Vergeefs het lijf gewaeght, om u het lijf te bergen?⁵¹⁷

 

Och vaders, vaders och, hoe kunt ghy ons dit vergen?

 

Is Petronel, ja al de kudde u niet meer waert?

520

Ten minste volgh my na in 't hol, daer 't al vergaert,⁵²⁰

 

En wacht, en treurt, wat om uw uitkomst is verlegen:⁵²¹

 

En kan u niemants raet noch liefde daer bewegen,⁵²²

 

Noch houden uit den muil van 't gapende gevaer;

 

Zoo keert van waer ghy quaemt. o al te vierigh paer,

525

'k Hoor onraet, zoo my dunckt, van volck op straet, of ronden.⁵²⁵

 

Ick bidde u om de vijf quetsuren, de vijf wonden,

 

Om speer en nagels, om de scherpe doornekroon,

 

Gevlochten om het hooft van Gots verdruckten Zoon,

 

Bewillight Petronel haer hartelijcke bede.

530

Of (weigert ghy te gaen) ick treck, ick sleep u mede.

Plautil:

 

Is 't hier noch dralens tijdt? het schemerlicht breeckt aen.⁵³¹

 

Ick hou van veer de wacht, en kan uw spraeck verstaen.⁵³²

 

De leste ronde komt. ghy zult het stuck ontdecken.⁵³³

 

De Vaders weigren meê te gaen: men moet hen trecken.

REY VAN GEKERSTENDE SOLDATEN.⁺

Zang:

535

Voor Jesus naem, en Caesars Rijck,

 

Het zy in sterven, of in leven,

 

Staen wy gereet, een yegelijck⁵³⁷

 

Zijn eer en eigen Recht te geven,

 

Door schuldige onderdanigheit;⁵³⁹

540

Gelijck wy Gode en Caesar zwoeren;

 

En, met een wettigh onderscheit,

 

Ons tweederhande wapens voeren;⁵⁴²

515 noch niemant: noch iemand.

517 lijf: leven.

520 't hol: de Katakombe; 't al: allen.

521 om uw uitkomst is verlegen: in angst is over uw redding.

522 daer: daarheen.

525 ronden: nachtwacht.

531 Plautil, die al den tijd buiten op wacht stond, komt nu binnen.

532 van veer: op een afstand.

533 De leste ronde: de laatste rond gang van de nachtwacht; het stuck ontdecken: het waagstuk verraden.

+ REY VAN GEKERSTENDE SOLDATEN: tot het Christendom bekeerde paleissoldaten of praetorianen. De rey weegt de plichten uit van den soldaat als Romein en als Christen, op grond van Jezus' woord: Geeft den Keizer wat den Keizer en God wat God toe komt, Matth. XXII, 21.

537 een yegelijck: 3e nvl. aan ieder der twee.

539 schuldige: verschuldigde.

542 tweederhande: nl. geestelijke of onzichtbare, en stoffelijke of zichtbare.

[p. 249]

 

d'Onzichtbaere, om de blinde maght

 

Des afgronts Christelijck te keeren;^543-44

545

De zichtbaere, om gewelt, met kracht

 

Der armen, van 's Rijx hals te weeren;

 

Van 't Capitool, en al den Raet.⁵⁴⁷

 

Dit past een Christensch Roomsch soldaet.⁵⁴⁸

Tegenzang:

 

Die zelve Caesar zal wel haest⁵⁴⁹

550

Ons nieuwe Ridderschap bestoken,⁵⁵⁰

 

Op datze, van de doot verbaest,⁵⁵¹

 

Jupijn met wierroock ga beroocken,⁵⁵²

 

En den gekruisten Vorst verzweer;⁵⁵³

 

Haer hoop, en zekerste betrouwen;

555

Den Vorst, die d'afgoôn preeckt ter neêr;

 

En tempels leert van harten bouwen,^555-56

 

Waer in hy leeft door zynen Geest;

 

Veel min gedient met goudt, en marmer,

 

Dan met een ziel, die zucht, en vreest;

560

En keert den levenden beschermer⁵⁶⁰

 

Haer aenschijn toe, haer' rugh Jupijn.

 

Waer zal dan Christus ridder zijn?⁵⁶²

Toezang:

 

Al stonden wy, met heele benden,

 

Gekerstent, blanck in 't harrenas,⁵⁶⁴

565

En dat'er slechts een schrede was⁵⁶⁵

 

In 't midden, tusschen moortellenden,

 

En 't Heidensch offren, naer den sleur;

 

Wy koren Christus voor den keur:

 

Wy lieten zygen weer en wapen;⁵⁶⁹

570

De pylen speeren zwaerden slapen,

 

En offerden, als tamme schapen,

 

Ons willigh op, aen 't weerloos Lam,

 

Dat stom van zelf ten outer quam.^572-73

543-44 blinde maght des afgronts: de onzichtbare krachten der hel.

547 't Capitool: het hoogste en voornaamste punt van de oude stad, de clivis capitolinus, zoo genoemd naar een tempel van Jupiter; al den Raet: den heelen Senaat.

548 Christensch Roomsch: Christelijk Romeinsch.

549 Die zelve: die zelfde.

550 Ons nieuwe Ridderschap: de Ridderschap van Christus (vgl. I Tim. I. 18); vroeger sprak Vondel al van den Christelijken Ridder, den geestelijken strijder.

551 verbaest: nl. uit schrik voor den dood.

552 Jupijn: Jupiter.

553 gekruisten Vorst: Christus; verzweer: afzwere.

555-56 vgl. Gal. IV, 6; preeckt ter neer: door zijn leer omver werpt.

560 den levenden beschermer: God.

562 dan: nl. in 't uur der beproeving.

564 Gekerstent: christen geworden; blanck in 't harrenas: in 't blanke harnas.

565 een: klemtoon.

569 zygen: neervallen; weer: verweermiddel.

572-73 Vgl. Is. LIII, 7. De Toezang laat vermoeden, dat Vondel het opschrift van paus Damasus kende op het graf der gekerstende en onder Nero gemartelde pretorianen Nereus en Achilleus: ‘Projiciunt clypeos, phaleras, telaque cruenta’.

TEKSTKRITIEK vs. 399 ydle: de oude uitgave heeft ydele.