Levende Talen. Jaargang 1935

De ontdekking van het letterkundige ‘Biedermeier’.

Ongetwijfeld een van de moeilijkste taken van de litteratuur-geschiedenis is de periodiseering: het vastleggen van een bepaalde tijdruimte, die tengevolge van een overwegend gelijke levensbeschouwing en stijl wel een natuurlijke, organische eenheid vormt, die zich van andere soortelijke eenheden duidelijk en specifiek onderscheidt.

Een bizonder opvallend voorbeeld van de moeilijkheden van zulk een indeeling bieden een reeks van Oostenrijksche schrijvers uit de eerste helft van de negentiende eeuw, die in verschillende litteratuurgeschiedenissen op de meest uiteenloopende wijze worden gequalificeerd en gegroepeerd. Zoo vat R.M. Meyer Grillparzer en Raimund samen onder het begrip ‘Erweiterung des poetischen Horizonts’, Nestroy, Bauernfeld en Halm onder ‘Sturm und Drang’, karakteriseert Stifter met ‘Freude an der Fülle des Daseins’ en Saar met ‘Wiedergewinnen der Stimmung’. A. Biese daarentegen, die voor Grillparzer een apart hoofdstuk reserveert, behandelt Stifter onder ‘Realismus’, noemt Raimund, Nestroy, Bauernfeld en Halm ‘Vorläufer des Realismus’ en rekent Saar tot de ‘Vertreter älterer Richtungen nach 1870’. De sterk sociologisch georiënteerde A. Kleinberg brengt Grillparzer en Raimund onder dak bij de ‘Spätromantik’ met het epitheton ‘die grossen Einsamen’, noemt Stifter, Nestroy, Bauernfeld en Halm ‘Eroberer des realistischen Stils’ en behandelt Saar onder ‘Kunst der Abwehr und Spannungsgefühle’. En buitengewoon karakteristiek is de houding van de bekende ‘Aufriss’ van H.A. Korff en W. Linden, die Raimund,

[p. 189]

Nestroy, Bauernfeld, Halm en Saar eenvoudig niet vermeldt, - ook dit is een soort samenvatting! -, Stifter ten deele onder ‘konservativer Frührealismus’, ten deele onder ‘poetischer Realismus’ rangschikt en aan Grillparzer een apart nawoord(!) wijdt.

Uit dat alles blijkt, dat men reeds lang vaag heeft gevoeld, dat deze schrijvers op een of andere wijze bij elkaar hoorden, dat hier een litterair-historische eenheid bestond, maar eerst Paul Kluckhohn heeft daarvoor in 1927 een eenheidsformule gevonden, die hij aan andere kunstgebieden (beeldende kunst, huisinrichting, kleedingmode, kunstnijverheid) ontleende Biedermeier (Die Fortwirkung der deutschen Romantik in der Kultur des 19. und 20. Jahrhunderts, Zs. f.d. Bildung, 4, 1928). Dit voorbeeld heeft Günther Weydt in 1930 gevolgd (Naturschilderung bei Annette von Droste - Hülshoff und Adalbert Stifter. Beiträge zum Biedermeierstil in der Literatur des 19. Jahrhunderts), maar pas Wilhelm Bietak heeft het nieuwe periodebegrip in 1931 nader gespecificeerd en op de geheele groep van Oostenrijksche schrijvers toegepast (Das Lebensgefühl des Biedermeier in der österreichischen Dichtung, daarnaast het opstel Vom Wesen des österreichischen Biedermeier und seiner Dichtung, D.V.L.G., 9, 1931), terwijl Weydt gelijktijdig ook zijn standpunt preciezer heeft geformuleerd (Literarisches Biedermeier, D.V.L.G., 9, 1931). Bietak en Weydt verstaan onder ‘Biedermeier’ vrijwel hetzelfde, maar terwijl de eerste het nieuwe begrip - voorloopig - alleen op Oostenrijk heeft toegepast en de tijdgrenzen op 1815-55 heeft bepaald, is de tweede geneigd, de geographische zoowel als de chronologische begrenzing wat ruimer te nemen.

De Büchner-specialist Rudolf Majut is hem daarin gevolgd (Lebensbühne und Marionette, 1931; Studien um Büchner, 1932; vooral Das literarische Biedermeier. Aufriss und Probleme, G.R.M. 20, 1932). Hij wil het begrip ‘Biedermeier’ op de geheele Duitsche litteratuur van dien tijd toepassen, met name ook op het ‘Junge Deutschland’, Büchner en Grabbe, en meent, dat dan de definitie van Bietak en Weydt te beperkt is om de diepe tragiek, die hij bij Grillpenzer en Raimund, Büchner en Grabbe konstateert, mede te kunnen omvatten: m.a.w. hij accepteert het begrip, maar is niet tevreden met de definitie daarvan.

Ongetwijfeld gaat hij daarin te ver en het Biedermeiernummer

[p. 190]

van de D.V.L.G. (13, 1935) heeft, vooral in de opstellen van Kluckhohn (Biedermeier als literarische Epochenbezeichnung), Weydt (Literarisches Biedermeier II) en Bietak (Zwischen Romantik, Jungem Deutschland und Realismus) definitie en gebruik van het nieuwe indeelingsbegrip - voorloopig - geconsolideerd. Het ‘junge Deutschland’, Büchner en Grabbe behooren er niet onder te worden opgenomen: zij zijn te subjectivistisch en sceptisch, te onevenwichtig en innerlijk verscheurd. Daarentegen worden ‘Biedermeier’-factoren inderdaad aangetroffen reeds in de ‘burgerlijke’ dichters van de achttiende eeuw (Brockes, Gellert, Ewald von Kleist, Gessner), dan ook bij romantici als Chamisso, Uhland, Harff en Mörike en bij vertegenwoordigers van het ‘poëtisch realisme’ als Gotthelf, Annette von Droste, Keller en Raabe. Ontzenuwd wordt de bewering van Majut, dat tragiek op de basis van het levensgevoel van het ‘Biedermeier’ onmogelijk zou zijn. Maar de kiem van de beweging blijft toch in Oostenrijk, waar het ‘Biedermeier’ zich het zuiverst heeft ontwikkeld. Dit resultaat is ook wel verklaarbaar: Grillparzer, Bauernfeld, Raimund, Nestroy en Saar zijn, allen Weeners, Stifter en Halm hebben de belangrijkste jaren van hun leven in Weenen doorgebracht; Grillparzer en Raimund zijn tusschen 1790 en 1800, Stifter, Bauernfeld, Nestroy en Halm tusschen 1800 en 1810 geboren, alleen Saar (geb. 1833) is aanzienlijk jonger. Een zoo overwegende eenheid van generatie en milieu maakt een gemeenschappelijke levenshouding althans plausibel.

Waarin bestaat nu deze levenshouding? In Oostenrijk had zich na het Weener congres onder de reactionaire politiek van Metternich als een soort reactie op het subjectivisme van de Fransche revolutie en haar romantische bewonderaars een restauratieve staatsvorm ontwikkeld, waarin de burgerlijke levensbeschouwing van de achttiende eeuw op eigenaardige wijze hernieuwd wordt. De geëxalteerde idealen van de vorige periode verbleeken, maar de nieuwe burger vindt niet direct het contact met de werkelijkheid, maar is veeleer, bepaaldelijk schuw om te handelen, geneigd tot een compromis tusschen ideaal en realiteit. Het tot dusverre nagestreefde individueele geluk, waartoe de hartstocht den mensch drijft, komt hem nu als een ijdel schijngeluk voor, waarvan hij gelaten afziet: orde naar buiten en naar binnen, gemoedsrust, zielevrede, tevredenheid, beschei-

[p. 191]

denheid, zelfbeperking, idyllische eenzaamheid, het geluk in een hoekje, het zwijgend zich onderschikken en aanpassen van den enkeling aan het geheel, het ontwijken van politieke en religieuze problemen, dat zijn nu voor hem de hoogste goederen. De eenige begaanbare weg tot het ware geluk is voor hem beheersching van de hartstochten, afzien van al te overdreven wenschen en idealen, gelaten resignatie tegenover het onvermijdelijke: het geestelijk leven krijgt het karakter van vermoeidheid, zwakheid, teleurstelling, maar ook van verinnerlijking, maathouden en deemoed.

Het duidelijkst manifesteert zich deze levenshouding in een werk van den bekenden Weenschen psychiater Ernst von Feuchtersleben, Zur Diätetik der Seele (1838). Ook hij is een man van rust en orde, van onderschikking en compromis, het hoogste levensgebod is voor hem de zelfbeheersching, het loon daarvoor de vrede des gemoeds, het hoogtepunt van menschelijke levenswijsheid de resignatie.

En diezelfde trekken vertoont nu ook de litteratuur van dezen tijd. Eenigszins didactisch, poëzie van en voor den rijpen mensch - ook wanneer de schrijvers nog jong zijn - legt ook zij de nadruk op het ideaal van bescheidenheid en zelfbeperking, verleent aan haar figuren vaak eenigszins excentrieke trekjes, een voorliefde voor het verzamelen van kleinigheden (steenen, planten, bloemen, vlinders, kleine dieren), een neiging tot stokpaardjes, maar ook een gezonde liefde voor tuin- en bouwland van hun vaderland in engeren zin, voor het omhaagde geluk van het innerlijk leven. En geheel in den geest van den tijd beweegt zich de ontwikkeling van haar helden bij voorkeur van hooggespannen romantische verwachtingen door zware teleurstelling tot een bescheiden reconstructie van het zieleleven.

Uitgesproken wordt dit levensideaal zelden met zooveel woorden, noch in de tooverkluchten van Raimund en Nestroy, noch in de novellen van Stifter, Halm en Saar, noch ook in de tooneelspelen van Bauemfeld, een enkele maal aan het slot van de drama's van Grillparzer (Das goldene Vliess, Der Traum ein Leben), maar overal wordt het uitgebeeld en voorgeleefd door de helden dezer dichterlijke scheppingen. En wel en alleen Stifter heeft het in de voorrede van zijn bundel novellen Bunte Steine (1853) bestaan, ook theoretisch het dichterprogramma van het ‘Biedermeier’ op te stellen. Scherp

[p. 192]

wordt hier uiterlijke en innerlijke grootheid in natuurgebeuren en menschenleven gescheiden en gecontrasteerd, de wet - das sanfte Gesetz - van rechtvaardigheid, van dienst aan de gemeenschap opgesteld, het hoogtragische en grootepische gedenigreerd ten opzichte van het onopvallend gebeuren (das reine Sein) en alle onheil toegeschreven aan het verliezen van de maat, de individualistische vereenzijdiging: ‘Wie gewaltig und in grossen Zügen auch das Tragische und Epische wirken, wie ausgezeichnete Hebel sie auch in der Kunst sind, so sind es hauptsächlich doch immer die gewöhnlichen, alltäglichen, in Unzahl wiederkehrenden Handlungen des Menschen, in denen dieses Gesetz am sichersten als Schwerpunkt liegt, weil diese Handlungen die dauernden, die gründenden sind, gleichsam die Millionen Wurzelfasern des Baumes des Lebens’.

Groningen.

TH.C. VAN STOCKUM.