Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[37] 'T costelijck mall

Commentaar

1. Het ontwerphandschrift en de bijlagen

De verzameling handschriften met Nederlandse poëzie van Huygens bevat in de jaaromslag 1622 acht bladen die betrekking hebben op het Costelick Mall.¹ Zie de afbeeldingen op p. 306-318. In de volgorde van de later aangebrachte foliëring zijn het:

Fol. 1^r (73 × 52 mm) een pentekeningetje door Huygens van een man en een vrouw in de kleding zoals beschreven in de regels 1-10 (de man) en 31-47 (de vrouw) van het gedicht.

Fol. 1^v is blanco

Fol. 2^r (157 × 208 mm) het handschriftelijk ontwerp voor een nieuwe titelpagina voor boek vier in de Otia:

otiorum | lib. iv | Der | ledighe uren | Van | constantin huygens | vierde boeck. | daer in | 't kostelick mall | ende | 'tvoorhout: | Met <ijet> weinigh meer. | Alles vanden Zeewschen Druck, ende | mi<d>>tsdien onoversien, onverbetert. | |

1 ‘Aan het hs. zijn eenige losse papieren toegevoegd, op welke de noten staan geschreven zonder bepaalde volgorde, zoodat niet eens alle noten, die in de uitgaven zijn opgenomen, daarin waren terug te vinden’ (Worp Gedichten i, p. 243, n. 1.).

[p. 300]

Huygens moet deze titelpagina ontworpen hebben in de tijd dat hij de druk van de Otia voorbereidde. De titel in de Otia (op [Q2]) komt met dit ontwerp overeen, een enkel verschil in spelling en belettering daargelaten.

Fol. 2^v is blanco.

Fol. 3^r+v (310 × 103 mm) is geheel benut voor de notering van citaten uit John Williams. A Sermon Of Apparell, Preached before the Kings Maiestie and the Prince his Highnesse at Theobalds, the 22. of February, 1619. (London, Printed by John Bill, Printer to the Kings most Excellent Maiestie m.d c.xx.)² De foliëring is, achteraf, aan de verkeerde zijde aangebracht. Op fol. 3^v schreef Huygens bovenaan de tekst die Williams tot uitgangspunt had genomen voor zijn preek: ‘What went you out to see? A man clothed in soft raiment? Behold, they that beare soft clothing are in Kings houses. Math. 11:8’. Daarna volgt een groot aantal citaten uit tekst en marginalia van de preek. Huygens noteerde deze in de volgorde van zijn lectuur.

De aantekeningen dateren van voor 24 december. Vóór deze datum moet Huygens A sermon of apparell gelezen hebben. In fol. 3 bezitten wij Huygens' excerpt ervan. Het is niet aannemelijk dat Huygens na de conceptie van zijn satire een dergelijk uittreksel gemaakt heeft. Ditzelfde geldt voor de folia 4 en 5. Ook fol. 7^v moet reeds beschreven zijn geweest voor Huygens de eerste regels van het gedicht op papier zette. De aard van de aantekeningen duidt daarop.

Ook het minuscule schrift op fol. 7^r, vindt aldus een verklaring. Evenals de aanwending van een nieuw blad (fol. 8) na de beschrijving van fol. 7^r.

In een later stadium maakte hij uit deze citaten een keuze door te onderstrepen wat hij meende te kunnen gebruiken. Door middel van een verwijssysteem met letters bracht Huygens later uit deze onderstreepte citaten een kleiner aantal over naar de marge bij zijn gedicht. Het laatste citaat uit Williams, op fol. 3^r, wordt gevolgd door een tweetal aanhalingen uit Horatius. Ze gaan vergezeld van werkaantekeningen, opmerkingen van Huygens aan zichzelf als: ‘adde ubi vande wassche wiecken’. ‘Adde Montagn 451’. Déze citaten en opmerkingen zijn mogelijk genoteerd in het stadium dat Huygens de selectie maakte uit zijn leesaantekeningen van Williams. Ik heb de teksten van fol. 3^r+v volledig weergegeven met een vertaling op p. 362-368.

Fol. 4^r+v (310 × 100 mm) is ook geheel volgeschreven met citaten. De meeste zijn afkomstig uit de Polyanthea van Josephus Langius.³ Ook hier selecteerde Huygens op dezelfde wijze als bij fol. 3 beschreven is. Zie voor een volledige weergave van de citaten p. 369-374.

Fol. 5^r (202 × 154 mm) bevat citaten uit beide bovenvermelde bronnen.

De eerste tien ‘loci’ heeft Huygens overgenomen uit Langius. Williams leverde de volgende vijf, terwijl de laatste plaats weer afkomstig is uit Langius. Ook hier is de selectie en verwijzing op dezelfde wijze gebeurd als boven is beschreven. Rechts onder staat een rekensommetje: 132 - 28 = 104. Deze berekening heeft waarschijnlijk betrekking op de opmaak van het netafschrift dat als kopij heeft gediend voor de eerste druk. Het getal 132 geeft het totaal aantal versregels aan

2 Ik raadpleegde de facsimile-uitgave naar een exemplaar uit de Cambridge University Library (Williams 1979). John Purves publiceerde in 1918 naar aanleiding van Leendertz' uitgave (Leendertz 1904) zijn ontdekking van deze bron. Zie ook: Smit, 1966, p. 82-84 en Leerintveld 1991.

3 P. Leendertz Jr. wees op deze bron (Leendertz 1904, p. xxiv-xxv).
Ik raadpleegde een editie uit 1613 (Langius 1613).

[p. 301]

van de rechterkolom van fol. 7^r (112) vermeerderd met de daarbij behorende 20 regels op fol. 8. Dit aantal (132) verminderde Huygens door er de 28 regels van de (later met vier regels uitgebreide) slotpassage (r. 465-492) vanaf te trekken. Waarschijnlijk is dit sommetje een gedeelte van de berekening die Huygens maakte om de tekst van het Costelick Mall, in dit ontwerphandschrift uitgeschreven op drie pagina's van een dubbelblad, over te brengen op vier bladzijden net.

Fol. 5^v is beschreven met een vijftal bijbelplaatsen uit een Engelstalige bijbel. Met de cijfers van 1 tot 5 gaf Huygens later een gewijzigde volgorde aan van deze plaatsen. Met een fijnere pen noteerde hij onder dit vijftal nog een plaats uit een Engelse bijbel, een bijbelwoord uit de Vulgaat en een Nederlandse regel. Na een open ruimte volgt een citaat uit Seneca met een parafrase in het Nederlands. Hieronder noteerde Huygens een aansporing aan zichzelf. Onder deze tekst volgen twee berekeningen.

Links telde Huygens de aantallen versregels per kolom van elke bladzijde op (54 + 66 + 74 + 74 + 86 + 112 + 20 = 486).

De rechter berekening (268-218=50) heeft, denk ik, te maken met de opmaak van het afschrift. Huygens rekende het verschil uit tussen het aantal versregels op fol. 6 (de vier eerstgenoemde aantallen uit de linkerkolom, samen 268) en dat op fol. 7 en 8 (de laatste drie aantallen, samen 218).

Zie voor een precieze opgave van de citaten p. 375-377.

De folia 6, 7 en 8 bevatten de tekst van 'tCostelick Mall. Gezien de correcties, doorhalingen open varianten en toevoegingen is het handschrift onmiskenbaar een ontwerp. De bladen 6 en 7 waren coniunct, maar zijn door slijtage van elkaar geraakt. De folia meten 310 × 195 mm. De tekst, geschreven in twee kolommen, is als volgt verdeeld over de bladen:

fol. 6^r regel 1-54 en regel 55-124,

fol. 6^v regel 125-198 en regel 199-272,

fol. 7^r regel 273-358 en regel 359-470,

fol. 7^v citaten en werkaantekeningen

fol. 8^r regels 471-494.

fol. 8^v is blanco.

De citaten op fol. 7^v zijn afkomstig uit Langius' Polyanthea en wel uit het lemma vestis. Behalve deze citaten noteerde Huygens op dit blad werkaantekeningen als opmerkingen over de plaats van een bepaald onderdeel in het geheel, geheugensteuntjes om bepaalde anekdoten niet te vergeten e.d.

2. Datering

Aan het einde van de brief van 16 december 1621 waarin Cats het Zeeuwse enthousiasme voor Batava Tempe verwoordt, vraagt hij zijn jonge collega-dichter ook eventueel volgend werk op te sturen:

Het ga u goed en mooi als ook Engeland u iets nieuws in de pen geeft - want ook daar hopen wij op inspirerende Muzen -, laat dan niet na ons dat mee te delen, zodat dat met de verzen die ik hier al van u heb, als u wilt, kan worden samengevoegd.⁴

Huygens moet meteen aan het werk zijn gegaan. Boven de eerste kolom van het ontwerphandschrift van Huygens' nieuwe gedicht 'tCostelick Mall staat de datum

4 Worp Briefwisseling, nr. 114.

[p. 302]

genoteerd: 24 december 1621. Per brief van 9 januari 1622 stelt Huygens zijn ouders te Den Haag op de hoogte van Cats' nieuwe vererende verzoek:

Puis le S^r. Catz m'a comme obligé de sa requeste à joindre une autre piece des mienes dans leur raccolte. J'y ay desja quelques commencements bien avancez.⁵

Voor de lovende woorden over Batava Tempe uit Cats' brief van 16 december 1621 dankt Huygens in een schrijven van 20 februari 1622. Hij verontschuldigt zich voor zijn lange zwijgen. In zijn ogen moet het nieuwe gedicht net zo goed worden als Batava Tempe. Het kost hem echter meer moeite dat peil te evenaren dan hij gedacht had. Hij heeft het erg druk en de rust en afzondering die hij nodig heeft, krijgt hij niet genoeg. Huygens vraagt dan om nog wat uitstel, want zijn gedicht is al zover af dat hij het graag zal willen voltooien. Wanneer dat zal zijn, kan hij niet beloven daar hij geen zeggenschap over zijn eigen tijd heeft. Hij is benieuwd van Cats te horen wat de deadline is die zij met de zetters in Zeeland zijn overeengekomen.⁶

Hoogstwaarschijnlijk is Huygens als hij dit schrijft, met zijn gedicht gevorderd tot en met regel 316. Na deze regel gebruikt hij een duidelijk andere, zwartere, inkt. Ook de inhoud van regel 317 doet daar een hervatting vermoeden:

‘Hoe hebb' ick't, waerde Cats, hoe raeck ick hier om hoogh?’

Cats antwoordt op 5 maart. Huygens ontvangt deze brief de 18de:

Als u in Engeland nog een kind krijgt, raad ik u aan het bij dit werk [Batava Tempe] te voegen; dit kan zeker zonder tijdverlies gebeuren, want voordat de zaak hier klaar is, kunnen uw nieuwe verzen gemakkelijk worden opgestuurd;⁷

Nog vóór hij Cats' antwoord had ontvangen, is Huygens verder gegaan met zijn gedicht. Dit vervolg rondt hij af op 11 maart. Onder regel 490 noteert hij de datum: 5 Id. Mart. Vóór deze datum had de dichter bij regel 470 zijn werk willen beëindigen. Daaronder vinden we namelijk een ondertekening Constanter. Op 16 maart voegt Constantijn nog een viertal regels toe aan r. 490 en op 22 maart zendt hij een afschrift van het voltooide gedicht naar Jacob Cats.

Op 30 maart schrijft hij aan zijn ouders:

Parmy tant de destourbiers, encore ay -ie eu soin de complaire à Cats d'un autre Poëme Flamen d'assez d'estendue sur un sujet qui ne vous desplaira point, ni ne sera mal à propos d'estre vue à la Haye.⁸

'tCostelick Mall is dus in drie maanden ontstaan:

24 december 1621	begin
9 januari 1622	enkele beginnetjes gereed
20 februari 1622	een belangrijk gedeelte af (r. 1-316)
11 maart 1622	gereed t/m r. 470; regel 471-490 geschreven
16 maart 1622	slotregels (490-494) geschreven
22 maart 1622	het voltooide afschrift naar Cats gezonden

De verdere lotgevallen van het manuscript worden behandeld bij de bespreking van de geschiedenis van de ‘Zeeuwse druk’ van Batava Tempe en 'tCostelick Mall.⁹

5 Worp Briefwisseling, nr. 121.

6 Worp Brifwisseling nr. 131.

7 Worp Briefwisseling nr. 136.

8 Worp, Briefwisseling nr. 141, geciteerd naar het handschrift ka xlix-i.

9 Zie p. 25 vlgg.

3. Inhoud

‘Maer op 'tkostelick vermallen/Sal ons' weelde noijt vervallen’, schreef Huygens in zijn Dagh-werck, het ‘gedicht over voornemens’ waarin hij, rond 1630, het

[p. 303]

leven schetst dat hij zich voorstelde met Susannna van Baerle te leiden.¹⁰

Deze regels maken ten overvloede duidelijk wat Huygens zelf als thema van zijn satire beschouwde. Hij stelt de kostbare gekte van de veranderlijke mode aan de kaak, een onderwerp dat in zijn tijd actueel was en ook al kon bogen op een rijke literaire traditie.¹¹

De belangrijkste onmiddellijke bron voor Huygens' satire is de preek van Williams. De leesaantekeningen op fol. 3, het uitgangspunt voor de marginale citaten, bewijzen dat. Leendertz en Smit hebben het belang van Williams' preek niet onderkend. Zij beschouwden de citaten als losse elementen, als ‘steentjes waarmee grote stukken van het Costelick Mal als een mozaiek zijn samengevoegd’.¹² Dat deze mozaieksteentjes voor meer dan de helft van hun aantal gedolven zijn in één groeve, in de preek van Williams namelijk, verandert ons inzicht in Huygens' werkwijze. De citaten blijken niet zo maar te getuigen van een tweede- of derde-handse geleerdheid. Ze onthullen ons integendeel, teruggeplaatst in de contekst waaruit Huygens ze lichtte, de voornaamste bron voor de satire.

Huygens herkende in de preek van Williams een mogelijkheid om, blijvend binnen het genre van de satire, terwijl hij de dwaasheid van de mode hekelde, zijn eigen kleedgedrag te verantwoorden. Williams noemt in zijn preek de overdaad, het gebrek aan matigheid, maar gaat daar als het ware aan voorbij om uit te komen bij de rechtvaardiging van rijke kledij voor hen die een belangrijk ambt bekleden. Het is juist deze strekking die Huygens in het slot van zijn gedicht aanhaalt (r. 456 vlgg.).

Wie sal een' Volcker-vorst, soo veler hoofden hoofd,

Of 't kraeckende geblick van door-gegoude zijden

Of 't flickerend behangh van steenen schat besnijden?

Wie kan hem op de leest van alle man beslaen?

Deze rechtvaardiging klinkt mijns inziens ook door in Huygens' al eerder aangehaalde brief naar huis van 30 maart 1622:

Ce long sejour pardeçà commence à tres-mal s'accommoder auec mon povre unique habit de satin, qui a desia beaucoup pati en carosse et à cheval; outre ce que les rangs des personnes que j'ay l'honneur de hanter journellement ne requerroyent guere moins de me veoir un peu en autre appareil.

(...) Sans qu'encor lors auray-ie faict aucune provision de bas, de bottes, de chappeaux, de gands, comme chacun a accoustumé de faire en ces occasions. Je parois, à la verité, tres mal aupres de toute nostre jeunesse, qui se pare gagliardement, qui ne me fasche pas par vanité, mais par consideration de debvoir respectueux.¹³

Na deze bekentenis vraagt hij zijn ouders: ‘Consolez moy, s'il vous plait, de quelque consultation favorable sur cette affliction’.

Smit heeft een antwoord gegeven op de vraag waarom Huygens besloot een satire op de kleding te schrijven. Mij bevredigt zijn antwoord niet. Op grond van dezelfde bronnen karakteriseer ik Huygens niet als een door ‘de hem van thuis opgelegde burgerlijke moraal, zijn calvinistiche opvoeding’ gefrustreerde ‘cavalier’ die zich zo graag ‘met grote zorg en distinctie’ had willen kleden.¹⁴

10 Dagh-werck (Zwaan 1973a), r. 305-306. De geciteerde kenschets is van Strengholt (Strengholt 1976, p. 93 vlgg.).

11 Smit (1966, p. 88 vlgg) noemt tal van voorbeelden uit de Westeuropese literatuur. Zie voor de actualiteit van het thema Strengholt 1978, p. xii-xiii Leerintveld 1991, p. 203-204.

12 Smit 1966, p. 85.

13 Zie noot 7.

14 Smit 1966, p. 81-82. Zie ook Leerintveld 1992.

[p. 304]

Ik beschouw hem eerder als een dichter die de stof voor zijn satire ook vond in zijn persoonlijke leven. In het Costelick Mall lees ik, zeker aan het slot ervan, een oratio pro domo.

4. Receptie

Huygens levert met zijn Costelick Mall in de woorden van Smit, ‘een zeer persoonlijk werkstuk’.¹⁵ Smit vindt toch dat de ‘stijl’ ervan, ‘ondanks alle rijkdommen ook hier, niet helemaal de rake trefkracht heeft van Batava Tempe’.¹⁶

De satire is na verschijnen in 1622 en vooral 1625, gretig gelezen. Zonder naar volledigheid te streven, geef ik hier een aantal vroege reacties. Het komt mij voor dat Hooft in november 1623 in de brief waarmee hij het van Huygens geleende boek van d'Aubigné terugzendt, doelt op Huygens' satirisch vermogen bij de woorden: ‘Doch dit al onder verbeteringh, en in bieght tegens UE die ook niet houdt van zakken met zijde te naejen’ [...]¹⁷

Jacob Westerbaen liet zich door Huygens' Batava Tempe en 't Costelick Mall inspireren tot zijn Sic soleo amicos, Satyra, Ofte 't Nood-saeckelick Mal dat in 1624 verscheen in zijn bundel Minne-dichten.¹⁸

In Valerius' Gedenck-clanck van 1626 worden de regels 69-71 geciteerd.¹⁹ In zijn hekeldicht Roskam geeft Vondel deze lof:

En eischt men meer bescheits, men vraeg het Huigens zoon

In 't Kostelijke Mal; die weet van top tot toon

De pracht en zotte prael tot op een hair t'ontleden.²⁰

Tesselschade zinspeelt in een brief aan Hooft op de regels 345-376 van het Costelick Mall.²¹

In Zeeland en in Holland werd Huygens dus gelezen.

15 Smit 1966, p. 88.

16 Smit 1966, p. 115.

17 Van Tricht Briefwisseling nr. 199. Worp plaatste deze brief waarvan hij het gedateerde afschrift niet kende, tussen 22 december 1629 en 1 januari 1630.

18 Zie Worp 1886, p. 170-173.

19 Valerius 1942, p. 52

20 Bergsma 1920, p. 45, r. 113-115.

21 Het handschrift van deze ongedateerde brief is niet teruggevonden. Michels (1964, p. 155-160) dateert de brief op grond van deze allusie vroeg in de jaren twintig. Van Tricht wijst deze argumentatie af en plaats de brief wegens het ontbreken van ieder vast houvast' achteraan in zijn Briefwisseling (dl. 3, 1979, nr. 1332).

Uitgaven

Worp Gedichten i, p. 243-258; Leendertz 1904 (met varianten en annotatie); Colenbrander 1907 (fragment met aantekeningen; Kaakebeen 1918 (fragmenten met inleiding en aantekeningen); Van der Heijden 10 (met inleiding en toelichting); Strengholt 1978 (met annotatie).

Literatuur

Hinlopen 1814 (woordvormingen); Koopmans 1904; Eymael 1908; Eymael 1914; Kronenburg 1939; Smit 1966, p. 81-116; Smit 1980, p. 97-98; Leerintveld 1991.

Translitteratie

332-338	Achter de regel genoteerde aanhalingstekens door mij vooraan geplaatst.
371	Bij de wijziging Ha ‘Van verw, van schilderen’ in: Hb ‘Van schilderijen vreucht,’ eenmaal ‘van’ door mij behandeld als intentioneel geschrapt.
385	‘wispelturich’ dubbel onderstreept. Ik kan daarvoor geen verklaring leveren.
390-420	Achter de regel genoteerde aanhalingstekens door mij vooraan geplaatst.
476	Ha ‘vereijschen off’ in Hb betwijfeld, onderstreept en van het alternatief ‘nootsaeckelijck’ voorzien, dat om twijfel aan te geven ook weer onderstreept werd. Ik heb deze ‘open variant’ niet nogmaals geopend.

[p. 305]

Overlevering

H	Ontwerphandschrift, ka xl^a, 1622, fol. 6-fol. 8. Zie voor een gedetailleerde beschrijving: Het ontwerphandschrift en de bijlagen. p. 301.
D1	κερκυραια μαστιξ | Satyra. | Dat Is. | 'tCostelick Mal. | Aen De Heere | Iacob Cats, | Raedt ende Pensionaris der Stadt | Middelburgh. | Door | Constantin Huygens, | Secretaris der Ghesanten van de Groot-moghende Heeren Staten | Generaal der vereenichde Nederlanden, jeghenwoordelick by | den Coninck van groot Britaignen. | [dr. m.: Pictoribus atque poëtis. T'is al goet wat cunste doet.] | Tot Middelburgh, Gedruckt by Hans vander Hellen, voor Ian Pieterss. van de Venne, | woonende by de nieuwe Beurse in de Schildery-winckel, Anno mdcxxii. | | (ex. kb 2116 B 21)
D2	Reeds een jaar later volgde een herdruk. Complete exemplaren ervan zijn zeer zeldzaam. Ik citeer hier de titel van het exemplaar dat M.A. Schenkeveld-Van der Dussen heeft beschreven:^22 κερκυραια μαστιξ, | satyra. | dat is, | 't costelick mal. | Aen de Heere | iacob cats, | Raedt ende Pensionaris der Stadt | dordrecht. | Door den hoogh-gheleerden Heer | constantin huygens. | tweede druck. | Hier kan by-ghevoecht werden de Zeeusche-Nachtegael, ende Tafereel | van Sinne-Mall. [vignet] tot middelbvrgh, | Gedruckt by Ian Pietersz vande Venne, Cunst ende Boeckdrucker, woonende | op den houck van de nieuwe Beurse in de Schildery-winckel, Anno 1623. | Met Previlegie. Deze tweede druk is ‘onoversien, onverbetert’ opgenomen in boek iv van de Otia. De oorspronkelijke titelpagina's voor de tweede druk van Batava Tempe en het Costelick Mall zijn in de meeste exemplaren van de Otia weggesneden en vervangen door een titelpagina voor Boek iv. Zie de beschrijving van Huygens' ontwerp voor deze titel onder Het ontwerphandschrift en de bijlagen, p. 299-300.
Ot	De in de Otia opgenomen versie is D2. In het hierna volgende overzicht der varianten wordt het sigle Ot dan ook niet gebruikt.
K1	Koren-bloemen 1658, Tweede Boeck (G3^r-I3^v), p. 53-70.
K2	Koren-bloemen 1672, Tweede Boeck (K2-[L4]^v), p. 75-88.

22 Schenkeveld-Van der Dussen, 1969.

[p. 306]

[p. 307]

[p. 308]

[p. 309]

[p. 310]

[p. 311]

[p. 312]

[p. 313]

[p. 314]

[p. 315]

[p. 316]

[p. 317]

[p. 318]

[p. 319]

Varianten

		[titel]
	H	κερκυραια μαστιξ. | Dat is | 't Costelijck Mall. | Aenden heer Jacob Catz, Pensionaris van Middelburgh. | |
	D1	κερκυραια μαστιξ, | satyra. | Dat is, | 'tCostelijck Mal. | aen de heere | iacob cats, | Pensionaris der Stadt | Middelburgh. | |
	D2	κερκυραια μαστιξ, | satyra. | dat is, |'tcostelick mal. | aen de heere | iacob cats, | Pensionaris der Stadt | dordrecht. | |
	K1	κερκυραια μαστιξ, | 'tkostelick mal. | aen den heere | jacob cats, | Doemael | Pensionaris der Stadt | dordrecht. | |

1	H	Een		opgesnoeijde broeck,		een		hangende bragoen,
	D1	[	]	op-ghesnoeyde Broeck,		[	]	sackende Bragoen;
	K1	Een'		[	]	een'		[	]

2	Ha	Een		holle harnas tip, een		door		gehacte	schoen,
	b	[					]	{gehacte}	[	]
	b	[					]	{gecapte}	[	]
	D1	[	]	hollen	Harnasch-tipp,	[	]	door-gecapte Schoen,
	K1	[	]	holle	[						]

3	H	Een	averechte Teijl, dack-decksel		vande luijsen,
	D1	[		]	van de luysen;
	K1	Een'	[			]

4	H	Een		opgekrulde strop	om ratten in te		huijsen,
	D1	[	]	op-ghekrulde Strop,	[	]	huysen;
	K1	Een'		[				]

5	Ha	Een		omgeslagen	hemd, spijt		Wasschsters	blooten		arm,
	b	[	]	{omgeslagen}	[						]
	b	[	]	{omgeworpen}	[						]
	c	[	]	{omgeslagen}	[						]
	c	[	]	{omgeworpen}	[						]
	c	[	]	{omgetrocken}	[						]
	D1	[	]	om-gheworpen	[	]	Waschters	[	]	arm;

6	Ha	Een		halff	geworghde	kuijt, spijt		Beulinghmaecksters darm,
	b	[	]	{halff}	[				]
	b	[	]	{om}	[				]
	D1	[	]	om-geworghde		[	]	Beuling-maecksters darm;

7	Ha	Een		over-lintte		voet, spijt doffers		ruiche		pooten,
	b	[	]	{over-lintte}	[	]	ruijghe			[	]
	b	[	]	{/ s /}	[	]	ruijghe			[	]
	D1	[	]	over-lintte	[				]	pooten;
	K1	[	]	over lintte	[						]

[p. 320]

8	Ha	Een		Moscovijtschen			hiel,	spijt Satyrs spitse		cooten,
	b	[	]	{Moscovijtschen}			[				]
	b	[	]	{steijle stelten}			[				]
	D1	[			]	stelten-hiel,		[	]	kooten;
	K1	[							]	koôten;

9	H	Een swaeijende Cappoot, <een>> meer hinderlijck		als	nut,
	D1	[	]	dan	[	]

10	H	Meer vlagghe dan verdeck, meer ballast		als	beschut.
	D1	[	]	dan	[	]

11	H	Ghij lacht, geleerde		Cats,	ick gunne'u dat vermaecken,
	D1	+[	]	Cats,	[	]

12	H	Die milte-kittelingh, die oeffening van		caecken,
	D1	[	]	caecken;

13	H	Maer siet wat achter om,		deijst	eens tot		opden	dach
	D1	[	]	deynst	[	]	op den	[	]

14

H

Die

ons'

ghemeene

Vaêr eerst

besien

eerst

besach.

D1

[

]

ons

[

]

besjen*

[

]

besach:

D2

[

]

ons

besjen*

[

]

K1

[

]

Vaêr, eerst aengesien,

[eerst] sagh:

18	Ha	<*Staen*>>	Ghedraeijt		in't overslaen wat beter		was	gelooft,
	b		[			]	{was}	[	]
	b		[			]	{waer}	[	]
	D1		[	]	int over-slaen[	]	waer'	[	]

20	H	Off met het zee-gediert		een'	zonne-reijs te		voren.
	D1	[	]	een	[	]	voren!
	K1	[	]	een'	[	]

21	H	Waer hadd' hij 'twoordt gesocht (hij diese		al	cost vinden
	K2	[	]	all'	[	]

22	H	Om al dat voor hem		quam	aen tong en tael te binden)
	D1	[	]	stont	[	]

23	H	Waer		had'	hij 't		achterhaelt	en in wat herssen-hoeck,
	D1	[	]	hadd'	[	]	achter-haelt,	[	]

24	Ha	Om dit herschapen dier		in		'tgroote werelt-boeck
	b	[			]	{'tgroote werelt-boeck}
	b	[			]	{'t aller dingen boeck}
	D1	[	]	int aller dinghen boeck

25	H	Te plaetsen op		sijn	rij? En		ghij	ontleende lenden,
	D1	[				]	ghy,	[	]
	K1	[	]	sijn'	[				]

[p. 321]

26	Ha	α	Gebroken Adamin uijt die		ghij *saeght*, en kenden,
	b	β	[	]	u		sach,	[	]
	D1		[			]	sach [en] kenden

27

Ha

α

En keurden voor <*op*>>u

vleijsch,

en noijt en

hadt gekent;

b

β

[

]

sijn

[

]

D1

[

]

hadd' ghekent,

K1

[

]

vleesch,

[

]

28	H		Grootmoeder,	die ons		al	gebaert hebt en		geschent,
	D1		Groot-moeder,	[				]	gheschent;
	K1		[		]	all'	[			]

29	Ha		Die u naer 'tongeval van		'tgulsigh	appel-slocken
	b		[	]	'tsondich	[	]
	D1		[	]	'tsondich	[	]

30	Ha		Voor ooghen hadd'		gestelt	twee		dogge-lijcke	locken,
	b		[				]	opgetoomde	[	]
	D1		[	]	gebrocht	[	]	op-getoomde	[	]

31	H		Een'	over-meelden top, spijt molenaren		cruijn;
	D1		Een	[			]
	D2		[		]	cruyn,
	K2		Een'	[			]

32	Ha		Een dubbel		backhuijs-vel,	<tro>>spijt		eenighen	ajuin;
	b		[				]	{eenighen}	[	]
	b		[				]	{spijtigen}	[	]
	D1		[	]	backhuys vel,	[	]	spijtighen	ajuyn,

33	H		Twee		sienelijcke niet maer		sinnelijcke	brauwen,
	D1		[	]	sinnelicke meer dan		sienelicke	[	]
	K1		[	]			sinnelicke,	[	]
	K2		[			]	sienelicke,	[	]

34	H		Een		uijt gewortelt	paer, trots 'tconstige benauwen
	D1		[	]	uyt-ghewortelt	[	]

35	Ha		Van <th*xx*>>d'oudt-beroemde		streep,	(is Griecken-landt gelooft)
	D1		[	]	streep	[	]

36	H		Die eens getrocken		wierdt	en		andermael	geclooft;
	D1		[	]	wierd	[	]	ander-mael	[	]

37	H		Een		overladen	Oor met Oude-Moeders beenen,
	D1		[	]	over-laden	[	]

[p. 322]

38

Ha

Met

verr'

en

diep gesocht

en daerom

diere

steenen,

b

[

]

{diere}

[

]

b

[

]

{waerde}

[

]

D1

[

]

diep-ghesocht

[

]

weerde

steenen;

K1

[

]

verr

[

]

diep-gesocht,

[

]

weerde,

[

]

K2

[

]

waerde

[

]

39	H	Een		omgebanden	hals, trots eenich brack-gespan;
	D1	[	]	om-ghebanden	[	]

40	H	Een schuijnsche		rimpel-craegh	trots aller boeren wan;
	D1	[	]	rimpel-craegh,	[	]

41	Ha	Een		rond-om-stalen	arm, trots		allen Oorloghs		vonden,
	b	[				]	aller Crijchsluij		[	]
	D1	[	]	rontom stalen	[			]	vonden;

42	H	Een open Memmen-hol, trots windt en winters		wonden,
	D1	I	]	wonden;

43	H	(Trefte'	eener niet te recht dit onbeschaemde moij,
	D1	(Treft'	[	]

45	H	Een steghe		walvisch romp,	platt achter, spits van voren;
	D1	[	]	Walvisch-romp,	[	]

45	H	Een		opgetrosten trans,	trots		eenigh		kercken-toren;
	D1	[	]	op-getrosten Crans,	[			]	Clocken-toren;
	K2	[				]	eenig'		[	]

47	Ha	Een	om-gehoepte pack, trots eenigh		karren-vat
	b	[		]	{karren-vat}
	b	[		]	{keernen-vat}
	c	[		]	{karren-vat}
	c	[		]	{keernen-vat}
	c	[		]	{keeren-vat}
	D1	[		]	Keernen-vat;
	K1	Een'	[	]	Keernen vat;

48	Ha	Een.		'Kweet	niet langher hoe, al		weet	ick langher		wat;
	b	[				]	{weet}	[			]
	b	[				]	{wist}	[			]
	D1	[	]	'kweet	[		] wist	[			]
	D2	Een,		[					]	wat.

49	Ha	Hadd' u dit		vreemt-gesicht,	dit schielijckst aller dinghen
	b	[	]	{vreemt-gesicht,}	[	]
	b	[	]	{*angst*-gesicht,}	[	]
	c	[	]	wereltspoock,	[	]
	D1	[	]	Werelt-spoock,	[	]

[p. 323]

50	H	Niet wel		u	huijden-rock off		uw'	huijdt doen ontspringen?
	D1	[	]	uw	[	]	uw	[	]

51

H

Hadd'

ghij niet wel

geschreewt

met

een

verschrickte

keer

D1

Hadt

[

]

geschreeuwt,

[

]

keer,

K1

[

]

een'

[

]

52	H	Wech	Sielen-moorder, wech, ick eet		gheen	appels meer?
	K1	Wegh,	[	]	geen'	[	]

53	H	Maer		oock	verleijde schaep, Stieffmoeder aller Wijven,
	D1	[	]	oock,	[	]

54	H	Stondt	kinders		kindren	toe met		Bestemoer	te kijven,
	D1	Stond'	[				]	Beste-moer	[	]
	K1	[		]	kind'ren	[				]

55	H	Mij dunckt ick u voor		al,	in rechtelijck		beclach,
	D1	[	]	al	[	]	beclach

56	Ha	De		vlecke	van		dit lack haest op te pleijten sach.
	b	[	]	cladd'	[	]	onse schult licht [op	]

57	Ha	‘Wie		toond' u 'tvijgen-bladt? de schaemte. Wie het schamen?
	b		/ /
	D1	Wie		[	]

58	Ha	‘Ervarentheijt	van		schand.	Wie leerd' u <sch>'tquaet beramen?
	b	[		]	quaet.	[	]
	D1	[		]	'tquaet.	[	]
	D1	Ervarentheyt	[				]

59	H	‘Een		soet-getongde	beest. Wie bond' u aen haer woordt?
	D2	Een		[		]
	K2	[	]	soet getonghde	[	]

60	H	‘Mijn	ongebonden keur. O smettelijcke moort!
	D2	Mijn	[	]

61	Ha	O		struijckel	die met		u	soo menigh eewen-erven
	b	O!		[		]	dij	[	]
	D1	[	]	struyckel,	[				]

62

Ha

Geruckt

hebt

in

'tverderff

van

Sijn vergaen

en

sterven

b

[

]

hebst

[ ]

'tverdriet

[

]

wordden,

zijn

[

]

D1

[

]

sterven,

K1

[

]

werden,

[

]

63	H	Uijt	d'aller heijlen		hooghd',	in 'taller qualen dal,
	D1	Wt	[	]	hoogd	[	]
	K2	Uyt	[				]

[p. 324]

64	H	Daer galle groeijt in 'thert, en 'thertte broeijt in gal!
		[De regels 65-68 zijn in H marginaal toegevoegd.]

65	H	Vervloeckte		snoepperij	naer		dijn	verboden beten
	D1	[	]	snoepery,	[				]
	K1	[				]	dijn'	[	]

66	Ha	Besueren wij de		straff	van		'tsondich	Willen-weten,
	b	[				]	'tgulsich	[	]
	D1	[	]	doot	[				]

67	H	Die worttel heeft in ons bij tacken		voortgebracht
	D1	[	]	voort-gebracht

68	Ha	Cou, schaemte,			Cleederen,		Schaemt, cleederen,	en pracht.
	b	[	/	/		]	begeerlijckheijt,	[	]
	D1	Couw, Schaemte,			[	]	Begeerlicheijt,	[	]

69	H	Die 'tlecke Schip		beschreijt	zeijlt daerom niet te		dichter,
	D1	[	]	beschreyt,	[	]	dichter;
	K1	[	]	beschreidt,	[			]

70	H	Die onder 'tpack		versucht	draeght daerom niet te lichter:
	D1	[	]	versucht,	[	]

71	H	Leent		schouders	al dat leeft, elck lijde voor sijn		deel,
	K1	[	]	schouders,	[	]
	K2	[				]	deel;

72	Ha	Noijt sach ick		zeer	in sucht, noijt		wond'	in tranen heel.
	b	[	]	seer	[				]
	D1	[				]	wond	[	]

73	H	Mijn's deels, vernaemde Catz, ick swicht en		duijck,	en		draegh'et,
	D1	[				]	draeg		het
	D2	[	]	duyck	[					]
	K1	[						]	het;

74	Ha	Zoo veel een ander		raeckt,	ick sie		<lach>belach,	beclaegh'et:
	b	[	]	draeght,	[	]	belach,	[	]

75	H	'Tbeclach is broederlijck; en 'twaer te herdden		hertt,
	D1	[	]	hert

77	H	'Tbelachen lichtelijck sal ijemandt min		genoeghen
	D1	[	]	genoegen;

78	H	Als off verdriet en vreucht in een gespan te		voeghen,
	D1	[	]	voegen
	D2	[	]	voegen,

[p. 325]

79	H	Onhebbelijcker		leeck	dan		den henxt bijde	Meer,
	D1	[	]	leeck,	[				]
	K1	[				]	't Henxt-peerd by de	[	]

80	H	Onlijdelijcker neep		dan een knip	op een		sweer;
	D1	[				]	sweer.
	K2	[	]	als 't knippen	[			]

81	Ha	Die hoore mijn		verschoon;		van	duysent ongevallen
	b	[			]	Van	[	]
	D1	+[	]	verschoon:		van	[	]

82	H	Die ick		doordelven	zie gesontheijts teere wallen,
	D1	[	]	door-delven	[	]

83	H	Comt		mijder	een te voor, dat		beij'	stadt en		Casteel,
	D1	[				]	beyd'	[	]	Casteel
	K1	[	]	myd'er	[						]

84	H	Des Cleijne-werelts	treft,		<bij>beij'	neer en		opperdeel,
	D1	Der Cleyne-weerelt	[	]	beyd'	[	]	opper-deel:
	K1	[		]	beid;	[			]

85	H	De Sieckte die 'tgedruijs van		haer	versufte toonen
	K1	[	]	haer'	[	]

85		[marge]	Ha	Phrenesis
			b	Phrenitis

86	H	Can opwaert stijgen		doen	tot daer de zinnen woonen;
	D1	[	]	doen,	[	]

87	Ha	Wat apelijcker		partt,	wat		cluchtiger	gelaet
	b	[				]	spottiger	[	]
	K1	[	]	pert,	[				]

88	Ha	Baert ons niet dit eylaes! dit seer gemeene quaet?
	b	Sien wij niet dagelijckx aen [dit]	[	]

89	Ha	(Ghemeen?		jae daeghelijck,			als't allesins		geweten
	b	[	]	meer als		ghemeen,	[			]
	D1	[			]	geemeen*:	[			]
	D2	[			]	gemeen:	[			]
	K1	[						]	geweten,

90	Ha	En niet		ontkent	en		wierdt	bij die het heeft		beseten)
	b	[	]	vermomt	[						]
	D1	[				]	wierd'	[			]
	K2	[							]	beseten.)

[p. 326]

92	Ha	Spreeckt hooge, treedt niet laegh,		*cromt* de borst, weijt den crop;
	b	[	]	spant borst en buijck		en [crop;]
	D1	[			]	[en]		crop,

93	H	Is dunckend-heer	van al, maeckt van 'toost sijnen zetel,
	D1	[] dunckend'-Heer	[	]

94	H	Sijn		voetbanck	van het West, noemt de Zee sijnen ketel,
	D1	[	]	voet-banck	[	]
	K1	Sijn'		[		]

95	Ha	Het		zonnelicht	sijn Vijer,		'Tgedierte	sijn gebraet,
	b	[				]	'Tgevogelt	[	]
	D1	[	]	Sonne-licht	[				]

96

Ha

Het Mane-rondt

sijn

Toorts, den

Sterre-gang

sijn

Straet,

b

[

]

{Sterre-gang}

[

]

b

[

]

{Sterre-padt}

[

]

D1

[

]

Sterre-pat

[

]

Straet

D2

[

]

straet,

K1

[

]

sijn'

[

]

sijn'

[

]

98	Ha	Den Reghen sijn		gespouw,	den blixem sijn verluchten,
	b	[	]	{gespouw,}	[	]
	b	[	]	{gequijl,}	[	]
	D1	[	]	gequijl	[	]
	D2	[	]	gequijl,	[	]

100

Ha

Maeckt Keysers

in een woordt,

brenght Coninghen in

swanck,

b

Velt

[

]

met

een

wenck,

[

]

{swanck,}

b

Velt

[

]

met

een

wenck,

[

]

{dwanck,}

D1

[

]

dwanck.

K1

[

]

een'

[

]

101	Ha	Wat is		dit *nu* voor een?	vraeght die hem zien en hooren,
	b	[	]	hij inder daet?	[	]

103	H	Sulck schept sich eenen schrick van alle dat hem		naeckt,
	K1	[	]	naeckt:

104	Ha	Wat		reden? 'tis gelas al datmen aen hem raeckt;
	b	[	]	lett hem? ['tis					]
	D1	[					]	watmen [	]
	K1	[			]	van glas		[al watmen	]

105	H	De stoelen zijn		sijn	doodt, het bedde doet hem beven,
	K1	[	]	sijn'	[	]
		[De regels 106' en 106'' zijn pas in K1 toegevoegd.]

[p. 327]

106'

K1

Daer grouwt hem voor een' soen, daer trilt hy voor een' knip,

106''

K1

Als een verlegen schip voor 't stooten vande klip.

107	H	En noch		meer;	(ô die't		saegh	aen 'tmeerendeel der menschen!)
	D1	[	]	meer	[				]
	K1	[				]	saeg'	[	]
	K2	En,[	]	meer,	[				]

108	H	In die		doorluchtigheijt,	sal sijn wil, sal sijn wenschen,
	D1	[	]	doorluchticheyt	[	]

110	Ha	Voor al dat ooghen		heeft		te proncke	sijn gestelt.
	b	[			]	ten toone	[	]
	D1	[	]	heeft,		[		]

111	H	Sulck laedt sijn aengesicht met		een	versierde snevel,
	K1	[	]	een'	[	]

112	Ha	Daer hem		noch boom, noch staeck, noch		mast, noch spriet,		noch gevel
	b			/	/
	D1	[	]	noch boom, noch staec, noch		[	]	[noch gevel]

113	H	Bij te verlijcken dunckt. Een ander, die ick		gis
	D1	[	]	gis,

115	H	Buckt waer hij staet of		sitt;	vreest Kercken-stijlen leeghde;
	D1	[	]	sit,	[	]

116	H	Want off sijn		hoornen-cruijn	de welffselen		beweeghde,
	D1	[				]	beweegde
	K1	[				]	beweegde,
	K2	[	]	hoornen kruyn	[			]

120	H	Hoe soo?		bedeckt	hij		'thooft	wat raet met		d'esels-ooren?
	D1	[	]	bedect'	[				]	d'Esels ooren?
	D2	[	]	bedeckt	[	]	'thooft,	[			]

121	H	'Tzijn droeve teeckenen van		een gequetste	geest,
	K1	[	]	een' gequetsten	[	]

122	H	Toegangen,	soo het schijnt, des		mensche	tot de		beest,
	D1	Toe-gangen,	[	]	menschen	[	]	beest.
	K2	[					]	beest,

123	H	Verdrieten sonder		paer:	dat opper-stuck der leden,
	D1	[	]	paer;	[	]

124	H	Dat		edle Redenhuijs	soo leegh te sien van reden.
	D1	[	]	edel reden-huys	[	]

126	H	Dien	al dit mijmeren niet eens aen 'tlachen creegh?
	D1	Die	[	]

[p. 328]

127	H	Die	kijcker van dit spel sich niet en liet		ontvallen
	D1	[		]	ontvallen,
	K1	Die,	[			]

128	H	Wat drolligher verdriet, wat droeffelijcker		mallen!
	D1	[	]	mallen;
	K1	[	]	mallen!

129	H	+Hier		leijt de reden, Catz, waerom mij dunckt ick mach
	D1	Hier		[	]
	K1	[	]	light[	]

130	H	Noch		altijdt	sijn vercnocht aen d'eene Wijsens lach,
	D1	[	]	altijts	[	]

131	Ha	Noch aen des anders traen, in't aensien		off		vertalen
	b	[			]	verhalen
	c	[			]	vertalen
	d	[			]	verhalen
	D1	[	]	oft		vertalen,

133	H	Hoe		menigh	lippen-beet en heeft mij niet gecost
	K1	[	]	menigh'	[	]

134	H	'Tontmoeten van een		dier	dat ick ontmoeten most
	K1	[	]	Dier,	[	]

135	H	Met een geboghen hooft, om dat het corts		sijn	leden
	K1	[	]	sijn'	[	]

136	Ha	Met dier-gedoopte wol, met		diere	linnen-sneden,
	b	[	]	versche	[	]

137	Ha	Met		diere	wormen-web versierlijck		had	bevracht!
	b	[	]	niewe	[				]
	D1	[				]	hadd'	[	]
	K1	[				]	had	[	]

138	H	En	als ick somtijdts dan mijn stralende gedacht
	K1	En,	[	]

139	Ha	Door die gewaten		dreeff,	en		stelde	mij aen't tellen
	b	[	]	drijff,	[	]	stelle	[	]
	K1	[	]	drijv,	[				]

140	Ha	De stucken die ick		wist	met die		gevoeghde		vellen
	b	[	]	weet	[		/	/		]
	D1	[				]	ghevoeghde		[	]

141	Ha	De Const verborghen		had,	wat hatelijcker lucht,
	b	[	]	heeft,	[	]

[p. 329]

142	Ha	Wat		schandiger		gesicht, wat dompiger		gerucht,
	b			/	/
	D1	[	]	schandigher		[	]	gherucht

143	H	<*W*>>Daer onder sijn		gehuijst	(vergeeft mij Joffer-dieren;
	D1	[	]	ghehuyst,	[	]

147	H	Ô mensch-gelijcke	list, ô dicht-doortrapte trecken,
	K1	O mensch gelijcke	[	]

150	H	Noch oogh, noch neus belust om te genaecken		vondt;
	D1	[	]	vont,

152	Ha	Bij		sommighe	geacht een heijlichdom te wesen!
	b	[	]	velen word	[	]

153	H	'Tnootsaeckelijck verdeck waer noch verschoonens		waerdt,
	D1	[	]	waert;

154	H	De Winter leert zoo wel de kleeren als den		haert,
	D1	[	]	haert;

156	H	Dat ghinder		oorbor is	waer hier de sieckte		terghen;
	D1	[	]	oorboor heet	[	]	tergen:

157	H	Maer,	Hollandt, oude		roem,	van slechte defticheijt,
	D1	Maer	[	]	roem	[	]

158	H	Waer haelen wij		een	schilt voor uw' gerechticheijt
	K1	[	]	een'	[	]

159	Ha	In't smettelijck behael van		d'overseesche	prachten,
	b	[	]	d'overzeesche	[	]
	D1	[	]	d'over-zeesche	[	]

161	Ha	Uw' mannelijcke		sweet'	in haer geschrabde		leer
	b	[				]	smeer,
	D1	[	]	sweet	[			]

162	H	<*W*>>	Schaemd' haer mijn Penne		niet	ick noemden uijt wat leer?
	D1		[	]	niet,	[	]

163	Ha	Den		eersten	opper-voocht van 'tmachtich Seven-berghen,
	b	[	]	{eersten}	[	]
	b	[	]	{tweeden}	[	]
	D1	[	]	tweeden	[	]
	K1	De	tweede		[	]

164	Ha	Den grooten	Werelt-Vorst, die Middernacht en Merghen,
	b	De groote	[	]

165	H	Middach en		Avontstondt	in eenen Lauwer vlocht,
	D1	[	]	avont-stont	[	]

[p. 330]

166	Ha		En		drijmael		d'ijsre		door	aen 'tvredigh sluijten brocht
	b		[					]	deur	[	]
	D1		[	]	dry-mael		[				]
	K1		[			]	d'ys're		[		]

168

Ha

Die hij

versleten

heeft?

Sijn'

huijs

Sijn'

<H>>Zuster-Vrouwen

b

[

]

doorsleten

[

]

D1

[

]

door-sleten

[

]

Sijn

[

]

sijn

[

]

K1

[

]

sijn'

Suster-Vrouwen,

169	H		Sijn e'el verwantte bloet besteden hem den		dach
	D1		[	]	dach,

170	H		Daer hij de vruchten van		sijn <rug>	lenden decken sach,
	K1		[	]	sijn'	[	]

171	H		En anders		geen	en sach. Hoe maecken't onse tijden?
	K1		[	]	geen'	[	]

173	H		De Perss, den Indiaen, en al dat spinnen		can:
	D1		[	]	can;

174	H		Heel vlack-Italien beslommert Vrouw en		Man,
	D1		[	]	Man
	D2		[	]	man,

176	Ha		Om 'tijdel		over-cleet	van ons' versierde		zoomen.
	b		[	]	altijdt-niew	[			]
	D1		[				]	zoomen:

177	Ha	α	(Verfoeijich cleet nochtans, sints eene die het		hadt
	b	β	[	]	sleet

178

Ha

α

Uijt

d'hoogste

levens vreucht

in 'tleechste

sterven

tradt)

b

β

Naer

[

]

het leechste

[

]

leedt)

D1

[

]

levens-vreucht

[

]

179	Ha		'Tonnosel	wolle-vee van't machtigh Engel-eijlandt
	b		{'Tonnosel}	[	]
	b		{'Tonschuldich}	[	]
	D1		'tOntschuldich	[	]

180	H		Besuert		ons'	hovaerdij; daer groeijt gebreck van weijlandt
	D1		[	]	ons	[	]
	K1		[	]	ons'	[	]

181	Ha		Met	ons'	begheerlijckheijt. Nu spreeck ick in		mijn	geest,
	b		In	[					]
	D1		[ ]	ons	[				]
	K1		[ ]	ons'	[	]	mijn'	[	]

[p. 331]

184	H	Van die den hemel deckt, daer voor,		daerom, daeronder
	D1	[	]	daer om, daer onder,

185	H	Al dat		leeft,	leven heeft, daelt van dien hooghen trap,
	D1	[	]	leeft	[	]

186	Ha	Duijckt	onder 'twolle warm van		een		gevilden	lap,
	b	{Duijckt}	[						]
	b	{cruijpt}	[						]
	D1	Duyckt	[			]	gevilde	[	]
	K1	[		]	een'		gevilden	[	]

187	H	Verciert sich		metten	buijt van		een gestolen		pis-ziel
	D1	[	]	met den	[			]	pis-ziel,
	K1	[				]	een' gestolen'			pis ziel,
	K2	Verçiert [							]	pis-ziel,

188	Ha	Daermee			den eijghenaer zoo		onlancx	inde miss viel,
	b	/	/
	c	Daermet			[				]
	D1	Daer		met	[				]
	K1	[				]	onlangs	[	]
	K2	[	]	mé	[				]

189	H	Zoo		onlancx	hoornen droegh, zoo		onlancx	hooren		dé,
	D2	[							]	dé
	K1	[	]	onlangs	[	]	onlangs	[			]

190	Ha	Dat al		sijn		moeders	tael		clonck als een Grieksche B.
	b	[			]	grieksche	[	]	was voor en achter [B.]
	K1	[	]	sijn'		[				]

193	H	Moet onsen dorst verslaen, de tobben van		uw		natt
	D1	[	]	uw'		nat,
	K1	[	]	uw		nat
	K2	[			]	nat,

194	Ha	Sijn onses overdaets		betamelijcxte	badt.
	b	[	]	{betamelijcxte}	[	]
	b	[	]	{behaechelijcxte}	[	]
	D1	[	]	behaechelijcxste	[	]

196	H	En sijn		geen	reden		meer,		ons	stinckende geraemte
	D1	[						]	ons'	[	]
	K1	[	]	geen'	[	]	meer:		ons	[	]

197	H	Vereijscht ijet meer als		warm;	Wij sperren 'toogh om hoogh,
	D1	[	]	warm:	[	]

[p. 332]

198	Ha	'Tverheuchelijcke licht van			'shemels	Water-boogh
	b	/	/
	D1	[		]	s'hemels*	[	]
	D2	[		]	'shemels	[	]

199	H	Bekittelt onsen lust. Zou daer het root staen		blaecken,
	D1	[	]	blaecken

200	Ha	En 'tgeel		in	'tblauw, en 'tgroen; en in ons		mantel-laecken
	b	[	]	en	[			]
	c	//		//
	D1	In 'tgeel,		in	[	]	mantel-laecken,

201	Ha	In onse rocken		niet?	Neen, mensche lijdt het niet;
	b	[	]	min?	[	]

202	H	Waer voor heef ghij den aep		diet		al maeckt dat	hij ziet?
	D1	[	]	die		[		]
	K2	[			]	na-maeckt wat	[	]

203	H	Knoopt		de daet aenden naem.	Daer moet de woll verdrincken,
	K1	[	]	aenden naem de daed.	[	]

205	Ha	('Tgeschil wordt noch bepleijt	welck schoonst		i*n't* d*ra*ghen	zij)
	b	('Tgeschil wordt noch bepleijt	[	]	{i*n't* d*ra*ghen}	[	]
	b	(Men pleijt noch op't geschil	[	]	{te noemen}	[	]
	D1	(Men pleyt noch op 'tgeschil,	[	]	te noemen	[	]

206	H	Off		nae	den gheelen rijs, off		nae	den blauwen brij.
	D1	[	]	naer	[	]	naer	[	]

207	H	Wie		zou'	sich in 'tgewaet met		Een	verw laten paeijen,
	D1	[	]	sou	[				]
	K1	[				]	een'	[	]

208

H

Daer't zoo

breedt

weijen

is?

een'

Aexter bijde

Craeijen,

D1

[

]

weyden

[

]

een

[

]

Craeyen

K1

[

]

een'

[

]

K2

[

]

breed'

[

]

209	H	Is veel te schoonen dier: Wat is 'tswart		van een	Cauw
	D1	[	]	vanden	[	]

210	Ha	Bij 'tglimpen van		een		Specht,	bij 'tvlammen van een Pauw?
	b					/ /
	D1	[			]	Specht,	[	]
	K1	[	]	een'		[	]

213	H	Verstouten op het werck; men valtter aen <het vel>de		huijt;
	D1	[	]	huyt,

[p. 333]

214	H	Die drinckt verw en vernis meer		als		een	niewe Luijt.
	D1	[	]	dan		[		]
	K1	[			]	een'	[	]

215

H

Die

wanghen

sien

te doodts, sij

mosten

anders

leven,

D1

‘Die

[

]

zijn

[

]

moesten

[

]

K1

[

]

leven;

216	H	‘En wat raedt, Pieternel?		me vrouw,	'tpinceel sal		gheven
	D1	[	]	Me-vrouw,	[	]	geven,

217	H	‘Dat de Natuer		vergatt;	weest meester van uw vell,
	D1	[	]	vergat	[	]
	D2	[	]	vergat;	[	]

218	H	‘Wat		zoud'	u hinderen? die,		die,	die, doet het		wel.
	D1	[	]	soud'	[	]	die	[			]
	K2	[							]	wel,*

219	H	‘Die tanden		sien	te gheel, wie		soude	het decksel soenen
	D1	[	]	zijn	[	]	sou	[	]

220	H	‘Van sulcker		peerlen doos?	Wat raet? Men moetse boenen.
	D1	[	]	peerlen-doos?	[	]

221	H	‘Dat waer den moor gezeept, 'tis		aengeboren	vuijl,
	D1	[	]	aen-geboren	[	]

222	H	‘De verw is		doorgeweijckt.		Ruckts'	uijt de		worttelkuijl.
	D1	[	]	door-geweyckt.		Rucks'	[	]	wortel-cuyl.
	K1	[			]	Ruckts'	[			]

223	H	‘Neen,	beter		gheel	als		gheen.	Hoort, zonder mij te melden,
	D1	‘Hout,	[							]
	K1	[		]	geel'	[	]	geen'.	[	]

224

Ha

‘Een

brockxken

Olijphants

sal

heel de

scha' vergelden;

b

[

]

{brockxken}

[

]

b

[

]

{splinter}

[

]

c

[

]

niew

ijvoorgebit

[

]

d'oude

[

]

D1

[

]

Yvoor-gebit

[

]

schae vergelden:

225	Ha	‘En			wat raedt met dit haer, des' sweeterighe klis?
	b	‘Maer			[				]
	c	‘Bij		Venus,		dats een const die Venus		waerdigh is.		[= Ha (226)]
	D1	[	]	Venus		[	]	weerdich [ ]
	K1	[					]	waerdigh [ ]

[p. 334]

226	Ha	‘Bij Venus, dats een const die				Venus waerdigh is.
	b	‘Maer wat raedt met dit		haer,		des'	sweeterighe klis?		[= Hb (225)]
	D1	[			]	die	[	]
	D2	[	]	hayr;		[		]

227	Ha	‘Waer	raeck aen 'tlieve blondt, dat		mijn'	misdeelde tuijten
	b	‘Hoe				[	]
	D1	[		]	mijn	[	]
	K1	[		]	mijn'	[	]

228	H	‘Van boven is benijdt? De drooghe		Koeije-cluijten
	D1	[	]	Koeyen-cluyten

229	H	‘Daer Cypers loosen Boer		sijn	weijden van ontmest,
	K1	[	]	sijn'	[	]

230	H	‘Verstuijven in een stoff,		daervan	de fijnste rest
	D1	[	]	daer van	[	]

231	H	‘De trouwe		toevlucht	is van		wangeschapen		vlechten,
	D1	[	]	toe-vlucht	[	]	wan-geschapen		[	]
	K1	[						]	vlechten;

232	H	‘Doorsaeijtse	met dat meel, men sal hem noch		bevechten
	D1	‘Door-saytse	[	]	bevechten,

234	Ha	‘Daer		'tlanghe-jaren Mes	zoo vinnich heeft		gesaeijt.
	b	[				]	gemaeijt.
	D1	[	]	'tlanghe jaren-mes	[			]

235	H	‘Ben ick niet		voorhooft	schier van d'ooghen tot den neck toe?
	D1	[	]	voor-hooft	[	]

236	H	‘Verwt eens		daer niet en is. Swijght, daer's een niewen treck		toe;
	D1	[	]	dat	]	toe:

237	Ha	‘Daer groeijt niet te vergeeffs; dats		wijsheijts			eijgen	les:
	b	[			]	{eijghen}		[	]
	b	[			]	{eerste}		[	]
	D1	[			]		eerste les;
	K2	[	]	wijsheit*			[	]

238	Ha	‘Daer uijt volgt	dit		besluijt,	Behelpt u met de bles
	b	‘En [Daer uijt]	[				]
	K1	[		]	besluyt;	[	]

239

H

Van

uw'

Nicht, van

uw'

Snaer, van

uw'

meijt, van

uw'

kennis,

D1

[

]

u

[

]

u

[

]

u

[

]

u

[

]

K1

[

]

uw'

[

]

uw'

[

]

uw'

[

]

uw'

[

]

240	Ha	‘Die		doncker-droeve	padt van d'algemeene schennis
	b	[	]	'tdoncker-droeve	[	]
	K1	[	]	't doncker droeve	[	]

[p. 335]

241	H		‘Te vroegh betreden heeft, <En>en met die		blonte	kuijff
	D1		[	]	blondte	[	]
	K1		[	]	blonde	kuyv

242

H

‘De werelt is

ontruckt

gelijck

een

suere

druijff:

D1

[

]

ontruckt,

[

]

K1

[

]

een'

[

]

druyv:

243	H		‘Ist waer dat d'eene		mensch	tot voordeel vanden		andren
	D1		[	]	mensch,	[	]	and'ren,
	K1		[	]	mensch	[	]	and'ren

244	H		‘Het leven is		vergunt,	hoe souden sij malcandren
	D1		[	]	gegunt,	[	]

245

H

α

‘Een

gifte

weijgeren

die

d'eene

nae

sijn doot

D1

[

]

weygeren,

[

]

naer [

]

K1

Een'

[

]sijn'[

]

K2

β

[

]

maer aen 'tGraf gerooft

246	H	α	‘Can missen sonder		scha',	de locken van sijn		hoo't?
	D1		[				]	hoot?
	K1		[	]	schae;	[			]
	K2	β	‘De doo mist sonder schae;			[	]	hoofd!

247	H		Ô	wettelijcke const, die met der dochtren sterven
	D1		‘O	[	]

248	H		De	moeders menichmael		haer	naeste goet doet		erven!
	D1		‘De	[				]	erven,
	K1		[		]	haer'	[			]

249	Ha		Const		boven alle consten,	die d'eewicheijt beduijt,
	b		[	]	aller consten bluff,	[	]
	D1		‘Const		[		]

250	H		En	eewich leven doet		een sterffelijcke	tuijt!
	D1		‘En	[				]
	K1		[		]	een' sterffelicken	[	]

251	H		Die pop is		opgetoijt;	wie salse nu geleijen?
	D1		[	]	op-getoyt;	[	]

252	H		Vier henghsten nae de kerck. wat		salsij	daer doen? schreijen.
	D1		[	]	salse	[	]

253	H		Wat lett haer?		'tsondenpack. Ô Schepper	die		dijn	kerck
	D1		[	]	'tsonden-pack. O! Schepper,	[				]
	K1		[				]	dijn'	[	]

[p. 336]

254	Ha	Vervuijlt		ziet		metten	hoon van dijn verfoeijde		werck,
	b	[	]	ziest		[				]
	D1	[			]	met den	[			]
	D2	[						]	werck!

255	H	Straelt het genadich oogh van		dijn		barmherticheden
	D1	[			]	bermherticheden
	K1	[	]	dijn'		[	]

257	Ha	Van		een	geverwde lipp?	becommert dij de traen
	b	Van		dijn	Verachteren?	[	]
	K1	[	]	dijn'	[		]

259	H	Van		een	geverwde lipp? beweghen dij de		slaeghen
	D1	[				]	slagen,
	K1	[	]	een'	[			]

260	Ha	Dien		een	verhoerde borst berouwich schijnt te draghen
	b	Die		[		]
	K1	[	]	een'	[	]

261	H	Van soo vervloeckten handt, die dagelijcx		dijn	macht,
	K1	[	]	dijn'	[	]

262	H	Dijn onbegrepen		const	begrijpende veracht?
	D1	[	]	werck	[	]

263	Ha	Mijn	reden is verhuijst, of	't	strijdt met	alle		reden
	b	[		]	stinckt voor	[			]
	D2	[					]	reden,
	K1	Mijn'	[							]

264	H	Gebreck en overdaet		gelidt-gelijck	te treden
	K1	[	]	gelidt gelijck	[	]
	K2	[	]	gelidt-gelijck	[	]

265	H	Als mede-bedelaers. Wat doet		ghij		hemel-spijt,
	D1	[			]	hemels-spijt,
	K1	[	]	ghy,		hemels spijt,

266	H	Schandtvlecke	van't geslacht, is 't ootmoet of verwijdt
	K1	Schand-vlecke	[	]

267	H	Dat u lipp davren doet? <Eijscht> <g>>off sijn sij't		beij	te gader?
	D1	[	]	beyd'		[	]
	D2	[	]	bed*	[	]
	K1	[	]	beid'	[	]

268	H	Verworpens-waerde kindt, eijscht ghij broodt van		u	Vader,
	K1	[	]	uw'	[	]

[p. 337]

269	H	En		smart	sijn heijligh oogh met uw' vermetelheijt,
	K1	[	]	smert	[	]

270	H	Behangen met den rooff van die daer		leijt	en schreijt
	K1	[	]	light	[	]

271

H

Voor

u

verstockte

deur,

en over 'tjaer

sou

teeren

D1

[

]

deur;

[

]

soud'

[

]

K1

[

]

uw'

[

]

272

Ha

Op

den

versnoepten cost

van

uw'

lint en

uw'

veeren,

b

/ /

D1

[

]

'tCostelicke mal

[

]

uw

[

]

uw

[

]

K1

[

]

uw'

Veeren;

273	Ha	Die uijt		uw' lobbe-crull	twee hembden		scudden	sou,
	b	[				]	schudden	[	]
	D1	[	]	uw Lobben-crul	[	]	recken	[	]
	K1	[	]	uw' Lobben Krull		[				]

274	H	Vier mantels uijt		uw	rock, drij broecken uijt		uw'	mouw.
	D1	[				]	u	mouw;
	K1	[	]	uw'	[	]	uw'	[	]

275	H	Die uijt het		oor-gewicht	van		uw'	gereckte		lellen
	D1	[				]	uw	[	]	lellen,
	D2	[	]	Oorgewicht	[						]
	K1	[				]	uw'	[			]

276	Ha	Drij		pachten,	eenen coop, vier hueren sagh te		tellen,
	b	[	]	{pachten,}	[			]
	b	[	]	{renten,}	[			]
	D1	[				]	tellen;

277	H	Die met het ringh-geraes dat uwe handt		begraeft
	D1	[	]	begraeft,

278	Ha	Sijn		uijtgequijlt		gesinn*te*	van spinnen		saegh	ontslaeft?
	b	[			]	gesinn	[				]
	D1	[	]	uyt-gequijlt		[		]	sagh	[	]
	K1	[						]	saegh	[	]

279	Ha	Eij! cant de		<reden>schaemte			niet,	laet reden u		verstommen.
	b	[	]	geen	[	]	meer,	[			]
	D1	[							]	verstommen;

280	H	Hier sit ghij voor		'tgerecht	daer dicht-bedochte mommen
	D1	[	]	'tgerecht,	[	]

281	H	Doorluchte glasen zijn, daer		een alwetenheit
	K1	[	]	een' Al-wetenheit

[p. 338]

282	H	Siet datmen niet en hoort, hoort datmen niet en		zeijt.
	D1	[	]	zeyt:

283	Ha	Daer ghij die clachten		seijndt,	staet		op de poort		geschreven
	b	[				]	voor de school		[	]
	D1	[	]	sent,	[			]	geschreven,

284	H	Leent daer de nootdruft maent,		houwt nemmer	op van		geven
	D1	[	]	hout nimmer	[	]	geven,

285	Ha	Zoo langh		daer	eijsschers		zijn,	ontgrendelt handt en		hart,
	b	[	]	{daer}	[						]
	b	[	]	{der}	[						]
	D1	[				]	zijn;	[	]	hert;

286	Ha	Mij		steeckt	der armen dorst, mij steeckt haer		honghersmart,
	b	[	]	stickt	[			]
	D1	[				]	honger-smert,

287

H

Ick

zitter

van

haer

cou',

mij doen

haer

wonden bloeijen,

D1

[

]

sitter'

[

]

koud',

[

]

K1

[

]

sitter

[

]

haer'

[

]

haer'

[

]

288	Ha	Ick ben de vreemdelingh, ick hincke		naer de			boeijen,
	b	[	]	{naer de}			[	]
	b	[	]	{van haer}			[	]
	D1	[	]	naer		haer	[	]
	K1	[			]	haer'	[	]
	K2	[			]	haer	[	]

289	H	<*Mij*>>Ick druijp van haren traen, mij maeckt haer stenen			mat;
	D1		[	]	mat,

290	Ha	Die hun de deure		sluijt,	keert mij het		schouderblat,
	b	[	]	wijst,	[			]
	D1	[				]	schouder-blat;

291	Ha	Die hun het		hore stocht,	heeft zoo van mij te wachten;
	b	[	]	Oore stopt,	[	]

292	H	Leent, laeft, salft, huijst, verlost,<stopt>		stuijt	suchten,		hindert	clachten,
	D1	[	]	breeckt	[				]
	K1	[				]	lindert	[	]

294	H	Voor 'tdubbel woecker-loon, op		weijnigh	jaren dagh.
	K1	[	]	weinigh'	[	]

295	H	Wel		op	berouwen ziel, laet dat berouw eens		blaecken,
	D1	[	]	op,	[			]
	K1	[				]	blaecken;

[p. 339]

296	H	Gaet jaeght		een	milde scheer door		all	'tverschimmelt	laecken
	D1	[				]	al	verschimmelt	[	]
	D2	[				]	al	'tverschimmelt	[	]
	K1	[	]	een'	[					]

297	H	Daer uwe kist of berst, onlast u van 't		verrot,
	D1	[	]	verrot
	D2	[	]	verrot,

298	Ha	En deckt		gheen	tafels meer		voor de muijs		ende	mott,
	b	{En deckt}		[							]
	b	{Stoffeer}		[							]
	c	{En deckt}		[							]
	c	{Versorght}		[							]
	D1	Versorgt		[				]	en de	[	]
	K1	[	]	geen'	[	]	noch voor muys noch voor mot,
	K2	[				]	het zy voor muys of mot;
		[Regel 299b en 300a marginaal toegevoegd in Hb]

299	Ha	Uw	broeder vaster		nae. beswaeren u de brocken
	Hb	[Uw	broeder vaster		nae.] heb	ghij vier niewe		rocken
	D1	Uw'	[	]	nae: hebt	[	]	rocken,
	K1	Uw	[						]

300	Ha	[Uw broeder vaster naer. beswaeren u de brocken]
	b	Het paer behoort hem		toe.	[beswaeren u de brocken	]
	D1	[	]	toe:	[	]

301	H	Van		<L>>lecker	overvloet, verschoont		uw'	swacke		maegh,
	D1	[				]	u	[	]	maegh;
	K1	[	]	lecker'	[	]	uw'	[			]

302	H	Een		uijtgehongherde,	die mogelijck van daegh
	D1	[	]	uyt-gehongerde	[	]
	K1	Een'		uyt-gehongerde,	[	]

303	H	Van		u	gehandtgift wordt, sal 't overschott vertieren
	D1	[	]	uw'	[	]
	K1	[	]	u	[	]

304	H	En leven van		uw		cruijm;	Bedroeven u de ghieren
	D1	[			]	cruym:	[	]
	K1	[	]	uw'		[		]

305	Ha	Die om		uw		crancke	bedt den laesten adem-tocht
	b	[			]	{crancke}	[			]
	b	[			]	{coortsigh}	[			]
	D1	[	]	u coortsich bedd' [den] lesten					[adem-tocht]
	K2	[						]	adem tocht

[p. 340]

306	Ha	α	Van		uw	verrotte longh		verlanghen		uijt gecrocht
	b	β						/	/
	c		[				]	van avont		[	]
	D1		[	]	u	[			]	uyt-gecrocht
	K1		[	]	uw'	[					]

307	Ha	α	Veel liever nu te sien dan			uijtgestelt	tot merghen,
	b	β	/	/
	c		Verlanghen wel soo lief als			[		]
	D1		[		]	uyt-gestelt	[	]

308	H		En achter		uw'	gordijn een		lachend'	oogh verberghen,
	D1		[	]	u	[	]	vrolick	[	]
	K2		[	]	uw'	[				]

309	Ha	α	Daer 'tander		over 't uw'	weemoedich hanght en		giet
	b	β	[				]	druijpt
	D1		[	]	over u	[	]	druypt,

310

Ha

α

En met

een

scheeven swier

uw'

kisten

overspiet,

b

β

[

]

overluijpt,

D1

[

]

uw

[

]

K1

[

]

een'

[

]

uw'

[

]

311	Ha		Ontcommert		uw	gemoet,		laet deuchdelijcker		Erven
	b							/	/
	c		[				]	gunt hoeffelijcker		[	]
	D1		[	]	uw'	[					]
	K1		Onkommert		uw	[					]

312	H		Den onbespieden buijt van uw geruster		sterven;
	D1		[	]	sterven:

313

Ha

Schudt pack en ballast

uijt

ghij die op't

*leggen*

staet.

b

[

]

vliegen

[

]

D1

[

]

staet,

K1

[

]

uyt,

[

]

314	H		Gheeft dat onhouwbaer is, gaert schatten daer ghij		gaet:
	D1		[	]	gaet,

315	Ha	α	En spreeckt		den Hemel toe	met ongeveijnsde		voncken
	b	β	[	]	dan opwaert aen	[			]
	D2		[				]	voncken,

316	H		Croon, Heer, dijn eijghen		werck, schenk heer	ick		hebb geschonken!
	D1		[	]	werck; schenck, Heer,	[	]	hebb' geschoncken.

317	H		Hoe hebb' ick't,		waerde	Cats,	hoe raeck ick hier om hoogh?
	D1		[	]	weerde	Cats,	[	]
	K1		[	]	waerde	[		]

[p. 341]

320	H	Eij!	loert mij weer ter handt, off cortt mij dese stelten;
	D1	Off	[	]

323	H	Siet	noch een vrolijck padt staet mij met u te treden,
	D1	Siet,	[	]

325	H	Om eene boven		all'	die ick te noemen plach
	D1	[	]	al,	[	]

326	Ha	Het redelijcxt waerom van ongeveijnsde		lach.
	b	[	]	Lach.

327	H	Waer noch de Broecken-vorm, de Rocken-maet		gevonden
	K1	[	]	gevonden,

328	H	Daer Oud' en jongher eew voor eewich aen		gebonden
	D1	[	]	gebonden,

329	H	Voor eewich onder croop; stond noch de capp, de		craegh,
	D1	[	]	Craeg
	K1	[	]	Kraeg,

320	H	Off nu als ghisteren, off merghen als van		daegh,
	D1	[	]	daeg;

331	Ha	Cost noch de		jongh'	April		sijn		buermaent	Meij beweghen,
	b	[	]	niew	[						]
	D1	[						]	buer-maent	[	]
	K1	[				]	sijn'		[		]

332	Ha	‘De Hoeden die ick		draegh	staen		emmers	soo ter deghen,
	b	[	]	vorm	[				]
	D1	[				]	ymmers	[	]
	K2	[				]	immers	[	]

334	H	‘Mijn	Mantels soo besnoeijt,		mijn	schoenen soo		besett,
	D1	[					]	beset;
	K1	‘Mijn'	[	]	mijn'	[			]

335

Ha

‘Aenveert

eens

goet

voor goet, weest eens

met

wel,

te vreden,

b

[

]

Wel,

[

]

D2

[

]

met,

[

]

K1

‘Aenvaert

[

]

goed,

[

]

336	Ha	‘Eens reden is't altijdt, eens goet is altijdt		reden.
	b	[	]	reden;
	D1	[	]	reden,
	K1	[	]	reden:

337	H	‘Staet		twaelef Broederen van een gelijcke staet
	K1	[	]	oock twaelf [Broederen van] een' gelijcken [staet]

[p. 342]

339	Ha	Noch waer't dan		lijdelijck		'tsij	men de		Poosche	lutzen,
	b	[			]	'tzij	[	]	Poolsche	[	]
	D1	[	]	lijdelick,		[					]

340	Ha	Tzij men		de fransche		Teijl,	'tzij men de Zweetsche		mutsen
	b	[			]	Pott,	[			]
	D1	[	]	den Franschen		[		]	Mutsen,

341

H

'Tzij men <*d*>>off 'tEngelsch geel, off 'thollands blauw verkoos,

342	H	'Twaer maer halff sotticheijt, die't eens waer voor		altoos.
	K2	[	]	altoos:

343	H	Maer		verr	van dese strandt verseijlen onse		lusten,
	D1	+[	]	verr'	[	]	lusten;

344	H	Dat geest heet		inde	mensch vindt ongemack in 'trusten,
	K2	[	]	in den	[	]

345	H	Rust in't veranderen, lust in de		niewicheijt,
	D1	[	]	nieuwicheyt;

346	H	Drij daghen sijn de maet van		ons'	gestadicheijt:
	D1	[	]	ons	[	]
	K1	[	]	ons'	[	]

347	H	'Tschijnt ons de		maenloop	leijdt, off (sail ick't naerder raecken)
	D1	[	]	maen-loop	[	]

348	H	'Tschijnt ons het		maenlicht	terght, en ons versnippert laecken
	D1	[	]	maen-licht	[	]

349	Ha	Met		haer	verscheppinghen gelijck verscheppen doet.
	b	[	]	sijn	[	]
	K1	[	]	sijn'	[	]

350	Ha	Nu prijst sij Cap en		Keurs,	nu		prijst	hij broec en Hoet:
	b	[	]	Rock,	[	]	{prijst}	[	]
	b	[	]	Rock,	[	]	{looft}	[	]

351	Ha	Spreeckt beijden eens weer aen,	eer		thienmael	Hoet of		Rocken
	b	Besoeckt een beijde weer,	[	]
	D1	[		]	thien-mael	[	]	rocken,

352	H	Eer		thien mael	Cap of		Broeck,	des Avonts		uijtgetrocken
	D1	[	]	thien-mael	[	]	broeck	[	]	uyt-getrocken,

353	H	Des		Merghens aengedaen,		sijn	Meester		hebb gedeckt.
	D1	[	]	morgens aen-gepast,		[		]	hebb' gedeckt,
	K1	[			]	sijn'	[			]

354

H

Begeckt mij

eewelijck,

soo

<die>>

hij

u niet

begeckt,

D1

[

]

eeuwelick

[

]

hijse

[

]

begeckt;

K1

[

]

eeuwelick,

[

]

[p. 343]

355	H	Zoo		sij	u niet verfoeijt, en beijd' u liegen		heeten
	D1	[	]	syse	[	]	heeten,
		[De		regels 356 en 357a zijn in Hb marginaal toegevoegd.]

356	Hb	Dat emmer haer vernuft, die		lenghte,	met die breedten,
	D1	[	]	lengde	[	]

357	Ha	Dat emmer haer vernuft dat snoer, die sne, die snebb,
	b	<d>>Die ploij, die pluijs, die planck, [dat snoer, die		sne,	die		snebb,	]
	D1	[				]	snebb',
	D2	[	]	sné,	[			]

358	H	Dien tuijt, dien tip, dien top voor fraeij		gekoren hebb.
	D1	[	]	vercoren hebb'.

359	H	Dus, hadden wij te deel		den	onverdienden seghen
	D2	[	]	dien	[	]

360	H	Des wreveligen volcx, dien		Broodt-en-Quackel-regen
	D1	[	]	broot en quackel-regen

363	Ha	Waer't onse		rocken	oock in		drijmael	vijftien jaren
	b	[	]	webben	[				]
	D1	[				]	dry-mael	[	]

365

H

Wij smoorden onder 'tpack van stadicheijts ellend<e>,

366	H	Wij stickten in't verlang van		40. jaren end,
	D1	[	]	veertich [jaren end,]

367	H	Den Hemel liep gevaer van averechts		beclaghen;
	D1	[	]	beclagen,

368	Ha	Dat daer ghenade		was	waer hier		het huijs	vol		plaghen;
	b	[				]	{het huijs}	[			]
	b	[				]	{den hals}	[			]
	D1	[				]	den hals	[			]
	K1	[	]	was,	[						]
	K2	[							]	plagen.

369	Ha	Dan	danck hebb' scheer en		verw,	verslijtens		taeijen	stondt
	b	[		]	{verw,}	[				]
	b	[		]	{cuijp,}	[				]
	D1	Dan,	[	]	Verw;	[				]
	K2	[					]	taeye	[	]

370	H	Vergolden wij te		minst	met menigh schoonen vondt
	K1	[	]	menigh'	[	]

371	Ha	Van		verw, van schilderen,	van		hackelen,	van		kerven
	b	Van		schilderijen vreucht,	[						]
	D1	[	]	Schilderyen-vreucht,	[	]	snipperen	[	]	kerven,

[p. 344]

372	H	Tot opden		laesten	draedt: want dexsel-loos te		sterven
	D1	[				]	sterven,
	D2	[	]	laetsten	[			]

373	H	Is op		gheen	thiende mijl		genaeckelijcke smett
	D1	[				]	genaeckelick		verlet
	K1	[	]	geen'	[			]	verlet,

374	Ha	Bij		lecker kittelen van niewicheijts versett.
	b	[	]	't [lecker	]

375	Ha	Staet		nu dijn	reghel		vast	getrouwe Princen-hoeder,
	b	[	]	dan uw	[				]
	D1	+[				]	vast,	[	]

376	Ha	Misloonde Keijser-vooght	die met		dijn	Meesters moeder,
	b	[		]	uw	[	]
	D1	Mis-loonde Keyser-voogt,	[	]	u	[	]
	K1	[		]	uws	[	]

377	H	Onnoosel,		onbehaelt, getuijghe		zijt		geweest
	D1	[	]	onbehaelt	getuyge	[	]	geweest,
	K1	[	]	onbehaelt,	[				]

378	H	<*J*>>	Wat een onmenschlijck mensch gemeens heeft mette		Beest
	D1		[	]	beest,

379	Ha	Heeft		nu dijn			leere grondt, dat wijsheijts eijghen wesen
	b	[	]	dan		uw	[	]
	D1	[			]	u	[	]

380	H	In d'altijdt eene		will	en		weerwill	staet te lesen,
	D1	[	]	wil,	[	]	weer-wil	[	]

381	H	Wat roeij verdienden wij in		dijne	Scholen niet,
	D1	[	]	uwe	[	]

382	Ha	Dien	voor en achter-noen de selve		selden	siet?
	b	[		]	niet en	[	]
	D1	Die	[	]	selden	[	]

383	Ha	Hoe		hadt ghij *tegen* ons gerechtelijck	besloten
	b	[	]	buijten ongelijck had ghij van ons	[	]

384

H

Wat gae<n>>t het rader-werck van binnen uijt de coten,

385	Ha	Daer buijten		om	de handt soo		wispelturich		wijst:
	b						/	/
	D1	[	]	op	[	]	wispel-uerich			wijst.
	D2	[							]	wijst!

[p. 345]

386	H	Wat poelen moetent		zijn	daer sulcken schuijm af		rijst!
	D1	[	]	zijn,	[	]	rijst.
	K1	[				]	rijst!

387	H	Dan,		Luijstert,	groote Man, noch wilmen met u dinghen,
	D1	Dan		luystert	[	]
	K1	[	]	luystert,	[	]

388	H	Noch	vindt het seer		sijn		salff;	‘Wat	reden sal mij dwinghen,
	D1	‘Noch	[			]	salff.	Wat	[	]
	K1	[		]	sijn'		salv.	[		]
	K2	[		]	sijn		salv:	[		]

389	Ha	(Dus		praet	eens Coninckx wijff, dus pleijt		ee<n>>ns	Vorsten Vrouw)
	b	[	]	{praet}	[				]
	b	[	]	{vraegt}	[				]
	D1	[	]	praet [		]	een	[	]
	K1	[				]	eens	[	]

390	H	‘Wat wettelijcke wet sal mij		mijn	muts,		mijn	mouw,
	K1	[	]	mijn'	[	]	mijn'	[	]

391	H	‘Mijn harnas, mijnen hoep, mijn		tuijte-crull beletten
	D1	[	]	tuyten-croll beletten,

392	H	‘Leegh, los, langhs,		overdwers,	Noord <-o>>Oost, Zuijd West te setten,
	D1	[	]	overdweers,	Noord-oost, Zuyd-west [te	]
	K1	[	]	over dwers,	[	]

393	H	‘En anders alle daegh? De minste vanden		hoop
	D1	[	]	hoop,

394	Ha	‘Daer ick bij 'tjaren-tall den		handen-dienst	aff coop,
	b	[	]	Joffer-dienst	[	]

395	H	‘Stroopt mij de hielen schier, treedt soo		dicht	op		mijn'	treden,
	D1	[	]	naer	[	]	mijn	[	]
	K1	[				]	mijn'	[	]

396	Ha	‘Dat licht een vreemdelingh <met>>		sijn	opgepronckte reden
	b				/	/
	K1	[	]	sijn'	[		]

397	H	‘Onrecht besteden sou,		en	buijten		onderscheijt
	D1	[				]	onderscheyt,
	K1	[	]	en,	[			]

398	H	‘Bestuijpen voor mijn hooft het backhuijs van		mijn		meijt.
	D1	[			]	meyt:
	K1	[	]	mijn'		meid.

[p. 346]

399	Ha	‘Besnoeijt mij nu de		macht	van niewicheijts vercuijpen,
	b	[	]	{macht}	[	]
	b	[	]	{hulp}	[	]
	D1	[	]	macht	[	]

401	H	De Vrouw heeft schier		gelijck.	Maer leent eens 'tander oor
	D1	[	]	gelijck:	[	]

402	H	‘Aen 'tmeijskens		weder-clacht:	De		slechste	Joffer-sloor
	D1	[	]	wederclacht.	[				]
	K1	[				]	slechtste	[	]

403	H	‘Die over		straetsteen		treedt	pronckt met		mijn	niewe vonden,
	D1	[	]	straet-steen		[					]
	K1	[			]	treedt,	[	]	mijn'	[	]

404	H	‘Verduijstert	mijn gewaet, behangen en bebonden
	D1	‘Verbijstert	[	]

405	H	‘Al		waerse mijns gelijck,		die met mijn edlen bill
	D1	[	]	waer	sy mijner waerd,	[	]
	K2	‘Alwaer			[		]

406	H	‘Een princelijcke Coets dus daghelijcks		bedrill:
	D1	[	]	bedrill.

407	H	Wel	soete Joffer-sloor, waer haelt ghij		uw	verschoonen?
	D1	Wel,	[	]	uw'	[	]
	K2	[		]	uw	[	]

409	H	‘Te gader		wierdt	gepapt, siet sondaeghs als		een,	Ick,
	D1	[	]	wierd'	[	]	een	[	]
	K1	[	]	een'	[				]

411	Ha	‘Die		beu segh		vande		Snep,	en haer bedreckte soppen,
	b			/	/
	D1	[	]	walge		[	]	Snep	[	]

412	H	‘Die selden anders swelgh als Spaensche		Druijve-droppen,
	D1	[	]	druyven droppen,
	D2	[	]	druyven droppen;
	K2	[	]	druyven-droppen;

413

H

‘(<En salme>>Getuijgh 'tgeluckigh vat daer in ick mij ontlast,

414	H	‘Daervan	de soete gheur op 'tlecker voetsel past)
	D1	‘Daer van	[	]

416	Ha	‘Off	costelijcker		keurs	verbieden te		verslijten
	b	[		]	boord	[			]
	D1	En	[				]	verslijten,

[p. 347]

417	H	‘Dan hier		een	schele Truij, dan daer		een	leepe		Trijn
	D1	[							]	Trijn,
	K1	[	]	een'	[	]	een'	[			]

418	H	‘Die soo		verr	vanden trap van		mijn'	meriten zijn?
	D1	[	]	verr'	[	]	mijn	[	]

420

H

Van die Trijn, van die Truij <h>>geduldich te vereeren

421	Ha	Met een vernedert		oor.	Maer		Vrouwen pleijterij
	b	[				]	Vrouwen-pleijterij
	D1	[	]	oor:	[	]	Wijven-pleyterij

422	H	Loopt op te langhen		roll,	en ongeluckigh hij
	D1	[	]	roll;	[	]

423	H	Die tuschen hanghens-keur off		Wijven-rechter	wesen
	D1	[	]	Vrouwen-rechter	[	]

424	H	Vertwijffelt staet en beeft, en		drijmael	valt aen		'tlesen
	D1	[	]	dry-mael	[	]	'tlesen,

425	H	En		drijmael	'tworghen kiest, en		drijmael 'trechter-ampt
	D1	[	]	dry-mael	[	]	dry-mael 'tRechter-ampt,

426	H	En		drijmael	op de		dood <drijmael> en weer op 'tleven vlamt.
	D1	[	]	dry-mael	[	]	strop,	[	]

427	H	Soo diep		doorgrond'	ick 'tpitt van		al	die holle reden,
	K1	[	]	doorgrond	[	]	all'	[	]

429	H	Te samen		had	gecnoopt, en		al	den		middeltijdt
	D1	[	]	had'	[				]	middel-tijt
	K1	[				]	all'	[			]

431	H	Van eertijdts houdt noch		sté,	dat naer den Spraken-toren
	D1	[	]	sté;	[	]

433	H	Noch		stond	hij halver wech, en buijten allen schijn
	D1	[	]	stond'	[	]
	K1	[	]	stond	[	]

434	Ha	Van noch de naeste weeck ten		enden		reijss	te zijn.
	b	[			]	pijns	[	]
	D1	[	]	eynden		[		]

435	H	Wat middel		middeltijdts?	waer salmen 'tvonnis strijcken
	D1	[	]	middel-tijts?	[	]

437	H	Elck deckt sich met de huijck van min en minders		dwangh:
	D1	[	]	dwang;

[p. 348]

438

H

Dats

'toude

Vijgenbladt

van <V>>Man, en

Vrouw, en

Slangh.

D1

(Dat's

[

]

vijgen-bladt

[

]

vrouw

[

]

slang)

439	Ha		Daer dan een		silte	vloet van		opgejaeghde	baren
	b		[	]	volle	[				]
	D1		[				]	op-gejaeghde	[	]

442

Ha

Wat

golve*n*,

seggen wij,

doe*n*

hier het meeste

quaet,

b

[

]

golve,

[

]

doet

[

]

D1

[

]

quaet?

443	Ha	α	Off die de voorste loopt, off die de voorste		voordraeght,
	b	β	[	]	voordout,
	D1		[	]	voor-douwt,

444	Ha	α	Off die de tweede stoot, off die de derde		door-jaegt?
	b	β	[	]	door-stout?

445	H		Hadd' ick stem in 'tgerecht, <ick> dus		tradd'	ick tuschen tween,
	D1		[	]	trad	[	]

447	Ha		Maer		'tjocken	buijten		boort, om	'twijse woordt te spreken,
	b		[	]	jocken	[	]	boort. Om	[	]
	D1		[				]	boort: om	[	]

449

Ha

Dat haer

gewoonte

doet,

en eertijdts

ijdle

toij

b

[

]

Gewoonte

[

]

ijdlen

[

]

D1

[

]

yd'len toy,

K1

[

]

doet

[

]

450	H		En eertijdts overdaet is nu gedwonghen		moij:
	D1		[	]	moy.

452	Ha		Rijst doch de		Menschen-marckt naer				rijsen	vande rocken,
	b		[					]	'trijsen	[	]
	D1		[	]	menschen-merct na		'prijsen			[	]
	D2		[			]	'tprijsen			[	]

453	H		Wordt doch 'tSchip		naer	de vlagh, 'tpitt		naer	de schell geloôft,
	D1		[	]	na	[	]	na	[	]

454	H		Wie sal		een	Volcker-vorst, <een>>zoo veler hoofden hooft,
	K1		[	]	een'	[	]

455	H		Off't crakende geblick van		door geGoude	zijden,
	D1		[	]	door-gegoude	[	]

456

Ha

Off

'tblickerend'

behang

Steenen-schatt

besnijden?

b

[

]

'tflickerend'

[

]

van

[Steenen-schatt

]

K1

[

]

steenen-schat

[

]

K2

Of

't

flickerend

[

]

457	H		Wie can hem <binnen> opde leest van		alle-man	beslaen?
	D1		[	]	alle man	[	]

[p. 349]

458	H		Hoe past een reusen-<s>>voet		in 'tschoentgien	van een naen?
	D1		[	]	int schoentjen	[	]
			[De regels 459-462 zijn in Hb marginaal toegevoegd]

459	Hb	2	Wie sal een rechter-heer sijn		Tabbaert-eer onthouwen
	c	1	[Wie sal een pleijter-voss sijn		hoochgeleerde	mouwen,	]
	D1		[	]	hooch-geleerde	[	]

460

Hb

1

Wie sal

een

pleijter-voss

sijn

hoochgeleerde mouwen,

c

2

[Wie sal

een

rechter-heer

sijn

Tabbaert-eer

onthouwen

]

D1

[

]

onthouwen,

K1

[

]

een'

[

]

sijn'

[

]

461	Hb		Een spijtich Spies-gesell		sijn	schrickelijcke Veer,
	K1		[	]	sijn'	[	]

462	Hb		Sijn wreede	Sluijer-lap, sijn leewelijck geweer?
	K1		Sijn' wreeden	[	]

464

H

Die steets

sijn

ghissinghen op uw

getij

can

maecken

D1

[

]

gety'

[

]

maken,

K1

[

]

sijn'

[

]

465	H		Wat leeft hij		boven 'tpeijl	van 'tmenschelijck		gemeen,
	D1		[				]	gemeen!
	D2		[	]	boven peyl	[			]
	K1		[	]	boven't peil	[			]

466	Ha		Hoe scheijt hij	luijster-eer en hoovaerdij van een,
	b		Wat scheelt hem	[	]

467

Ha

Hoe

doopt hij wijsselijck met

ver

verscheijden

namen,

b

[

]

scheijt

[

]

D1

[

]

verr'

[

]

namen

K1

[

]

verr'-verscheiden

[

]

469	H		Hoe stelt hij over		'tstuer	van		sijn'	genegentheijt
	D1		[	]	'tstier	[	]	sijn	[	]
	K1		[				]	sijn'	[	]

470	H		Een	altijdt even-streeckx bewogen stadicheijt!
	K1		Een'	[	]
			[De regels 471-480 zijn in H toegevoegd]

471	H		O Welcom	waerde Deucht, helpt mij de		stengh	bedwinghen
	D1		[ ] welcom	[				]
	D2		[		]	streng	[	]

472	H		Van jonckheijts		weder-will,	laet mij noijt mij ontspringhen;
	D1		[	]	weder-wil;	[	]

[p. 350]

473	H	Blindt mij 'tbegheerigh oogh in 'swerelts		vodden-kas,
	D1	[	]	vodden-kas;
	K1	[	]	vodden-kas,

474	H	Geleijdt mij drooghe-voets door prachten		modder-plas
	K1	[	]	modder-plas.
	K2	[	]	modder-plas,

485	H	Daer d'eew aff		overloopt. <*s*>>	En	sullen oijt		mijn	daghen
	D1	[	]	over-loopt:	En,	[				]
	K1	[	]	over loopt:	[		]	mijn'	[	]

476	Ha	'Tuijtmun<d>>tende	gewaet		vereijschen off	verdraghen,
	b	[		]	{vereijschen off}	[	]
	b	[		]	{nootsaeckelijck}	[	]
	D1	'tWtmuntende	[	]	nootsakelick	[	]
	K1	't Uytmundende*	[				]
	K1	't Uytmuntende*	[				]

477	Ha	Sch*aem*pt	altijdt mijnen lust; laet		nemmermeer 'tgemoet
	b	Strempt	[			]
	D1	Stremt	[	]	nimmer mijn gemoet

478	H	Becladden		mette	gist die 'tlichaem swellen		doet.
	D1	[				]	doet:
	D2	[	]	met de	[			]

479	H	Laet selver dese huijt		vermarmren	onder 'tstreelen
	K1	[	]	vermarm'ren	[	]

481	H	En draghen vreuchdeloos het		op gedrongen	pack
	D1	[	]	op-gedrongen	[	]

483	H	Dat zoo		mijn	vrije ziel van slijkerigh		beslommer,
	D1	[				]	beslommer
	K1	[	]	mijn'	[			]

484	H	Haer selven		om haer selfs,				in haer alleen		becommer,
	D1	[	]	in haer		self	om	[			]
	K1	[			]	self,	[		]	bekommer',

485	Ha	Besorgh	haer eijghen pronckx behoeffelijck gewaet,
	b			/	/
	K1	Besorg'	[			]

486	H	Hoop-wiecken, Scheijdens-lust, Zond-grouwel,		Werelt-haet,
	D1	[	]	weerelt-haet;

488	Ha	Om		selver	desen romp vereewight te sien wordden
	b	[	]	tsamen	[	]

[p. 351]

489	H	Met haer		vereewighen	den lesten Dieven-nacht
	D1	[	]	vereeuwigen,	[	]

490	H	Bestendelijck		bedenck',	verlangende verwacht'.
	D1	[	]	bedenck,	[	]
	K1	[	]	bedenck',	[	]
		[De regels 491-494 voegde Huygens vijf dagen later aan H toe.]

492	H	Al duerden		uw	gedult,		mijn	wijsheijt is ten ende:
	D1	[	]	u	[				]
	K1	[	]	uw	[	]	mijn'	[	]

494	Ha	Bij die		selfs noch	zoo diep in't		droombedd		leijt	en maelt?
	b	[	]	noch selfs	[						]
	D1	[	]	selfs noch	[	]	droom-bedd'		[		]
	K1	[						]	light	[	]
		[Datering en ondertekening]
	H	Voor regel 1 noteerde Huygens: 24^en. 10bris 1621
		Na regel 470 staat een ondertekening: Constanter
		Na regel 490 schreef Huygens:
		Constanter. Lond. 5 Id. Mart 1622.
		Na regel 494 staat geschreven:
		Constanter. Lond. Postrid. Id. Mart. 1622.
	D1	Constanter. | londini. martio. mdcxxii.
	K1	londini. mdcxxii

Varianten in de marginalia

In deze paragraaf presenteer ik de varianten uit de marginalia in een gelemmatiseerd apparaat. Na het sigle H (zie: Overlevering blz. 305) geef ik de lezing in het handschrift. Een naar links gewende teksthaak (]) leidt de gewijzigde versie in, steeds voorafgegaan door het sigle van de bron waarin de wijziging optreedt. Bij elk lemma verwijs ik naar de regeltelling in de basistekst. Het regelnummer staat tussen haakjes als de marginale aantekening in de basistekst ontbreekt en dus later in de overlevering is opgenomen.

Het gecursiveerde nummer bij H is het nummer van de aantekening in de noten bij de basistekst. Liggende streepjes (- -) geven aan dat de kanttekening óf nog niet aanwezig was in de bron óf is komen te vervallen.

Opgenomen zijn:

-	gevallen van weglating of toevoeging;
-	gevallen van wijziging van bepaalde woorden;
-	gevallen van verandering in de woordvolgorde.

Niet opgenomen zijn:

-	de verkortingen die Huygens doorvoert in de bronvermeldingen van zijn citaten;
-	de verandering in de onderlinge volgorde van meer citaten bij een regel;

[p. 352]

-	de gevallen waar Huygens in H uit de bijbel citeert en in de volgende bronnen volstaat met alleen het noemen van de bijbelplaats.

Talrijke zetfouten (vooral in D1) zijn gemarkeerd met een asterisk. Als in de overlevering na een vermelde asterisk niets meer verschijnt, betekent dit dat de zetfouten niet zijn gecorrigeerd. (De fouten uit D1 blijven soms tot in K2 staan.) De veelvuldig achterwege gebleven afbrekingstekens (vooral in D1) zijn stilzwijgend aangebracht.

H, D1, D2: - -, K1 [verso titelpagina]:

Quàm latè patet vester hic error, qui ornari posse aliquid vestimentis aestimatis alienis! Ad id fieri nequit. Nam si quid ex appositis luceat, ipsa quidem quae sunt apposita laudantur; illud verò eis tectum atque velatum in sua foeditate perdurat. Boeth. de Cons. Phil. l. 2.

16	2 H Quid ] D2 Quod ] K1 Quid
32	7 H Psilotro ] D1 Psilothio* ] K1 Psilotro
35	8 H ] D1 - -
38	9^1H Imus in ] D1 Imus et in H manium ] D1 Alanium* ] K1 Manium 9^2H Induitis collo lapides ] D1 Lapides
39	10^1H] D1 - -
(39)	H, D1, D2, K1, - -, K2 Ut hoc utimur maxumè more moro Molestoque multùm. Plaut. Men. 4.2.
(48)	H, D1, D2, K1, - -, K2 Nec mihi tot positus numero comprendere fas est; Adjicit ornatus proxima quaeque dies. Ovid. 3. de Art.
57	13 H supplicio ] D1 susplicio* ] D2 supplicio
75	17 H prona ] D2 proua* (geverseerde n) ] K1 prona
(114)	H - -, D1 Furentem dicere verum quid vetat?
(123)	H - -, D1 Est hoc siscerum* excelsissimum, proximumque caelo; hanc habent sensus arcem, hic culmen altissimum, hic mentis est regimen. Laurent. ] D2 [...] siderum [...]
(130)	H - -, D1 Caput humanae mentis arx, rationis sedes, sapientiae domicilium, memoriae, cogitationum (quibus humanum genus intelligentijs est simillimum) officina editissimum locum obtinens, an non suprema^m illam et angelicam mundi partem pulchrè refert? D. Laurent.
(147)	H, D1, D2, K1 - -, K2 Hoc Laboramus errore, sic nobis imponitur, quod nerainem* aestimamus eo quo est, sed adjicimus illi & ea quibus adornatus est. Atqui, cum voles veram hominis aestimationem inire, & scire qualis sit, nudum inspice. Sen. 10. Ep. 77.
(147)	H, D1, D2, K1 - -, K2 Multa viros nescire decet: pars maxima rerum offendit, si non interiora tegas. Ovid. 3. de Art.

[p. 353]

153	22 H iste ] D1 ista
159	23^1H Ita fit ] D1 Ita sit* ] K1 Ita fit 23^2H convehuntur ] D1 convehunt 23^2H pretiosorum ] D2 pretio soris* ] K1 pretiosorum
167	26 H Petrarch. de Rem. Suetonius ] D1 Sueton.
(172)	H - -, D1 Nonne vides Mercatores at extremas barbaronum* partes mille perciculis pervenire, propter serica haec licia? Chrys. Feruntur quidam ex India vermiculi hujusmodi facere vestes. Id. ] D2 [...] barbororum [...]
177	28 H Luc. 16.23. ] K1 - -
182	29 H itaque ] D1 itaque ista
(183)	H - -, D1 Thauma thaumátoon. Plat.
184	30 H Psal. 8. v. 6.7. ] D1 Gen. 1.28. Psal. 8.6.7.
186	31^2H] D1 - -
(186)	H, D1, D2 - - ] K1 Ἅν᾽ εῦειματῇς ταῦτα προ σου προβατιον εἷχεν Stob. ex Sotad.
195	32^1H, 32^2H ] D1 - - 32^3H ergo ] D1 ego* 32^4H gratia, sed tantum ut vulgo et forensibus admirationi sint, talibus induuntur ] D1 gratia talibus induuntur, sed tantum ut vulgo et forensibus admirationi sint. 32^5H requiritur, magisque cultui vestium quam virtutum insistitur. ] D1 requiritur.
(195)	H, D1, D2, - -, K1 Habitus faeminae duplicem speciem circumfert, cultum & ornatum. Cultum dicimus, quem mundum muliebrem vocant: ornatum quem immundum muliebrem convenit dici. Tertul.
215	33 H non bene illum ] D1 illum non bene 39^1H Displicet illis nimirum plastica Dei: in ipsis redarguunt, reprehendunt artificem omnium. Reprehendunt enim cum emendant etc. Tertull. lib. de cult. faemin. D1 Displicent * [...] reprehendunt, redarguunt artificem omnium. Tertul. [In H is dit citaat opgenomen bij regel 261, no. 39.]
218	34 H Tunc autem consummata est, infelicitas, ubi turpia non solum delectant sed etiam placent: et desinit] D1 Desinit [...] 34H facerunt, nolumus ] D1 facerent, nollemus
(218)	H, D1, D2, - -, K1 Quid, crinibus vestris quiesere* non licet, modo substrictis, modo relaxatis, modo suscitatis, modo elisis. Tertull. ] K2 [...] quiescere [...]
(218)	H, D1, D2, K1 - -, K2 Cura dabit faciem. Ovid. 3. de Art. Sanguine qua vero non rubet, arte rubet. Id. ibid.
(230)	H - -, D1 Poudre de Cypres

[p. 354]

(255)	H, D1, D2 - -, K1 Etiam contra istam aperias oculum tuum? Iob. 14.14.
258	38 Hoculi tibi ] D2 oculitibi* ] K1 oculi tibi
(258)	H, D1, D2 - -, K1 Cedite* benedictae, quomodo praecepta Dei custodietis, lineamenta non custodientes? Tertull.
261	39^2H] D1 - - [zie ook bij 215].
268	40 H non est opus meum? ] D1 opus meum non est?
(268)	H, D1, D2 - -, K1 Quod nascitur, opus Dei est: ergo quod fingitur, diaboli negotium est. Tertull.
270	41 H quem tu] D1 quem ta* ] K1 quem tu 41 H marcescit ] D1 marcessit* ] K1 marcescit
271	42 H inseritis ] D1 inferitis* ] K1 inseritis
(271)	H - -, D1 Ad exacerbandum oculos gloriae illius. Iesai. 3.9.*
272	43^1H, 43^2H, ] D1 - -
275	45^1-3 en ^5-6H] D1 - -
(275)	H, D1, D2 - -, K1 Uno lino decies sestertium inseritur. Saltus & Insulas revera cervix fert. Graciles aurium cutes calendarium expendunt: & in sinistra per singulos digitos de saccis singulis ludit. Hae sunt vires ambitionis, tantarum usurarum substantiam uno & muliebri corpusculo bajulare. Tertull.
(275)	H, D1, D2, K1 - -, K2 Quis pudor est census corpore ferre suos! Ovid. 3. de Art.
282	46 H] D1 - -
287	49 H Math. 25.35.] D1 Math. 25.35.36.
291	50 H Proverb. 21.13.] D1 Prov. 21.19*
297	54 H includas ] D1 concludas
312	58 H subtrahis ] D1 substrahis*
316	61^1+3H] D1 - -
345	64^1H Est quoque cunctarum ] D1 Cunctarum [...]
371	68 H Frequentiores ] D1 Frequentes 68 H vestium ] D1 vertium* ] K1 sunt vestium 68 H sane ] D1 sunt sane
384	70 H curarent ] D1 curaret 70 H notitiam ] K1 notam
438	73 H] D1 - -
450	74^1H tunicas ] D1 turnicas*] K1 tunicas

[p. 355]

452		75 H concessus ] D1 consessus* ] K1 concessus
454		77 H Math. 11.8. ] K1 Math. 18.8.*
(484)		H, D1, D2 - -, K1 Vestite vos serico probitatis, byssino sanctitatis, purpurâ pudicitiae. Taliter pigmentatae, Deum habebitis amatorem. Tertull.
(494)		H - - ] D1 Quare vitia sua nemo confitetur? quia etiam nunc in illis est; somnium narrare vigilantis est. Sen.
		[slot] H - -, D1 Haec ego mecum Compressis agito labris, ubi quid datur oti Illudo chartis. Hor.
		[slot] H, D1, D1, - -, K1 Aliquid de moribus ausus. Juv.
		Toegevoegde marginalia Uit het overzicht van de varianten in de marginalia blijkt dat Huygens gedurende de tekstgeschiedenis marginalia heeft toegevoegd. Ik geef hier per bron de toegevoegde citaten, voorzien van een vertaling. De marginalia bij de basistekst heb ik met een vertaling opgenomen onder Thematische bronnen (zie p. 358-385). Tussen haakjes geef ik voor de citaten de plaats bij de tekst.
	D1
(114)		Furentem dicere verum quid vetat? (Wat kan iemand afhouden van in razernij de waarheid te zeggen?) Huygens past een regel uit de eerste satyre van Horatius aan. (Horatius. Satyra I, 1.24-25); ridentem (lachend) wordt furentem.
(123)		Est hoc siscerum [= siderum] excelsissimum, proximumque caelo; hanc habent sensus arcem, hic culmen altissimum, hic mentis est regimen. Laurent. (Dit is de hoogste ster, het dichtst bij de hemel; dit is de burcht van de zinnen, hier is de hoogste top, hier is de zetel van het verstand. Laurentius. Zie volgende citaat)
(130)		Caput humanae mentis arx, rationis sedes, sapientiae domicilium, memoriae, cogitationum (quibus humanum genus intelligentijs est simillimum) officina editissimum locum obtinens, an non supremam illam & angelicam mundi partem pulchrè refert? D. Laurent. (Het hoofd is de burcht van de menselijke geest, de zetel van het verstand, het verblijf van de wijsheid, de werkplaats van het geheugen en het overleg waarin het menselijk geslacht gelijk is aan de intelligentiae en neemt de hoogste plaats in; is het dan niet een mooi evenbeeld van dat hoogste en engelgelijke deel der wereld?) De citaten bij 123 en 130, zijn afkomstig uit: A. Laurentius. Opera Anatomica. (Hanoviae, 1601). Ik geef deze plaatsen via Veenstra (1968, p. 129-130). Huygens citeert vermoedelijk niet rechtstreeks uit Laurentius. Zijn directe bron voor deze citaten heb ik echter niet kunnen achterhalen.
(172)		Nonne vides Mercatores at extremas barbarorum partes mille periculis pervenire, propter serica haec licia? Chrys. Feruntur quidem ex India vermiculi hujusmodi facere vestes. Id. Huygens nam deze citaten over uit Williams. (Zie onder Thematische bronnen, fol. 3^v, no. 24.)

[p. 356]

183	Thauma thaumátoon. Plat. (Het wonder der wonderen) Regel 183 Het opper-schepsel mensch, het wonderlicxte wonder vormt Huygens' verwerking van deze woorden uit Plato. De precieze plaats voor dit citaat heb ik niet gevonden. Waarschijnlijk heeft Huygens deze woorden niet rechtstreeks uit Plato overgenomen, maar citeert hij een bron die teruggaat op het eerste boek van Plato's Wetten. Daar wordt (in 644 d en 645 b) gesproken over de mens als θαυμα.
(215)	Displicent illis nimirum plastica Dei, in ipsis reprehendunt, redarguunt, artificem omnium. Tertul. Dit citaat, overgenomen uit Williams (zie Thematische bronnen fol. 3^v, no. 6) plaatste Huygens in H bij regel 261.
(230)	Poudre de Cypres. Huygens geeft hier in de marge de Franse benaming van het poeder dat in de regels 228-233 ter sprake komt.
(271)	Ad exacerbandum oculos gloriae illius. Iesai. 3.9.* Deze woorden vormen het slot van vers 8 niet 9.
(494)	Quare vitia sua nemo confitetur? quia etiam nunc in illis est; somnium narrare vigitantis est. Sen. (Waarom niemand zijn fouten bekent? Omdat hij er nog in is; dromen vertelt men als men wakker is) Dit citaat bestemde Huygens reeds op fol. 5^v voor het slot van zijn gedicht. Zie onder Thematische bronnen.
	(aan het slot) Haec ego mecum Compressis agito labris, ubi quid datur oti Illudo chartis. Hor. (Dit overleg ik bij mijzelf met samengeknepen lippen, en wanneer mij enige vrije tijd gelaten wordt, vertouw ik het speels toe aan het papier. Horatius 1, 4, 137)
	In K1 werden toegevoegd: Op de versotitelpagina voegde Huygens bij wijze van motto toe: Quàm latè patet vester hic error, qui ornari posse aliquid vestimentis aestimatis alienis! Ad id fieri nequit. Nam si quid ex appositis luceat, ipsa quidem quae sunt apposita laudantur; illud verò eis tectum atque velatum in sua foeditate perdurat. Boeth. de Cons. Phil. l. 2. (Hoezeer wordt bij jullie toch alles beheerst door de misvatting dat men met geen vreemde veren kan pronken! Maar dat kan onmogelijk. Want als iets zijn glans ontleent aan wat eraan is toegevoegd, dan maakt dat toegevoegde de beschouwer geestdriftig, maar het ding zelf, hoezeer ook door dat andere aan het gezicht onttrokken, wordt er niet minder lelijk op. Boëthius, ed. Brouwer 1990, Boek ii, (5 (p), p. 98). Huygens had in zijn bibliotheek: Boeti. Opera philosophica. Basel 1570 (catalogus ‘M2^o, 305’).
(186)	Ἅν᾽ εῦειματῇς ταῦτα προ σου προβατιον εἷχεν. Stob. ex Sotad (Je bent wel mooi gekleed, maar voor jou heeft een schaap dat zelfde gedragen)

[p. 357]

	Huygens citeert hier Stobaeus. In de editie van Hugo de Groot (Parisiis, 1623, blz. 114-115) is deze uitdrukking opgenomen onder Titulus xxii: De superbia.
(195)	Habitus faeminae duplicem speciem circumfert, cultum & ornatum. Cultum dicimus, quem mundum muliebrem vocant: ornatum quem immundum muliebrem convenit dici. Tertul. (Het uiterlijk van de vrouw vertoont een dubbel aspect: de opschik (cultus) en de schoonheidsmiddelen (ornatus). Met opsmuk bedoelen wij dat wat het toilet der vrouw wordt genoemd, met schoonheidsmiddelen datgene wat beter de ontsiering der vrouw zou heten. Vert. Gerlo 1955, p. 28)
(218)	Quid, crinibus vestris quiescere non licet, modò substrictis, modò relaxatis, modò suscitatis, modo elisis. Tertull. (Waarom is het uw haren niet veroorloofd te rusten aangezien gij ze nu eens opbindt, dan weer laat los hangen, nu eens lang laat en dan weer afknipt? Vert. Gerlo 1955, p. 10)
(255)	Etiam contra istam aperias oculum tuum? Iob 14.14.
(258)	Cedite [drukfout voor: Credite] benedictae, quomodo praecepta Dei custodietis, lineamenta non custodientes? Tertull. (Gelooft mij, gezegenden, hoe zult gij de voorschriften Gods bewaren, als gij de trekken van zijn hand aan u zelf niet bewaart? Vert. Gerlo 1955, p. 9)
(268)	Quod nascitur, opus Dei est: ergo quod fingitur, diaboli negotium est. Tertull. (Wat geboren wordt is het werk van God. Wat daaraan wordt toegevoegd is bijgevolg het werk van de duivel. Vert. Gerlo 1955, p. 8.)
(275)	Uno lino decies sestertium inseritur. Saltus & Insulas revera cervix fert. Graciles aurium cutes calendarium expendunt: & in sinistra per singulos digitos de saccis singulis ludit. Hae sunt vires ambitionis, tantarum usurarum substantiam uno & muliebri corpusculo bajulare. Tertull. (Aan één enkele draad wordt één millioen geregen; bossen en huizenblokken hangen rond een tengere hals; aan dunne oorlelletjes bengelen hele schuldenregisters, en elke vinger van de linkerhand speelt met een zak vol geld. Zó zijn de krachten der behaagzucht; één enkel lichaam, nog wel van een vrouw, torst de opbrengst van zo grote vermogens. Vert. Gerlo 1955, p. 35.)
(484)	Vestite vos serico probitatis, byssino sanctitatis, purpurâ pudicitiae. Taliter pigmentatae. Deum habebetis amatorem. Tertull. (kleedt u met de zijde der eerbaarheid, met het lijnwaad der heiligheid, met het purper der kuisheid. Derwijze getooid zult gij God zelf tot minaar hebben. Vert. Gerlo 1955, p. 22.)
	[slot] Aliquid de moribus ausus. Juv. Huygens zinspeelt hier op de tweede satire van Juvenalis: ‘Ultra Sauromatas fugere hinc libet et glacialem Oceanum, quotens aliquid de moribus audent qui Curios simulant et Bacchanalia vivunt.’

[p. 358]

	(Soms zou ik tot voorbij de Sauromaten of IJszee willen vlieden, als er weer over fatsoen gesproken wordt door lieden die stijf bekakt doen maar bacchantisch leven. Juvenalis, ed. d'Hane-Scheltema 1984, Satire ii, regel 1-3.
	In K2 voegde Huygens nog toe de citaten:
(39)	Ut hoc utimur maxumè more moro Molestoque multum. Plaut. Men. 4.2. (What slaves we are to this consummately crazy confoundedly chafing custom!) Plautus Menaechmi iv.2. Vertaling: Paul Nixon (London etc. 1917, Loeb) vs. 570-571.
(48)	Nec mihi tot positus numero comprendere fas est; Adjicit ornatus proxima quaeque dies. Ovid. 3. de Art. (Net zomin (...) kan ik van zovele kapsels het juiste aantal geven: er komen nieuwe kapsels bij, elke dag weer dat wij leven. Ovidius, Minnekunst, ed. Kat, iii, 151-152.)
(147)	Hoc Laboramus errore, sic nobis imponitur, quod nerainem [zetfout voor: neminem] aestimamus eo quo est, sed adjicimus illi & ea quibus adornatus est. Atqui, cum voles veram hominis aestimationem inire, & scire qualis sit, nudum inspice. Sen. 10. Ep. 77. (In dit opzicht lijden wij aan een illusie en laten wij ons bedriegen, dat wij niemand taxeren op dat wat hij zelf is, maar dat we alles waarmee hij opgetuigd is als iets van hem beschouwen. Maar als je een mens op zijn werkelijke waarde wilt schatten en wilt weten hoe hij is, bezie hem dan in zijn naaktheid. Seneca, Brieven aan Lucilius. 76, 32. Ed. C. Verhoeven 1980.)
(147)	Multa viros nescire decet: pars maxima rerum offendit, si non interiora tegas. (Het is goed dat veel geheim blijft voor ons mannen: de meest dingen geven aanstoot als je ze niet goed verbergt. Ovidus, Minnekunst, ed. Kat, iii, 229-230.)
(218)	Cura dabit faciem. Ovid. 3. de Art. Sanguine qua vero non rubet, arte rubet. Id. ibid. (Slechts zorg kan voorkomen dat een mooi gezicht verwelkt. En wie niet van nature bloost, neemt daarvoor gewoon een zalf. Ovidus, Minnekunst, ed. Kat, iii, 105 en 200.)
(275)	Quis pudor est census corpore ferre suos! Ovid. 3. de Art. ([Als je zoveel kleuren ook voor minder geld kunt kopen,] ben je gek om rond te lopen met je vermogen aan je lijf. Ovidus, Minnekunst, ed. Kat, iii, 172.)

Thematische bronnen

In de paragraaf Het ontwerphandschrift en de bijlagen heb ik erop gewezen dat Huygens voor hij aan het schrijven van het Costelijck Mall begon, aantekeningen heeft gemaakt uit John Williams, A Sermon Of Apparell en uit de Polyanthea van Josephus Langius. De meeste van deze aantekeningen zijn in de vorm van een marginaal citaat opgenomen in de edities van Huygens' Costelijck Mall.
In het hier volgende schema bied ik een overzicht van de vindplaats van deze citaten. Na het nummer dat het citaat als noot bij de tekst van deel I heeft gekregen en het nummer van de regel uit de basistekst waarbij het geplaatst is,

[p. 359]

volgt een opgave van de plaats in het handschrift en de bijlagen waar het voor de eerse maal is genoteerd. Een deel van de citaten noteerde Huygens in de marge van zijn ontwerptekst (zie de opgave daarvan hierna), een ander en groter deel bracht hij van zijn blaadjes met aantekeningen via een verwijssysteem met letters over naar het gedicht. De laatste kolom van het schema wordt gevormd door de vermelding van Huygens' primaire bron. Via dit overzicht valt te achterhalen welke citaten Huygens uit welke bron heeft genomen.

Achter het schematische overzicht volgt de beschrijving van de inhoud van de achtereenvolgende aantekenbladen: fol. 3^v+r, fol. 4^r+v, 5r+v en 7^v. Ik heb de citaten genummerd; een ^o achter het nummer geeft aan dat Huygens het citaat gebruikt heeft. Per citaat geef ik aan waar het in Huygens' bron gevonden kan worden. Ook geef ik een vertaling.

Na de beschrijving van de aantekenbladen geef ik per blad van het ontwerphandschrift een overzicht van de citaten die Huygens bij de tekst noteerde en die hij niet eerst op een van bovenbeschreven aantekenblaadjes heeft genoteerd. Ook van deze citaten is een vertaling opgenomen.

Marginalia bij het Costelijck Mall
nummer	regelnummer van de tekst	eerste vermelding		bron
		bij tekst	of op aantekenblad
[titel]		fol. 8^r, B3		Langius
1	15	fol. 6^r, 1		bijbel
2	16	fol. 6^r, 2
3	19	fol. 6^r, 3
4	20	fol. 6^r, 4
5	22	fol. 6^r, 5
6	26	fol. 6^r, 6
7	32	fol. 6^r, 7
8	35	fol. 6^r, 8
9-1	38		fol. 3^r, 1	Williams
9-2	38	fol. 8^r
		(zie ook no. 45-6)
10-1	39		fol. 3^v, 12	Williams
10-2	39		fol. 3^v, 13	Williams
11	44		fol. 7^v, 35	anecdote
12	50		fol. 7^v, 3, 4	genesis
13	57		fol. 3^v, 18	Williams
14	60		fol. 6^r, 9	Langius
15	66	fol. 6^r, 10		Langius
16	68		fol. 4^r, 20	(Pico)
17	75	fol. 6^r, 11		Langius
18	85	fol. 6^r, 12		(woordverkl.)
19	125	fol. 6^v, 1		Juvenalis, vgl.
				Williams, p. 22, c.

[p. 360]

20	138	[=fol. 6^v, 2]	fol. 7^v, 13	Langius
21	148		fol. 3^r, 25	Horatius
22-1	153	fol. 6^v, 3		Williams
22-2	153	fol. 6^v, 4		Lucretius lib 5
23-1	159	fol. 6^v, 5		Pers 6
23-2	159		fol. 3^r, 2	Williams
24	161	fol. 6^v, 6		(woordverkl.)
25	163	fol. 6^v, 7 vgl.
		fol. 7^v, 19, 20, 21		Langius
26	167	fol. 6^v, 8 vgl.
		fol. 7^v, 19, 20, 21		Langius
27	174	fol. 6^v, 9		(woordverkl.)
28-1	177	fol. 6^v, 10		Williams
28-2	177		fol. 3^v, 21	Williams
29	182		fol. 3^v, 20	Williams
			vgl. fol. 7^v, 23, 24	Langius
30	184	fol. 6^v, 11
31-1	186		fol. 3^v, 19	Williams
31-2	186		fol. 3^r, 5	Williams
32-1	195		fol. 3^v, 17	Williams
32-2	195		fol. 3^v, 2	Williams
32-3	195		fol. 3^v, 23	Williams
32-4	195		fol. 3^r, 9	Williams
32-5	195		fol. 5^r, 9	Langius
33	215		fol. 3^v, 15	Williams
34-1	218	fol. 6^v, 12
34-2	218	fol. 6^v, 13
35	237	fol. 6^v, 14
36	252		fol. 4^v, 17	Williams
37-1	254		fol. 3^v, 14	Williams
37-2	254		fol. 3^v, 16	Williams
38	258		fol. 4^v, 16	Williams
39-1	261		fol. 3^v, 6	Williams
39-2	261		fol. 5^r, 1	Langius
39-3	261		fol. 5^r, 2	Langius
39-4	261		fol. 5^r, 3	Langius
40-1	268	fol. 6^v, 15
40-2	268		fol. 4^v, 19	Williams
41	270		fol. 3^r, 14	Williams
42-1	271		fol. 3^r, 11	Williams
42-2	271		fol. 3^r, 13	Williams
43-1	272		fol. 3^r, 8	Williams
43-2	272		fol. 4^v, 15	Williams

[p. 361]

44	274		fol. 4^r, 21	Vgl. Pico
45-1	275		fol. 3^v, 8	Williams
45-2	275		fol. 3^v, 9	Williams
45-3	275		fol. 3^v, 10	Williams
45-4	275	fol. 7^r, 1
45-5	275	fol. 7^r, 2
45-6	275	fol. 7^r, 3
		(zie ook no. 9-2)
46-1	282	fol. 7^r, 4
46-2	282	fol. 7^r, 5
47	284		fol. 5^v, 4
48	285		fol. 5^v, 1
49	287		fol. 5^v, 3
50	291		fol. 5^v, 2
51	292		fol. 5^v, 6
			(zie ook fol. 5^v, 8)
52	293		fol. 4^v, 10	Langius
53	294		fol. 5^v, 7
54	297		fol. 4^v, 2	Langius
55-1	299		fol. 5^v, 5
55-2	299		fol. 3^r, 12	Williams
56	301		fol. 4^v, 1	Langius
57	311	fol. 7^r, 6
58-1	312		fol. 4^v, 3	Langius
58-2	312		fol. 4^v, 9	Langius
59	313		fol. 4^v, 8	Langius
60-1	314		fol. 4^v, 4	Langius
60-2	314		fol. 4^v, 5	Langius
60-3	314		fol. 4^v, 7	Langius
60-4	314		fol. 4^v, 11	Langius
61-1	316		fol. 4^v, 13	Langius
61-2	316		fol. 4^v, 14	Langius
61-3	316	fol. 7^r, 7
62-1	319	fol. 7^r, 8
62-2	319	fol. 7^r, 9
		(zie ook fol. 3^r, 25)
63	335		fol. 4^r, 6	Langius
64-1	345		fol. 4^r, 12	Langius
64-2	345		fol. 4^r, 5	Langius
65	347		fol. 4^r, 16 (en 3)
66	360	fol. 7^r, 10
67	364	fol. 7^r, 11
68	371		fol. 4^r, 22	(Pico)

[p. 362]

69	379		fol. 4^r, 1	Langius
70	384		fol. 5^r, 5	Langius
71	386		fol. 4^r, 9	(Guicc.?)
72	432	fol. 7^r, 12	Langius
73	438	fol. 7^r, 13
74-1	450		fol. 5^r, 14	Williams
74-2	450		fol. 4^r, 18	(Pico)
74-3	450		fol. 4^r, 19	(Pico)
75	452		fol. 5^r, 12	Williams
76	453		fol. 5^r, 13	Williams
77	455		fol. 3^v, 1	Williams
78	463		fol. 5^r, 11	Williams
79	466		fol. 4^r, 15	Langius
80-1	476		fol. 5^r, 15	Williams
80-2	476		fol. 3^v, 5	Williams
81	480		fol. 5^r, 16	Langius
			(vgl. ook fol. 7^v, 27)
82	485		fol. 3^r, 15	Williams
83	487	fol. 8^r, A1
84	489	fol. 8^r, A2
85	490	fol. 8^r, A3		Langius
86	494	fol. 8^r, A4	fol. 5^v, 9

Citaten op fol. 3^v

1^o	What went you out to see? A man clothed in soft raiment? Behold, they that beare soft clothing are in Kings houses. Math. 11.8. + Williams p. 1.
2^o	Tantum ob vanitatem et inanem gloriam, ac ut vulgo et forensibus admirationi sint talibus induuntur. Chrysost. hom. 37. in Gen. + Williams p. 2, f. (Alleen wegens de ijdelheid en nutteloze roem, en om bij de massa en de buitenlui bewonderd te worden, trekken zij zulke kleren aan.)
3^o	Ut stultus est qui <hominem> equum ex strato et fraenis; sic stultissimus qui hominem ex veste inspicit. Senec. epist. 47. + Williams p. 3, c. (Zo dwaas als hij is die een paard naar het zadel en de teugels taxeert, zo uitermate dwaas is hij die een mens naar zijn kleding beoordeelt.)
4^o	Qui ut vermium texturas gestent solliciti sunt: et (quod gravissimum) in eis superbiunt. Chrys. Hom. 37. in Gen. + Williams p. 4, c. (Die erop uit zijn weefsels van wormen te dragen en (wat het ergste is) daar trots op zijn.)

[p. 363]

5^o	Tenetur homo se ornare, ne offendat oculos proximorum, per vilitatem quam ostendit foris, Consideratâ intentione sui status. Tostat. operum Tom. 10 in Math. cap. 11 quaestio 24. + Williams p. 4, d. Huygens liet het tweede woord uit zijn bron (quippe) weg. (De mens is gehouden zich sierlijk te kleden, met inachtneming van de verplichtingen van zijn stand, om niet de ogen van zijn naasten te beledigen door het goedkope uiterlijk, dat hij in het publiek vertoont.)
6^o	Displicet illis nimirum plastica Dei: in ipsis redarguunt, reprehendunt artificem omnium. Reprehendunt enim cum emendant etc. Tertull. lib de cult. faemin. + Williams p. 6, c. (Aan hen mishaagt natuurlijk het schepsel van God: in hun eigen persoon, weerleggen zij, keuren zij af de maker van alle dingen. Zij keuren immers af als zij trachten te verbeteren.)
7^o	Conspicitur id quod diabolus adinuenit. Ciprian. de habit. virg. + Williams p. 6, d. (In aanzien is datgene wat de duivel heeft helpen tot stand te brengen.)
8^o	An vulnera inferri auribus Deus voluit, ut de <a>>earum cicatricibus et cauernis pretiosa grana dependeant? Id. + Williams p. 6, e. (Of heeft God gewild dat de oren doorwond zouden worden, opdat aan die littekens en gaten kostbare stenen zouden hangen?)
9^o	Delectant et vulnera ut aurum auribus inseratur. Ambros. lib. de Naboth, c. 5. + Williams p. 6, e; met drukfout: inferatur. (Zelfs wonden behagen, opdat er goud in de oren bevestigd kan worden.)
10^o	Perforantur aures praeter naturam. Clem. Alex. paed. lib. 2. c. 12. + Williams p. 6, e. (De oren worden doorboord tegen de natuur in.)
11	Nec monilia Deus instituit quibus ceruicem quem fecit absconderet. (Ciprian. loc. scilicet cit.) + Williams p. 6, f. (God heeft ook geen halskettingen ingesteld waarmee Hij de nek die hij gemaakt heeft zou verbergen.)
12^o	Delectantur et compedibus mulieres, dummodo auro ligentur. Ambr. lib. de Nab. Israel, c. 4. + Williams p. 7, a. (Vrouwen scheppen zelfs behagen in boeien, als zij maar met goud vastgebonden worden.)
13^o	Mihi quidem videntur sua sponte vinculis alligatae. Clem. Alex. l. 2. c. 12. + Williams p. 7, a. (Voor míj althans schijnen ze vrijwillig in de boeien gegaan te zijn.)

[p. 364]

14^o	Non tibi sufficit diuina formatio? an vero veluti excellentior opifex diuinum opificem corrigis? Chrys. Hom. 4. in 1. ad. Timoth. + Williams p. 7, b. (Is de goddelijke schepping u niet voldoende? Of verbetert gij als waart gij een voortreffelijker kunstenaar, de goddelijke kunstenaar?)
15^o	Quasi plasmator non bene illum fecerit vultum Origen. Tom. 3. hom. 4. in 6. cap. Math. + Williams p. 7, b. (Alsof de Schepper dat gezicht niet goed gemaakt had.)
16^o	Impugnatio haec est diuini operis. Aug. Tom. 3. lib. 4. de doctr. Christi ex Cipriano + Williams p. 7, b. (Een aanval is dit op het goddelijke werk.)
17^o	Quod pro sola inani gloria, vestimentum pretiosius quaeritur, res ipsa testatur. [Gregor. Tom. 2. Hom. ult. in Euang.] unde nemo vult ibi pretiose indui ubi ab aliis non potest videri. + Williams p. 9, a. Het gedeelte vanaf unde is afkomstig uit de tekst van de preek, regel 6-7. (Dat alleen uit ijdele roemzucht het kostbaarder kleed gezocht wordt, blijkt uit de zaak zelf; vandaar dat niemand daar kostbaar gekleed wil zijn, waar hij niet door anderen gezien kan worden.)
18^o	Itaque vestium amictus continuum nobis sit monumentum, quo memores simus, quantis bonis exciderimus, et discamus, quanto supplicio humanum genus ob inobedientiam sit affectum. Chrys. Tom. 2. Hom. 18. in Genes. + Williams p. 12, b. (Derhalve moet het dragen van kleren voor ons een voortdurend signaal zijn, waardoor wij blijven bedenken uit welke grote zaligheid wij vervallen zijn, en leren met welke grote straf het menselijk geslacht wegens de ongehoorzaamheid gestraft is.)
19^o	Nos tamen sumptuosas vestes redarguimus, dicentes, Vos estis pili ouium. Clem. Alex. paedag. lib. 2. c. 12. + Williams, p. 13, c. (Wij echter wijzen die kostbare kleren af met de woorden: gij zijt het haar van schapen.)
20^o	Qui itaque admirantur sunt stupidissimis ouibus stupidiores. Heruetus. + Williams p. 13, c. (Zij die dat bewonderen, zijn derhalve nog dommer dan de domste schapen.)
21^o	Quod si culpa non esset, nequaquam sermo dei tam uigilanter exprimeret quod diues qui torquebatur apud inferos bysso et purpura indutus fuisset. Gregor. Homil. 40. in Euangel. + Williams p. 14, a. (Als dit geen zonde was, zou Gods woord volstrekt niet zo uitdrukkelijk verklaren dat de rijke die gekweld werd in de onderwereld met fijn lijnwaad en purper gekleed geweest was.)

[p. 365]

22	Quisquis sic utitur exterioribus ut metas consuetudinis bonorum (inter quos versatur) excedat, aut aliquid significat (quod faciunt magistratus et ministri sacri) aut flagitiosus est. Aug. lib. 3. de doctr. Christiana. + Williams p. 15, a. (Wie zó de uiterlijkheden gebruikt, dat hij de grenzen van de gewoonte der goeden (onder wie hij verkeert) te buiten gaat, geeft daarmee een bepaalde satus aan (hetgeen bestuurders of geestelijken doen) ofwel is misdadig.)
23^o	Dico ergo hominem non alia de causa opus habere vestimentis, quam ut tegatur corpus ad, maxima frigora et vehementes aestus propulsandos. Hic est vestis scopus. Clem. Alex. Paedag. lib. 2. c. 10. + Williams p. 15, c. (Ik beweer derhalve dat de mens om geen andere reden kleren nodig heeft, dan om het lichaam te bedekken tegen de felste kou en om de hevige hitte af te weren; dit is het doel der kleding.)
24^o	Nonne vides Mercatores etc. ad extremas barbarorum partes mille periculis peruenire, propter serica haec licia? Chrysost. Tom. 2. hom. 50. in Math. Feruntur quidam ex India vermiculi hujusmodi facere <Id>>vestes. Idem Tom. 4. hom. 2. in 1. ad Timoth. + Williams p. 15, d. (Zie je dan niet dat de kooplui enzovoorts, naar de verste uithoeken van de onbeschaafde streken gaan onder duizenden gevaren, om deze zijden stoffen? Er wordt verteld dat bepaalde wormpjes uit India dergelijke kleren maken.)
25^o	Pride so farre transporteth a priuate man, that the Indians (the remotest people of the world) must bee continually busied to tricke up and trimme him. In spinning of their trees for silke to apparell him, in diuing to their seas for pearles to adorne him in picking their rockes for diamonds to sparkle him, in digging to their Center for golde to lace him, in hunting their vermin for smels to fume him. + Williams, tekst p. 15 en 16.

Citaten op fol. 3r
1^o	Imus in viscera terrae, et in sede manium opes quaerimus; eousque penetrat luxuria. Plin. lib. 33. c. 1. + Williams p. 16, d. (Wij gaan tot in de ingewanden der aarde en zoeken schatten in de woonplaatsen der schimmen; zover gaat onze zucht naar weelde.)
2^o	Quid memorem pretiosorum aromatum, quae ex India, ex Arabia et ex Perside convehuntur? Chrysost. Tom. 4. hom. 2. in 1. ad Timoth. + Williams p. 16, e. (Waartoe zal ik de kostbare reukwerken vermelden, die uit Indië, uit Arabië en uit Perzië worden aangevoerd?)

[p. 366]

3	Quare non sufficit homini mendicanti quod sufficit cui eleemosynam praebenti? Aug. Tom. 10. serm. de Temp. De Tinctura agit. + Williams p. 16, tekst regel 13-15 en f. In de tekst staat foutief: oui) (Waarom is voor de bedelende mens niet voldoende, wat voor het schaap dat de aalmoes geeft wel voldoende is? Hij heeft het over het verven.)
4	This is the strangest humor of all, that when God hath made man, simply the best he will needes make himselfe the meanest of the creatures. + Williams p. 17, regel 5-9.
5^o	Si quis auro se ornari putat is auro est inferior slem. alex. + Williams p. 17, regel 10-11. (Indien iemand meent dat goud hem siert, staat hij lager dan goud.)
6	Oportet id quod tegitur ex tegumento ostendere se esse eo melius. Id. Paed. lib. 2. c. 10. + Williams p. 17, b. (Dat wat bedekt wordt behoort uit de bedekking te laten blijken beter dan de bedekking te zijn.)
7	Et sua vestimenta et vestes stragulas suffumigant, et aspergunt: atque adeo vel ipsas propemodum matulas. Clem. alex. Paed. lib. 2. c. 8. + Williams p. 17, e. (Ook hun kleren en dekens parfumeren en besprenkelen zij; en het scheelt niet veel of zij doen dat zelfs met hun po's.)
8	In quo dedecore vos pecuniis abutimini? Chrys. Tom. 2. hom. 50. in Math. + Williams p. 18, b. (In welke schande misbruikt gij uw geld?)
9^o	Ipsi quidem ad nullam utilitatem, neque necessarii usus gratia, sed tantum ut vulgò et forensibus admirationi sint, talibus induuntur. Chrys. hom. 37. in Genes. + Williams p. 18, f. (Zij zelf althans trekken zulke kleren niet aan om er nut van te hebben, noch voor een noodzakelijk gebruik, maar alleen om bij de massa en de buitenlui bewondering te oogsten.)
10	To see a man to have a Farme clapt upon his feete, a Coppy holde dangling up and down his <feet>legges, a Mannor wrapt about his body, a Lordship hanging upon his shoulders, nay (peradventure) the Tythes (Christs patrymonie) turnd to a cap, and the bread of the poore to a plume of feathers. + Williams p. 18, regel 8-17, in plaats van holde heeft de tekst bolde.
11^o	Cum inedia multi laborent, cum esuriens Christus et nudus in medio vestri versetur, vos sericum calceis inseritis. Chrys. tom. 2. Hom. 50. in Math. + Williams p. 19, c. (Terwijl velen lijden door voedselgebrek, terwijl Christus hongerend en naakt onder u verkeert, vlecht gij zijde aan uw schoeisel.)

[p. 367]

12^o	Absurdum est turpe unum laute et luxuriose vivere, cum multi esuriant. Clem. paed. lib. 2. c. 12. + Williams p. 19, d. (Het is absurd en schandelijk dat één op grote voet leeft en in weelde baadt, terwijl velen honger lijden.)
13^o	Quot pauperum ventres possent inde pasci? et quot corpora nude agentium contegi? Chrysost. hom. 37. in Genes. + Williams p. 19, d. (Hoeveel magen van armen zouden daarvan gevoed kunnen worden? En hoeveel lichamen van naakt rondlopende mensen gekleed?)
14^o	Esurientis est panis, quem tu retines, Nudi est vestis quam in arca custodis, discalceati calceus qui apud te marcescit, egentis argentum, quod tu possides. Basil. 1. hom. 6. in 12. cap. luc. + Williams p. 19, e. (Aan de hongerende behoort het brood, dat jij achterhoudt. Aan de naakte, de kleding, die jij in je kist bewaart, aan hem die blootsvoets gaat, de schoen, die bij jou staat te verrotten, aan de arme het geld, dat jij bezit.)
15^o	Non ut candidum corpus efficias, et splendores adjicas: sed ut animam tuam, aureis reddas virtutibus decoratam. Chrys. hom. 28. in ep. ad Hebr. + Williams p. 23, c. (Niet opdat jij een stralend schoon lichaam krijgt en dat met glans overdekt: maar opdat je (bij je dood) je ziel teruggeeft gesierd met gouden deugden.)
16	Exterior cultus indicium est quoddam conditionis humanae et ideo ^+est^+ in illo [-est] excessus, defectus et medium. Aquin. 1. 2.^dae q. 169 art. 1 ad 3. + Williams p. 24, c. (De zorg voor het uiterlijk is een indicatie van de situatie van de mens, derhalve is ook daarin overdaad, tekort en een middenweg.)
17	Ornatus vestium cuicumque est licitus juxta condecentiam status. Abul. in Math. 11.8. + Williams p. 25, a. (Sierlijke kleren, in overeenstemming met de status, zijn aan iedereen geoorloofd.)
18	Excessus vel varietas in ornatu, si non transeat in alium modum (scilicet virilis in faemineum) non est semper illicitus. Id. + Williams p. 25, a (Overdaad of afwisseling in de kleding is, behalve als zij overgaat in een andere dracht (namelijk van mannelijk in vrouwelijk), niet altijd ongeoorloofd.)
19	Illi qui in dignitatibus constituuntur pretiosioribus vestibus quam caeteri induuntur, non propter gloriam, sed ad significandam excellentiam sui ministerii. Aq. 1. 2. q. 169. art. 1. ad. 2. + Williams p. 25, b. (Zij die in hoge functies aangesteld worden, gaan gekleed in kostbaarder kleren dan de overigen, niet om te pronken, maar om de verhevenheid van hun ambt uit te drukken.)

[p. 368]

20	Cloathes must not only defend us from injuries of the aire but also of men. Vid. Will, optime 25. + Williams p. 25, regel 19-20.
21	Nolo ut de vestimentis auri vel vestis praeproperam habeas in prohibendo sententiam. Aug. tom. 2. ep. 37 ad Possidium. + Williams p. 28, l. In plaats van vestimentis heeft Williams ornamentis. (Ik wil niet dat gij over de sieraden van goud of die op kleding overhaast van mening bent dat ze verboden moeten worden.)
22	Regibus et manentibus in domo Regum, conveniunt vestes pretiosae. Idem est de praelatis et caeteris Clericis, quibus etc. pag. 28. + Williams p. 28, o. (Koningen en hen die in het huis der koningen verblijven, past kostbare kleding. Hetzelfde geldt voor kerkvorsten en andere geestelijken die enz.)
23	Propter simplices, [-et] qui aliter non cognoscunt dignitatem divini ministerii. Abul. n. 1. in Math. 11. Vid. plures locos Will. 25. + Williams p. 27, d. (Terwille van de eenvoudigen, die anders de waardigheid van het goddelijk ambt niet herkennen. Zie meer plaatsen bij Will [iams p.] 25.)
24	An vigilare metu exanimem, noctesque diesque, Formidare malos fures, incendia, servos Ne te compilent fugientes, hoc juvat? Hor. Serm. i. 1. (Of is halfdood van angst wakker liggen, dag en nacht bang zijn voor geslepen dieven, voor brand of slaven die je plunderen en er vandoor gaan, wat je wilt? Horatius. Sat. I. 1. 76-78.)
25	Si interdicta petes, vallo circumdata (nam te Hoc facit insanum) multae tibi tum officient res: <Custodem>Ad talos stola demissa, et circumdata palla: Plurima quae invideant pure apparere tibi rem. Hor. Serm. i. 2 Add. montagn. 451            et Ovid. ib. alleg. Eundem Ovid. add. ubi vande wassche wiecken, et eundem de medic. faciei.
	(Maar als je verboden vruchten zoekt, die goed beschermd worden (dit immers maakt je gek) dan zullen vele obstakels je in de weg staan: een tot op de enkels afhangend kleed, en een omgeslagen mantel: veel dingen die verhinderen dat je een open en bloot zicht op de zaak krijgt. Horatius. Sat. I. 1. 96-97; 99-100. Voeg Montaigne 451 toe. en Ovidius dezelfde allegorie. voeg daaraan toe dezelfde Ovidius, waar het gaat over de wieken van was en dezelfde, over make-up. Hoogstwaarschijnlijk doelt Huygens met Montaigne 451 op een passage over de ambitie, inderdaad te vinden op p. 451 van het derde boek van Montaignes Essais (zie Strowski, 1912).

[p. 369]

Citaten op fol 4r
1^o	Quid est sapientia? semper idem velle atque idem nolle, non potest idem semper placere, nisi rectum? Sen. Epist. + Langius, Inconstantia, p. 609. (Wat is wijsheid? Altijd hetzelfde te willen en niet te willen. Hetzelfde kan niet altijd behagen, tenzij het goed is.)
2	Leotychidas à quodam quasi minus constans esset notatus, mutor, inquit, sed pro temporum ratione, non ut vos. Plut. in lacon. + Langius, Inconstantia, p. 609. (Toen Leotychidas door iemand als weinig standvastig werd gestigmatiseerd, zei hij: ‘Ik verander inderdaad, maar al naargelang de omstandigheden, niet zoals jullie.’)
3^o	Gaen op en aff als een Maen, off Planeten.
4	Abstrusus quidam error humanae peritiae et cognitioni insultat, sursum deorsumque trahens, ac permiscens omme consiliorum studium, et velut tesseras evertens firmis decretis nixas deliberationes. Niceph. Gregor. Hist. l. 4. + Langius, Inconstantia, p. 611. (Een verborgen dwaling tart de menselijke ervaring en het verstand, door het hele stelsel van overwegingen door elkaar te gooien en op vaste grondslagen berustende gedachtengangen als dobbelstenen om te keren.)
5^o	Assolent humanae mutabilitati omnia sordere praesentia. Paul. Oros de Ormesta. lib. 1. + Langius, Varietas, p. 1333. (Alles wat bij de hand is, pleegt voor de veranderlijke mens onaantrekkelijk te zijn.)
6^o	Cum omnis vitae humanae mutatio periculosa est, tum qui in praesenti statu nihil quod desideret habet, is usitatam sibi vitae rationem, nulla alia re quam stultitia adductus mutat, atque à consuetis alio transfert. Plut. in Numa. Haec Ital. + Langius, Mutatio, p. 875. (Terwijl elke verandering in het menselijk leven gevaarlijk is, verandert hij die in zijn tegenwoordige toestand niets meer te wensen heeft, door niets anders dan dwaasheid gedreven zijn oude levenswijze en stapt van wat hij gewend was over op iets anders. Dit cursief).
7	Quando mutatur vestitus, est signum futurae mutationis, mutatio enim vestitus est parvum quiddam, et tamen significat magnam levitatem in aliis, in altrui. Guicc. + Bron niet gevonden. (Wanneer de kleding verandert, is dat een teken van een toekomstige verandering; immers de verandering van de kleding is weliswaar een kleinigheid maar zij wijst toch op een grote wispelturigheid in andere zaken.)
8	Novitatis in vestitu affectatio multas ex eo alias pestes gignit, et plerumque animi vitia prodit atque alit. Id. + Bron niet gevonden. (Modezucht brengt uit zichzelf vele andere ziekten voort en brengt meestal gebreken van de ziel aan het licht en voedt die.)

[p. 370]

9^o	Qui tantopere monstruosa veste delectantur, animos etiam monstruosos habent. Id. + Bron niet gevonden. (Wie zozeer behagen scheppen in monsterlijke kleding, hebben ook een monsterlijke ziel.)
10	Mutatio habitus seu vestitus usitati plerumque affert mutationem vitae, <et> morum, et tandem etiam status publici. Id. + Bron niet gevonden. (Een verandering in je gewone uiterlijk of kleding brengt meestal een verandering mee van leven, van gewoonten en uiteindelijk zelfs in je maatschappelijke positie.)
11	Inter <*cunct*> corruptelas rerum publicarum merito affectatio sive novitatis, sive peregrinitatis in vestitu numerari debet. Id. + Bron niet gevonden. (Onder de verdorvenheden van de maatschappij moet terecht gerekend worden de zucht naar nieuw of vreemd in de mode.)
12^o	Est quoque cunctarum novitas gratissima rerum. Ovid. 3. Pont. 4. + Langius, Novitas, p. 891. (Van alle overige dingen is de nieuwheid ook het aangenaamst.)
13^o	Laudari possit constantia Pr. Auriaci. (De standvastigheid van de Prins van Oranje kan wel geprezen worden.)
14	Vilia sunt nobis quaecumque prioribus annis vidimus, et sordes quidquid spectavimus olim. Calphurm. Eccles. 7. + Langius, Novitas, p. 891. (Goedkoop is voor ons alwat wij in vroeger jaren gezien hebben en waardeloos alwat wij sinds lang hebben aanschouwd.)
15^o	Ut sunt flumina quaedam, quae cum eadem sint. diversis locis diversa sortiuntur nomina: Ita quaedam res in alio homine variis nominibus mutantur: velut fastus in principe splendor appellatur: in privato superbia. Erasm. Simil. + Langius, Novitas, p. 891. (Zoals er rivieren zijn, die, terwijl ze toch dezelfde blijven, op verschillende plaatsen verschillende namen krijgen; zo ook veranderen sommige zaken bij een ander mens van naam: zo heet praal bij een vorst luister, bij een particulier pronkzucht.)
16^o	Stultus sicut luna mutatur. Eccles. 27.11. (De dwaas is veranderlijk als de maan.)
17^o	Habes ornatum satis illo maiorem. Habes aliud spectaculum, ad illud te spectaculum compone. Quod ergo tibi est spectaculum? Caelum, angelorum innumera multitudo. Chrysost. Hom. 28. in c. 12 ad Hebr. + Williams, p. 31, a. (Je hebt een sieraad veel groter dan dat. Je hebt een ander schouwspel, richt je op dat schouwspel. Welk schouwspel heb je dan? De hemel, de ontelbare menigte engelen.)

[p. 371]

18^o	Vestium <figura> consuetudo probatur: ut quae olim damnatae fuerunt, progressu temporum laudentur. Io. Fr. Pic. Mirand. ep. lib. 2. + Een rechtstreekse bron voor deze citaten uit Pico della Mirandola heb ik niet gevonden. Huygens' citaten komen niet letterlijk overeen met de tekst van Pico's brief ‘Iustum de vestibus volumen scribere institueram’ in Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Opera quae extant omnia (Basiliae, 1601. ex: kb 187 A1, p. 831-833. (De mode in de kleding vindt bijval: zodat kleren die vroeger afgekeurd waren geweest, mettertijd geprezen worden.)
19^o	Vestis talaris faeminea et mollis etiam apud mollissimos personas habebatur, diuturna tamen obtinuit consuetudo, ut postea gravissimum et virile haberetur, et pene religiosum. Ibid. + Zie vorig citaat (Het lange kleed werd zelfs bij de meest verwijfde personen voor vrouwelijk en verwijfd gehouden, toch heeft het langdurige gebruik ervoor gezorgd dat het later voor zeer deftig en mannelijk, ja zelfs voor heilig gehouden werd.)
20^o	Vestis usus necessitate, utilitate, honestate introductus est. abusus vanitate, dispendio, turpitudine culpandus est. ibid. + Zie vorig citaat (Het gebruik van kleding is voortgekomen uit noodzaak, nut en eerbaarheid. Het misbruik dient men te wijten aan ijdelheid, verkwisting, schandelijkheid.)
21^o	Hiantibus manicis et patulis, adeò ut mediocres inde vestes confici quirent. ibid. + Zie vorig citaat (Met wijdgapende en lang afhangende mouwen, en wel zozeer dat daarvan behoorlijke jassen gemaakt kunnen worden.)
22^o	Frequentiores et affectati limbi, crebrae fenestrae, quae vulnera vestium, intempestivae et peregrinae fimbriae et earum dispendia condemnanda sane. ibid. + Zie vorig citaat (De steeds talrijker wordende overdreven zomen, de talloze openingen, die zijn als wonden in de kleding, de misplaatste en uitheemse franje en de geldverspilling daarvoor, dienen veroordeeld te worden.)

Citaten op fol. 4v

1^o

Utere cibis electis, et pretiosis, sicut consuevisti, quia aliter non potes, quia si consuetudinem mutas, aegrotas, conceditur tibi, utere necessariis, da pauperibus superflua, utere pretiosis, da pauperibus vilia. Aug. de verb. Dom. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Gebruik uitgelezen en kostbare spijzen, zoals je gewend bent, omdat je niet anders kunt, omdat je ziek wordt als je je gewoonte verandert, het wordt je toegestaan, gebruik het noodzakelijke, geef de armen wat overblijft, gebruik het kostbare, geef de armen het goedkope.)

[p. 372]

2^o	Cave ne inter loculos tuos includas [tuos includas; Huygens schreef deze woorden abusievelijk nóg eens] salutem <pauperum> inopum: tanquam in tumulis sepelias vitam pauperum. Ambr. in Ps. 118. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Pas ervoor op dat je niet in je geldkistjes het welzijn van de behoeftigen opbergt: alsof je het leven der armen in grafheuvels begraaft.)
3^o	Laudent te viscera <inopum> esurientium non ructantium opulent<es>>a convivia. Hier. in epist. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Laat de buiken der hongerenden je prijzen, niet de kostbare gastmalen der zwelgers.)
4^o	Quae stultitia est, illic relinquere, unde exiturus es: et illuc non praemittere, quo iturus es? Illic ergo substantiam tuam colloca, ubi patriam habes. Chrys. in Math. 6. + Langius, Eleemosyna, p. 415. (Wat een dwaasheid is het, daar iets achter te laten, vanwaar je zult moeten vertrekken: en niet daarheen vooruit te zenden, waarheen gij zult gaan. Verzamel dus daar uw bezittingen, waar je vaderland is.)
5^o	Qui collocat thesauros in terra; non habet, quod speret in coelo. Ut quid respiciat in Coelum. ubi nihil habet repostium? Id. ibid. + Langius, Eleemosyna, p. 415. (Wie schatten verzamelt op aarde, heeft niets om op te hopen in de hemel. Waarom zou hij dan naar de hemel uitzien waar hij niets gedeponeerd heeft?)
6	<Panis est famelici quem tu tenes, nudi tunica, quam in conclavi conservas, dicalceati calceus, qui penes te marcescit; indigentis <aurum> argentum quod possides: quocirca tot labefactas, quibus subvenire vales? Bas. hom. 1.> + Langius, Eleemosyna, p. 415. Huygens haalde deze aanhaling door. Hij noteerde het ook als citaat uit Williams p. 19, c op fol. 3^r, no. 14. (Het brood dat jij achterhoudt is van de hongerende, van de naakte het kleed, dat jij in je kast bewaart, van hem die blootsvoets gaat, de schoen die bij jou verrot, van de arme het geld dat jij bezit: laat jij daarom zovelen vallen die je zou kunnen helpen?)
7^o	Da quod non potes retinere, ut recipias quod non poteris amittere. Aug. in epist. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Geef wat je niet kunt behouden, opdat je ontvangt wat je niet zult kunnen verliezen.)
8^o	Cursores qui in agone currunt, vestimenta etiam pene necessaria <confi>> abiiciunt. Ita iturus in Coelum, ut expeditior sit, divitias pene omnes pauperibus distribuant. Chr. hom. de poenit; + Langius, Eleemosyna, p. 415. (Hardlopers die in een wedstrijd lopen werpen zelfs bijna de noodzakelijke kleren af. Laat zo ook hij die op weg is naar de hemel, om minder gehinderd te worden, bijna al zijn rijkdom onder de armen verdelen.)

[p. 373]

9^o	Erga fratres calamitosos benignus esto. Quod ventri subtrahis tribue esurienti. Exaequet omnia justus Dei timor. Duas inter se contrarias affectiones, tuam videlicet satietatem et fratris famem, modesta continentia tempera atque moderare. <sic non faciunt>. Chrysost. in orat. de paup. amand. + Langius, Eleemosyna, p. 416. (Wees welwillend tegenover je ongelukkige broeders. Wat je je buik onthoudt geef dat aan de hongerende. Laat een gerechtvaardigde vreze Gods alles vereffenen. Beheers en regel met een bescheiden zelfbeheersing de twee tegenstrijdige gevoelens namelijk jouw verzadigdheid en de honger van je broeder.)
10^o	Dicit tibi Christus, da mihi ex eo quod dedi tibi, de meo quaero: da et redde, habuisti me largitorem, fac me debitorem, habeam te foeneratorem. Aug. de verb. Dom. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Christus zegt tot jou, geef mij van wat ik jou gegeven heb, ik vraag van het mijne: geef en geef terug. Je hebt me als weldoener gehad, maak mij je schuldenaar, laat mij jou als geldschieter hebben.)
11^o	Ante mortem benefac amico tuo, et secundum vires tuas da pauperi. Eccles. 14. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Doe voor je dood goed aan je vriend, en geef de arme naar je vermogen.)
12^o	Ante obitum tuum operare justitiam: quoniam non est quod quaeras apud inferos cibaria. Ecclesiast. 14.13.17. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Betracht de rechtvaardigheid voor je sterven: aangezien er geen reden is om in het dodenrijk te proberen voedsel te verkrijgen.)
13^o	Misericordiâ et veritate redimitur iniquitas. Prov. 16. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Door barmhartigheid en waarheid wordt de onbillijkheid te niet gedaan.)
14^o	Peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum: forsitan ignoscet Deus delictis tuis. Dan. 4.27. + Langius, Eleemosyna, p. 414. (Koop je zonden af met aalmoezen en je ongerechtigheden door barmhartigheid tegenover de armen, misschien vergeeft God je misdaden.)
15^o	Cuius scilicet pretio plurimi eiusdem naturae homunculi vestirentur. Claud. Espenc. in. 1. ad Tim. c. 2. + Williams p. 19, b. (Voor de prijs waarvan toch zeer vele arme mensen van dezelfde natuur gekleed konden worden.)
16^o	Deum videre non poteris, cum oculi tibi non sint quos Deus fecit, sed quos diabolus infecit. Cypr. lib. de Hab. virg. + Williams p. 21, e. (God zul je niet kunnen zien, omdat je ogen niet zijn zoals God ze heeft gemaakt, maar zoals de duivel ze heeft besmet.)

[p. 374]

17^o	Quo pacto ingemiscere potes et lachrymas fundere, quae ejusmodi ornatu compta procedis? Chrys. in. 1. ad Tim. c. 2. Hom. 8 in Morali. + Williams p. 21, c. (Hoe kun jij zuchten en tranen vergieten, die in een dergelijke opschik over straat gaat?)
18^o	Noch een gemicke vande verandering, Kinderen van Israël non attritae vestes, si idem nobis imitaretur Maer siet hoe alles van beyden can gedisputeerd wordden,- Een prins sal seggen, Siet mijn ondersaet doet dat ick dee. Dien ander <tzij> ^+seijt, sulck overtreft mij^+ een bruijt, een meijsken etc. hieruijt de verandering: 'tlandt ondergeloopen is dus als 'tschip van onse ijdelheden voortgedreven wort sal d'een baer tegen d'ander disputeren, <h>>Sij doet het, Sij doet het. Nochtans is 'tredelijck groot van cleyn te onderscheijden. for to defend us from injuries of the airs and men. Vid. Will. cpt. 25. Hoe dan <*aen*> in alle dese dingen sapiens? sicut statua vestibus utitur. et aeque praecipuam curam habebit. Het eerste Latijnse citaat (non attritae) vinden we terug in Langius onder het lemma Vestis (zie ook fol. 7^v, no. 1). Het Engels komt inderdaad van Williams p. 25. Het tweede Latijnse citaat komt gedeeltelijk overeen met een citaat uit Langius dat voluit genoteerd staat op fol. 5^r, no. 16.
	(Nog een punt van de veranderlijkheid. De kinderen van Israël droegen niet gesleten kleren. Als datzelfde bij ons ook zou kunnen, maar zie hoe alles van twee kanten besproken kan worden- Een vorst zal zeggen, zie mijn onderdaan doet wat ik doe, terwijl die ander zegt, zo een overtreft mij (een bruid, een meisje enz.). Dit is dus een voorbeeld van de veranderlijkheid; zo zal als het land ondergelopen is (het schip van onze ijdelheid verder wordt gedreven) de ene golf het de ander betwisten: zij doet het, (nee) zij doet het. Toch is het redelijk onderscheid te maken tussen groot en klein, om ons te beschermen tegen de ruwheid van de lucht en de beledigingen van de mensen. Zie Will. hoofdstuk 25. Hoe gedraag je je dan in al deze dingen als een wijze? zoals een standbeeld kleren draagt. En hij zal evenzeer bijzondere zorg daarvoor hebben.)
19^o	Nonne metuis, ne te ad sua promissa venientem removeat et excludat Deus dicens, Hoc non est opus meum? Aug. Tom. 10. serm. 247. de tempore. + Williams p. 21, d, waar het slot luidt: opus hoc meum non est? (Ben je niet bang dat God je wanneer je tot de zaligheid komt die hij beloofd heeft, verwijdert en buitensluit met de woorden: ‘Dit is mijn werk niet’?)

[p. 375]

Citaten op fol. 5r
1^o	Quanta amentia est, effigiem mutare naturae, picturam quaerere? tolerabiliora propemodum in adulterio <opera> crimina sunt. Ibi enim impudicitia, hic natura adulteratur. Augus. lib. de serm. dom. + Langius, Vestis, p. 1353 en Ornatus, p. 931. (Wat een grote dwaasheid is het, het beeld van de natuur te veranderen, een schilderij na te streven. De misdaden bij echtbreuk zijn bijna vergeeflijker. Daar immers wordt de kuisheid verkracht, hier de natuur.)
2^o	Foeminae manus Deo inferunt, quando id, quod ille formavit, reformare, et transfigurare contendunt, nescientes, quia opus Dei est omne quod nascitur: diaboli quodcunque <semper> mutatur. Id. Ibid. + Langius, Vestis, p. 1353 en Ornatus, p. 931. (Vrouwen heffen de hand op tegen God, wanneer zij wat hij heeft gevormd, willen vervormen en veranderen, omdat zij niet weten dat al wat wordt geboren Gods werk is, maar des duivels al wat wordt veranderd.)
3^o	Deles picturam Dei, mulier: si vultum tuum materiali candore oblinias: si exquisito rubore perfundas. Ambr. in Hexam. + Langius, Vestis, p. 1353 en Ornatus, p. 931. (Je vernielt Gods schilderij, vrouw, als je je gezicht met glanzende stof besmeert, als je het bevochtigt met uitgelezen rood.)
4	Vestes pullas aeque devita, ut candidas: ornatus et sordes pari modo fugiendi sunt, quia alterum deliciis, alterum gloria redolet. Hier. in ep. ad. Nep. + Langius, Vestis, p. 1353. Bij Ornatus, p. 931 komt dit citaat ook voor alleen luidt daar het woordt deliciis: delitiis. (Vermijd een vuilgrauw kleed evenzeer als een stralend wit: pracht en morsigheid moeten op gelijke wijze geschuwd worden, omdat het ene riekt naar het genot en het andere naar de roem.)
5^o	Vanum cor vanitatis notitiam ingerit corpori. Exterior enim superfluitas interioris vanitatis indicium est. Mollia indumenta animi molliciem indicant: non tantum curarent corporis cultus, nisi prius neglecta fuisset mens inculta virtutibus. Bern. in Apol. + Langius, Vestis, p. 1353. (Een ijdel hart geeft aan het lichaam het brandmerk van de ijdelheid. Uiterlijke overdaad is immers een bewijs van innerlijke ijdelheid. Zachte kleren duiden op zwakte van geest: men zou de lichaamscultus niet zozeer koesteren als niet eerder de geest verwaarloosd was geweest en verstoken van deugden.)
6	Crates mundum muliebrem dicebat esse. quod ornat foeminam; ornat autem id quod eam reddit compositiorem ac modestiorem. Verum id non praestat, inquit, neque smaragdus neque purpura, sed quaecumque adderent vim ac speciem honestatis ac verecundiae. Laert. l. 6. c. 5. + Langius, Mulier, p. 862. (Crates zei dat vrouwelijke cosmetica was alwat de vrouw siert: en haar siert datgene wat haar ingetogener en meer bescheiden maakt. Dat echter, zei hij,

[p. 376]

	krijgt noch de smaragd noch het purperen kleed voor elkaar, maar al wat haar het wezen en het uiterlijk van deugd en eerbaarheid kan bijbrengen.)
7	Animadvertendum <non> est ^+non^+ in solo rerum corpore, earum nitore atque pompa, sed etiam in ipsis sordibus lutosis esse posse iactantiam et eo periculosiorem, quo sub nomine servitutis dei decipit. Aug. de Serm. Dei. + Langius, Ornatus, p. 931. Onder Vestis, p. 1353 komt het ook voor. Daar is corpore vastgehecht aan earum en luidt quo: quod. (Opgemerkt moet worden, dat niet alleen in de glans en de praal van het lichaam de pronkzucht gevonden kan worden, maar ook juist in de bemodderde vuile kleren en deze is des te gevaarlijker, omdat zij onder het mom van dienstbaarheid aan God misleidend is.)
8	Vince vestem quae virgo, es, quae Deo servis, vince aurum, quae carnem vincis et seculum. Nec monilium aut vestium quaere ornamenta, sed morum. Cyp. lib. de hab. virg. + Langius, Ornatus, p. 931. Ook opgenomen onder Vestis, p. 1353 waar voor Nec gedrukt staat: nec. (Sta boven de kleding, jij die maagd bent, die God dient, sta boven het goud, jij die staat boven het vlees en de wereld. Zoek niet de sieraden van halskettingen of kleren maar van goede zeden.)
9^o	Quid de habitu dicam? in quo jam non calor sed color requiritur, magisque cultui vestium quam virtutum insistitur. 1. Bernard. sup. Passus est. + Langius, Ornatus, p. 931. (Wat zal ik zeggen van de kleding? waarvan geen warmte meer verlangd wordt maar kleur en waarbij men zich meer toelegt op de verzorging van de kleren dan de beoefening van de deugd.)
10	Tolle superbiam, et divitiae non nocebunt. Aug. + Langius, Divitae, p. 369. (Neem de trots weg en de rijkdom is niet langer schadelijk).
11^o	In vestitu hominum, caeteroque vitae cultu, loco ac tempori apta sumuntur. Symmach. lib. 7. ep. 9. + Williams p. 27, e. (Bij de kleding van de mensen en hun overige levenswijze neemt men wat voor tijd en plaats geschikt is.)
12^o	Cultus concessus atque magnificus addit hominibus autoritatem. Quintil. lib. 8. + Williams p. 25, g. (Geoorloofde en prachtige kleding voegt autoriteit toe aan mensen.)
13^o	Illi qui in dignitatibus constituuntur, pretiosioribus vestibus quam caeteri induuntur, non propter gloriam, sed ad significandam excellentiam sui ministerii. Aq. 1. 2. q. 169. art. 1. ad 2. + Williams p. 25, b. (Zij die in hoge functies aangesteld worden, gaan gekleed in kostbaarder kleren dan de overigen, niet om te pronken, maar om de verhevenheid van hun ambt uit te drukken.)

[p. 377]

14^o	Talares <tunicas> et manicatas tunicas habere, apud Romanos flagitium erat: nunc autem honesto loco natis, non eas habere flagitium. Aug. Tom. 3. lib. 3. de doct. Chr. cap. 12. + Williams p. 25, c. (Het hebben van enkellange kleren met lange mouwen was bij de Romeinen schandalig; nu echter is het voor mensen van aanzienlijke geboorte een schande, ze niet te hebben.)
15^o	Ornatus vestium cuicumque est licitus juxta condecentiam status. Abul. in Math. 11.8. + Williams p. 25, a. (Sierlijke kleren in overeenstemming met de status zijn aan iedereen geoorloofd.)
16^o	Statuae vestes holosericas ac purpureas non sentiunt: tales oportet esse qui eas induunt. Thriver. in apoph. 125. + Langius, Vestis, p. 1354. Zie ook fol. 7^verso, 27. (Standbeelden voelen de zijden en purperen kleren niet; zo moet het ook met hen zijn, die ze aantrekken.)

Citaten op fol. 5v
1	Deuteron. 15.7.8. etc. If there bee among you etc.
2	Prov. 21.13. He that stoppeth his ears etc.
3	Math. 25.35. etc. I was hungrij, thirstij, naked, sick, stranger, prisoner.
4	Math. 5.42. Give to him that asketh thee, lend etc. Luc. 6.30.
5	Luc. 3.11. He that hath twoo coats, let him impart.
6	Luc. 6.38. Give and it shall bee given unto you.
7	Faeneratur domino qui *miseretur* pauperis. + Dit is een citaat uit Prov. 19.17. (Die zich over de arme ontfermt, leent de heere).
8	leent, geeft, laeft, salft, huijst, verlost
9	Posset concludi Satyra dicto Sen. quare vitia sua nemo confitetur? quia etiam nunc in illis est; somnium narrare vigilantis est. nb. Ick mach swijghen opdat men mij niet verwijte, dat ick droomen al droomende vertell. (De satyre zou besloten kunnen worden met het gezegde van Seneca: Waarom niemand zijn fouten bekent? Omdat hij er nog in is; dromen vertelt men als men wakker is.)
10	et excusando loquacitatem vid. Polyanth. (En om de praatzucht te verontschuldigen. Zie Polyanth.)

Citaten en opmerkingen op fol. 7v
1	Vestes Israelitarum nin attritae. Deut. 29-5 + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1352. (De kleren der Israëlieten zijn niet gesleten.)

[p. 378]

21	Credo si idem nobis accidat, immutaturos ritum et formam. (Ik geloof dat wij, als om hetzelfde zou overkomen, het gebruik en de vorm zouden veranderen.)
3^o	Vestes Abrah. et qui prius ficulna folia. Gen. 3.7. deinde pelliceae. ibid. 3.21. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1352. (De kleren van Abraham en van hen die vóór hem leefden waren vijgebladeren; en later vellen van dieren.)
4^o	Nonne Eva (si haec vidisset) scidisset pelliceam suam uijt haer vel gespro<ken>>ngen. (Zou Eva (als zij dit zou hebben gezien) niet haar huidenrok verscheurd hebben?) uit haar vel gesprongen.)
5	Vestitus mulierum qualis. 1. Timoth. 2.9. 1. Pet. 3.3.4. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1352. (Hoe de kleding der vrouwen is.)
6	[Bijgeschreven] Primò luxum taxare, deinde ad mei excusare ex more. (Eerst over de overdaad oordelen en daarna die van mij verontschuldigen met een beroep op de gewoonte.)
7	Non offectandae sordes vestium. quia et hic excessus. August. 3028 ad finem B. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Men moet niet uit zijn op vuile kleren want dat is op zichzelf ook een exces.
8	[Bijgeschreven] hic optimè de Monachis, adde Cap. de hypocris. 1337C. (Hier uitstekend over de monniken, voeg er het hoofdstuk over de schijnheiligheid aan toe.)
9	[Bijgeschreven] Optime Socrates Artistheni per scissuram pallii video vanitatem. 3030 haec ad finem. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353, Apophthegmata. (Zeer juist (zei) Socrates aan Artisthenus: Ik zie door de scheuren in je kleed heen je ijdelheid. Dit aan het einde.)
10	[Bijgeschreven] In excusando et hoe. Vid Aristippum. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353, Apophthegmata. (Bij het verontschuldigen ook dit. Zie Aristippus. [zie no. 30])
11	In adulterio pudicitia, in vestibus natura adulteratur. utrum praestal. Aug. 3029A. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Bij overspel wordt de kuisheid verkracht, in de kleding de natuur. Wat is beter?)
12	Nullarum pretiosior cultus, quam quarum pudor vilis. Cyprian. ibid. vid. et. seg. dictum. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Er zijn geen vrouwen van wie de make-up kostbaarder is dan de vrouwen van wie de kuisheid goedkoop is.)

[p. 379]

13^o	Inter sericum et linteamina intellige te nudum. consxissum, sordidum mendicantem. Hier. 3029A. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Besef dat je onder je zijde en linnen naakt, ongezond, armzalig en bedelaar bent.)
14	Vid. et seg. dictum et ibi minas Hieron. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Zie ook het volgende gezegde met de bedreigingen van Hiëronymus aldaar.)
15	[Bijgeschreven] hoc extende quam ridiculum mihi occurrat hoc est in abstracto saepe consideranti. (Werk dit uit: hoe belachelijk dit voor mij is, die de dingen vaak in abstracto bekijk.)
16	Non curat corpus, nisi qui prius mentem neglexit. Bern. ib.* + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Niemand verzorgt zijn lichaam als hij niet eerst zijn geest heeft verwaarloosd.)
17	Dilemma: aut pulchrum aut foedum subest. si illud, cur tegis, si hoc quid ornas? (Dilemma: er zit of mooi of lelijk onder. Als het eerste opgaat, waarom bedek je dat dan? Als het tweede geldt, waarom versier je het dan?)
18	Superbiae vexillum, nidus luxuriae. Petrarch. ib. quod est Aug. Caesaris 3031. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Het vaandel van de trots, het nest van de luxe. Bij Petrarca het verhaal van Keizer Augustus.)
19^o	Augusto nebat uxor, filia, soror etc. + idem. (Voor Augustus weefde zijn vrouw, zijn dochter, zijn zuster enz.)
20^o	[Bijgeschreven] Siquid virtus decrevit, crevit superbia. + idem. (Als de deugd is afgenomen, is de hoogmoed toegenomen.)
21^o	[Bijgeschreven] Nobis nent Belgae, Seres etc. <Plutarch>> Petrarch. ib. + idem. (Voor ons weven de Nederlanders, de Chinezen enz.)
22	Recte Socrates Xantippae vestem bellam induenti, non ut spectes sed specteris ait. 3030. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1353. (Terecht zei Socrates tot Xantippe toen zij een mooi gewaad aantrok: niet om te zien, maar opdat je gezien wordt.)
23^o	Stulti splend. vestiti, sunt vellera aurea. Diog. χρυσούηλα 3030. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1354. (Schitterend geklede dwazen zijn gouden vachten.)
24^o	Hoe dickwils comt de wil van't eene schaep op 't ander, de sij <van> uijt den eenen worm op den anderen.

[p. 380]

25	Vestimentum animae xorpus. χisti philos. 3031. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1354. (De kleding is het lichaam van de ziel.)
26	[Bijgeschreven] Circa finem hoc potest adhiberi. Add. 1. Petr. 3.3. (Aan het einde kan dit te pas gebracht worden. Voeg toe 1. Petr. 3.3.)
27	Statuae vestes holoseric. non sentiunt, sic oportet sapientes. + Vergelijk Langius, Vestis, p. 1354. (Standbeelden voelen geen zijden kleren, dat moet ook voor de wijzen gelden.)
28	[Bijgeschreven] Ad finem hoc, ubi de excusando. (Dit aan het einde waar ik spreek over het verontschuldigen.)
29	nb male non est morem sequi modo absyt superbia. (n.b. Het is niet verkeerd de mode te volgen, als er maar geen hoogmoed bijkomt.)
30	[Bijgeschreven] add. dictum Aristippi 1171 ϰρατεί ἡδονῆς, ὀυχ etc. + Zie Leendertz 1904, p. 144, n. 3. en (vertaling) p. 147, n. 3. (Voeg het gezegde van Aristippus toe.)
31^o	Possunt mutari loca superbiae. (De plaatsen over de trots kunnen verwisseld worden.)
32	Si quis intelligi volens oportet comiter loquatur, quin et nosci volens comiter vestiatur? Vid. 107. favorianus et demonax 108. (Als het voor iemand die verstaan wil worden nodig is minzaam te spreken, waarom zou hij die gekend wil worden zich dan niet zorgvuldig kleden?)
33	Ocito cum alius, mingo cum alius. sic etiam in vestitu semper proni sumus ad imitandum. (Ik gaap als een ander gaapt, ik water als een ander watert, zo zijn wij ook in de kleding steeds geneigd tot na-apen.)
34	Mocht ick teghen Adam ende Eva pleijten, ick soude haer self de schult geven superbiae minimé. (Als ik tegen Adam en Eva moest pleiten, dan zou ik hun zelf de schuld geven, zeker niet de hoogmoed.)
35^o	Sur les tetins des femmes, l'histoire de Gondomar, des perdrix blancs de Espagne. (Over de vrouwenborsten, de geschiedenis van Gondomar, witte Spaanse patrijzen.)
36	Nil erit ulterius quod nostris morib. addat Posteritas, eadem cupient facientque minores Omne in praecipiti vitium stetit. Juv. 1. (Ons nageslacht heeft niets meer toe te voegen aan dit verval van zeden, want men zal later ook slecht, maar nooit meer slechter leven en elke ondeugd staat al aan de afgrond. Vert.: M. d'Hane-Scheltenma 1984, p. 14.)

[p. 381]

371	De tegmine necessario ferendum fortasse sed quod de luxu? (Noodzakelijke bedekking moeten we misschien verdragen, maar wat te zeggen van de overdaad?)
38	[Bijgeschreven] hanc partem cum dicto Bernardi i[nserendam] ad hanc * [zie no. 16] et hic inseratur dictum Epicuri. 1171 χάρις etc. + Zie Leendertz 1904, p. 173. (Dit gedeelte kan bij het gezegde van Bernardus gevoegd worden, bij dit teken * [zie no. 16] en hier kan het woord van Epicurus ingevoegd worden.)
39	Hic consid. pauper. Conclude. (Hier een beschouwing over de arme. sluit af.)
40	Aliud malum, nistabilitas formae [voorgevoegd: et aliud item excessus of qualities]. (Een ander kwaad is de onstandvastigheid en een ander is de overdrijving in de kwaliteiten.)
41	Tum et fortasse de opinione *destituenda* cum iudice. (Vervolgens ook misschien over het niet hebben van een mening en een oordeel.)
42	Quid sapiens inter hos fluctus. nam et in alteram partem peccatur. (Wat moet een verstandig man nu in deze stromingen. Ook aan de andere kant wordt immers gezondigd.)
43	Socr. dicere solitus illum etiam Dijs simillimum; qui quam pauciss. egeret. 1123. Laert. lib. 2. (Socrates was gewoon te zeggen dat hij zelfs aan de goden zeer gelijk was die zo min mogelijk behoeften had.)
44	Vid. eiusd. dictum ibid. Idem per finem. etc. (Zie zijn uitspraak op dezelfde plaats. Hetzelfde tegen het einde enz.)
45	N. Post excessum vestium commodé de numero et varietate. quod malum seipsum plectit saepe. cum servatae multum vestes grow out of fashion ende dan comense in masquer, quod transitum erit ad Instabilitaem formae. (nb. Na de buitensporigheid in de kleding kan geschikt over aantal en afwisseling gesproken worden. En dit kwaad straft vaak zichzelf want lang bewaarde kleren raken uit de mode en worden dan maskers. Dit zal de overgang vormen naar de onstandvastigheid van het uiterlijk.)
46	N. In tract. de luxu etiam illud in ipsa templa sic ornatus intrare. Nunc autem Ecclesia a foro nihil differt, et (si non temerarium dictu) fortasse nec scena ipsa. Chrysort. tom. 4. hom. 36. in 1. ad Corinth. <Vid> quantum mali proxime hac inseratur vid. Williams, omnino. pag. 19. 20. et seq. + Williams p. 19, g. (nb. Bij de behandeling van de overdaad ook dit nog. Zelfs tempels gaat men zo uitgedost binnen. Nu echter verschilt de Kerk helemaal niet van de markt, en (als het niet al te vermetel is om te zeggen) misschien zelfs niet van het toneel. Om te weten hoe groot het kwaad is, zie vlakbij de plaats waar dit is ingevoegd, vooral pagina 19, 20 en volgende van Williams.)

[p. 382]

471	N. In luxu a tinctura lanii ad formam corporis. (nb. Bij de overdaad van het verven van de wol naar het uiterlijk van het lichaam.)
48	Contra luxum vestitum. vid. minas Esaiae 3.16. et seq. (Tegen overdadige kleding zie de bedreigingen van Esaia. 3.16 en volgende.)
49	Nec facias quod Umidius quidam (non longa est fabula) dives, ut metiretur nummos; ita sordidus ut se Non umquam servo melius vestiret. Hor. 1. Serm. 1. (En handel niet als een zekere Umidius (een kort verhaaltje is het) die zo rijk was dat hij zijn geld kon meten; maar zo vies-vrekkig dat hij zich nooit beter kleedde dan een slaaf. Hor. 1.1. 94-97.)
50	De puellis, à marier, qu'il y a de l'excuse d'un peu bien se vester. sij meenent daerbij veeltijdts halen.

Marginalia bij de tekst (fol. 6 recto)
2	Quid diceret ergo, vel quo non fugerit, si nunc haec monstra videret? Iuven. 15. (Wat zou hij zeggen, of waar zou hij zich verstoppen, als hij dit soort gruwels nu mee zou maken? Juvenalis. Sat. 15; 171, 172. Vert. M. d'Hane-Scheltema)
7	Psilotro nitet, aut arida latet abdita cretâ. Mart. lib. 6. ep. 93. 9. (Zij glimt van de ontharingscrême of blijft verborgen onder een droge korst krijtpoeder.)
8	Plin. Plinius. (Nat. Hist. L. xxv, C 11. Het verhaal van de kunststukjes van Alelles en Protogenes. Zie Leendertz, 1904, bij dit vers)
9	Illo magno peccato primi hominis natura ibi nostra in deterius commutata, non solum facta est peccatrix, verum etiam genuit peccatores. Aug. de nupt et concupisc. C. 34. + Zie Langius, Peccatum, p. 982. (Door die grote zonde van de eerste mens is daar onze natuur ten kwade veranderd en niet alleen zelf een zondares geworden maar zij brengt zelfs ook zondaars voort.)
10	Peccatum quod ex peccato oritur, non jam peccatm tantummodo, sed et peccatum est et poena peccati. Gregor. l. 24. moral. + Zie Langius, Peccatum, p. 980. (De zonde die uit de zonde geboren wordt, is niet meer alleen zonde, maar én zonde én straf voor de zonde.)
11	Natura hominum prona est ad clementiam, et in alieno peccato sui quisque miseretur. Ambr. in epist. + Zie Langius, Misericordia, p. 826. (De natuur van de mensen is geneigd tot medelijden en in andermans zonden heeft ieder medelijden met zichzelf.)

[p. 383]

12	<Phrenesis> Phrenitis (Krankzinnigheid.)

(fol. 6 verso)
1	Quis tam ferreus ut teneat se. Iuven. Sat. i. (Wie is zo van ijzer dat hij zich beheersen kan? Juvenalis, Satire i. 31).
2	Inter serium et linteamina, quibus tibi videris fulgidus et formosus, intellige te nudum, conscissum, sordidum, mendicantem. Hier, in epist. (Zie voor de vertaling: fol. 7^v, 13. Het tussenzinnetje (quibus-formosus: waarmee jij jezelf schitterend en prachtig zult vinden) ontbreekt daar.)
3	Propterea ista nobis tribuit Deus ut operiamus nuditatem. Chrys. hom. 28. in cap. 12 ad. Hebr. + Williams p. 26, b. (Daarom heeft God ons die dingen toebedeeld, opdat wij onze naaktheid konden bedekken.)
4	Verbera ventorum vitare imbresque coactos Lucr. lib. 5. (Gedwongen om er het geesslen van regenbuien en stormen te mijden. (Lucretius, Over de natuur, vertaald door Aeg. W. Timmerman, bezorgd en ingeleid door P.H. Schrijvers, 1984, Boek 5, 955.)
5	Ita fit postquam <hoc> sapere urbi Cum pipere et paemis venit nostrum hoc maris expers. Pers. 6. (It's always so; ever since this emasculated wishdom of ours entered the city alang with dates and pepper. Persius, Sat. vi, 38-39 vert. uit de editie in de Loeb-reeks.)
6	Civett. (Civet, welriekende olieachtige stof afgescheiden door de civetkatten.)
12	Tunc autem consummata est infelicitas, ubi turpia non solum delectant sed etiam placent: et desinit esse remedio locus: ubi quae fuerant vitia mores sunt. Sen. ep. 28. (Maar het dieptepunt van ongeluk is dan bereikt, wanneer schandelijk gedrag niet alleen een bron van genoegen is, maar ook verdedigd wordt, en er is geen ruimte voor remedie meer, waar tot levenshouding geworden is wat als fout begonnen is. Seneca, Ad Lucilium epistulae morales, 39, 6. Vertaling: C. Verhoeven, 1980.)
13	Inter causas malorum nostrorum est quod vivimus ad exempla, nec ratione componimur, sed consuetudine abducimur. Quod si pauci facerent, nolumus imitari, quum plures facere coeperunt, quasi honestius sit, quia frequentius, sequimur, et recti apud nos locum tenet error ubi publicus factus est. (Een van de oorzaken van onze ellende is dat wij ons in het leven laten leiden door voorbeelden, en ons niet op de rede verlaten, maar met de mode meegaan. Als iets door weinig mensen gedaan werd, zouden wij het niet willen navolgen,

[p. 384]

	maar zodra meer mensen datzelfde gaan doen wordt het als het ware meer een morele norm omdat het meer voorkomt en gaan we het overnemen. Zelfs een fout neemt bij ons de plaats van een redelijk beginsel in, zodra zij gangbaar geworden is. Seneca, Ad Lucilium epistulae morales, 123, 6. Vertaling: C. Verhoeven, 1980.)
14	Arist. de Ani. (Aristotelis, De Anima)

(fol. 7 recto)
1	Auribus extensis magnos commisit elendros. Iuven. 6. (Zij draagt in haar uitgerekte oren reuzenparels. Juvenalis, Satire vi, 458).
2	Seneca alibi, patrimonia auribus inser, etc. (Seneca ergens anders over vermogens die in de oren worden gehangen enz.... + Een letterlijk citaat heb ik in deze woorden niet kunnen zien. Huygens doelt waarschijnlijk op Seneca's brief 87 ‘Discussies over het goede’, waar in passage 18 te lezen staat: ‘Idem evenit magnorum dominis patrimoniorum: accessiones illorum et appendices sunt’. (Hetzelfde gebeurt met de eigenaren van grote vermogens: zij zijn niet meer dan bijkomstigheden en aanhangsels van die vermogens. Vertaling: C. Verhoeven, 1980).
3	Lapides oriente petitos et quantos onus est aure tulisse duos. Ovid. de Med. fac. (You adorn your necks with stones sought from the East, and so large that the ear finds two a burden to bear. Ovidius, De medicamine faciei liber, 21, 22. Vertaling: J.H. Mozley, 1929 [Loeb].)
6	Hor. 4. Carm. Od. 7. Cuncta manus avidas fugient haerendis, amico quae dederis animo. (Alles wat jij voor je eigen toekomst liefdevol spaarde, wordt door de erven verspild. Vert. Schrijvers 1993)
8	A divinorum contemplatione quoties ad humana recideris, non aliter caligabis, quam quorum oculi <ex> in desam umbram ex claro sole rediere. Sen. Nat. quaestiones lib. 3, praefat. (Whenever you withdraw from an association with divine things and turn to human affairs you will be blinded, like the eyes of those who turn from bright sunlight to dark shade. (Seneca, Naturalis Quaestiones i, iii, pref. ii, p. 206-209 in de editie van Thomas H. Corcoran, 1971 [Loeb].)
9	Rapidi vicinia solis Mollit odoratas pennarum vincula ceras. Ovid. Metam. 8. (De nabijheid van het snelle zonlicht maakte de vleugellijm - geurrijke bijenwas- al zacht. Ovidius, Metamorphosen viii, 225-226. Ed. M. d'Hane-Scheltema 1993)
9a	Sen. epist. Quid est sapientia? semper idem velle atque idem nolle. (Seneca. Epistulae Morales (xx, 5). Wat is wijsheid? Altijd hetzelfde te willen en niet te willen.)

[p. 385]

12	Nec mutam profectò repertam ullam esse Hodie dicunt mulierem ullo in seculo. Plaut. Asin. (And then that common saying: ‘Never now, nor through the ages, never any woman dumb’. Plautus, Alularia, 125-126. Vertaling van Paul Nixon, The pot of gold, 1916 [Loeb].)

(fol. 8 recto A bij de tekst in de linkerkolom)
3	Horam ultimam idcirco dominus noster nobis voluit esse incognitam, ut semper possit esse suspecta: ut dum illam praevidere non possumus, ad illam sine intermissione properemus. Greg. in Homil. + Langius, Mors, p. 845 (Daarom heeft de Heer gewild dat ons ons laatste uur onbekend zou zijn, opdat het altijd verwacht kan worden; zodat wij er, omdat we het niet kunnen voorzien, zonder ophouden heen ijlen.)
4	Quare vitia sua nemo confitetur? quia etiam nunc in illis est, somnium narrare vigilantis est. sen. (Waarom geeft niemand zijn fouten toe? Omdat hij nog altijd daarin ondergedompeld is: om een droom te vertellen moet je wakker zijn. Lucius Annaeus Seneca, Ad Lucilium epistolae morales 53, 8. Vertaling: C. Verhoeven, 1980.)

(fol. 8 recto B in rechterkolom)
1	Ovid. De Medic. fac. Induitis collo lapides Oriente petitos. Et quantos onus est aure tulisse duos Ovid. (Deze aanhaling uit Ovidius is middels een verwijsteken geplaatst bij regel 38. Huygens noteerde het citaat ook op fol. 7^r, 13. Zie voor een vertaling aldaar.)
2	hercules in lydia induebatur muliebri cultu apud Omphalem. Lyd. Reginam. + Deze anecdote uit Plutarchus wordt verhaald bij Langius, Otium, p. 935. (Hercules werd in Lydië bij Omphale, de koningin van Lydië. gehuld in vrouwenkleren.)
3	<C>>ΚΕΡΚΥΡΑΙΑ ΜΑΣΤΙΞ, de re supervacaneo cultu ornata. quadrat in ea quibus ornatus additur neutiquam decorus aut congruus. Cercyraeis quoniam crebris seditionibus agitabantur, mos erat gestare flagra ingentia, ansis eburneis exornata. + Huygens ontleende dit beeld aan Langius, Vestis en wel de laatste rubriek van dit lemma: Adagia. ΚΕΡΚΥΡΑΙΑ ΜΑΣΤΙΞ, een Corcyraeïsche gesel. Men zegt dit van iets dat met overbodige pracht versierd is. Het slaat op het versieren van zaken waarbij een versiering absoluut niet mooi is of gepast. Aangezien de Corcyraeërs herhaaldelijk met opstanden werden geconfronteerd, bestaat bij hen de gewoonte reusachtige zwepen te dragen die met ivoren handvatten waren versierd.