Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. 396]

[39] Proeve op 't beghinn der klachten ieremiae

Commentaar

Boven zijn berijming noteerde Huygens het volgende schematische overzicht van de inhoud der Threni, de Klaagliederen van Jeremia.

Threni continent quinque sermones quorum	{1 est Ecclesiae quae est cap 1.	{enarrat calamitates.
Threni continent quinque sermones quorum	{1 est Ecclesiae quae est cap 1.	{contestatur adversus hostes
Threni continent quinque sermones quorum	{2 est Phrophetae quae cap. 2	{expostulat pro populo
Threni continent quinque sermones quorum	{2 est Phrophetae quae cap. 2	{affert documenta ecclesiae laboranti.
Threni continent quinque sermones quorum	{3 est Ecclesiae quae cap. 3	{expostulat de malis gravissimis.
Threni continent quinque sermones quorum	{3 est Ecclesiae quae cap. 3	{exponit certamina spiritualia et victoriam
Threni continent quinque sermones quorum	{3 est Ecclesiae quae cap. 3	{orat posteaquam ex certaminibus fidè emersit.
Threni continent quinque sermones quorum	{4 est Prophetae quae cap. 4	{expostulat de reb. omnib. divinis. et humanis eversis.
Threni continent quinque sermones quorum	{4 est Prophetae quae cap. 4	{Causas illarum calamitatum explicat.
Threni continent quinque sermones quorum	{4 est Prophetae quae cap. 4	{denunciat judicium hostib. et salutem Ecclesiae
Threni continent quinque sermones quorum	{5 est Ecclesiae oratio quae c. 5	{expostulat
Threni continent quinque sermones quorum	{5 est Ecclesiae oratio quae c. 5	{confitetur peccata ad poenam
Threni continent quinque sermones quorum	{5 est Ecclesiae oratio quae c. 5	{Petit misericordiam

In vertaling

De Klaagliederen bevatten vijf verhandelingen: 1. van de Kerk dat is het eerste hoofdstuk; 2 van de Profeet dat is het tweede hoofdstuk; 3 van de Kerk dat is hoofdstuk 3; 4 van de Profeet dat is hoofdstuk 4; 5 dat is een rede van de Kerk, hoofdstuk 5.

[Hoofdstuk 1] verhaalt de ramp; men strijdt tegen de vijanden.

[Hoofdstuk 2] klaagt uit naam van het volk; draagt de bewijzen aan aan de lijdende kerk.

[Hoofdstuk 3] klaagt over de zeer ernstige rampen; stelt voor ogen de geestelijke strijd en de overwinning; bidt dat zij getrouw uit de strijd opkomt.

[p. 397]

[Hoofdstuk 4] klaagt over alle te gronde gerichte zaken van God en mens; geeft redenen voor al die rampen; kondigt de vijanden hun veroordeling aan en het behoud aan de Kerk.

[Hoofdstuk 5] klaagt; belijdt haar zonden dat zij straf verdienen; vraagt medelijden.

Dit schema is gedateerd: 27 Maij 1622. De Proeve op 't beghinn der Klachten Ieremiae zal op die dag, of kort daarna zijn ontstaan. Blijkens het schema was Huygens van plan alle vijf de Klaagliederen te vertalen. Het schema komt op mij over als een excerpt uit een of andere verhandeling over de Klaagliederen.

De tekst waarna hij deze vertaling heeft gemaakt, heeft Huygens gevonden in de Latijnse bijbel met de vertalingen van Tremellius en Junius.¹

Huygens' Proeve vertoont opmerkelijk veel overeenkomst met The Lamentations of Jerem, for the most part according to Tremelius van John Donne.²

Deze overeenkomst is waarschijnlijk terug te voeren op de gemeenschappelijke bronnen die beide dichters gebruikt hebben. De mogelijkheid dat Huygens door Donne's Lamentations geïnspireerd werd, valt evenwel niet helemaal uit te sluiten. Huygens heeft al in de eerste decennia van de 17de eeuw kennisgemaakt met werk van Donne, hij heeft hem waarschijnlijk in 1619 ontmoet in Den Haag en heeft hem meermalen horen preken.³

Huygens' keuze van deze stof ‘is mede te verklaren uit de kommervolle situatie van het continentale gereformeerde protestantisme.’ Zonder dat de gelijkstelling expliciet verwoord wordt, past Huygens de klacht van de profeet over de schuld en de ellende van Jeruzalem toe op zijn eigen tijd.⁴

1 Zie Streekstra 1994, p. 201-203 en het commentaar bij gedicht [41] en Zwaan 1974a, p. 62-63.

2 Sellin 1982/1983, p. 201-202 en met name noot 23. Lamotius' vertaling van de Commentaries on the Lamentations van John Udal verschilt sterk van de vertaling van Huygens (en Donne). Sellins suggestie dat ‘his [Lamotius] translation is connected with the efforts of both Donne and Huygens’, neem ik niet over. Koos Daley mengt op onverantwoorde wijze de gegevens uit Sellins artikel door elkaar wanneer zij stelt: ‘Huygens' letter of the siege of Bergen op Zoom that he shared with Donne in September 1622 may well have prompted both poets to translate Jeremiah’ (Daley 1990, p 85). Streekstra heeft in zijn dissertatie fragmenten van de vertalingen van Donne en Huygens met elkaar vergeleken (Streekstra 1994, p. 199-249).

3 Paul R. Sellin (1988, p. 17, 23-30, 91, 133) maakt zeer aannemelijk dat Huygens via adellijke Engelse militairen als Sir Edward Conway kennis heeft gemaakt met Donne's Problems and paradoxes, Biathanatos en wellicht ook met diens Conclave Ignati. De suggestie van Bachrach (1976, p. 114) dat de eerste kennismaking van Huygens met werk van Donne verliep via de Table talks van Sir Henry Wotton, in 1614 ambassadeur van Engeland in Den Haag, wordt door Sellin m.i. op goede gronden betwijfeld.

4 Huygens 1984, p. 106. Zie ook Zwaan 1974, p. 62.

Uitgaven

Worp Gedichten i, p. 262; Zwaan 1974a, p. 62-65 met inleiding en annotatie; Huygens 1984, p. 18-19 (gemoderniseerde spelling, met toelichting).

Literatuur

Poulsen 1972, p. 60, 65-66; Zwaan 1974a; Sellin 1982/1983, p. 201 vlgg; Daley 1990, p. 83 vlgg.; Streekstra 1994, p. 199-249.

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a, 1622, fol. 10. Een enkelblad papier van 315 × 202 mm. Boven het gedicht noteerde Huygens een schematisch overzicht van de inhoud der Threni, de Klaagliederen van Jeremia (zie onder Commentaar). Dit schema is gedateerd: 27 Maij 1622.
H-Ot	Het handschrift is kopij geweest voor de Otia. De naast de titel geschreven signatuur K8 fol. 74, een met potlood genoteerd cijfer 2 daarboven en afdrukken van beïnkte vingers in de rechtermarge duiden daarop. Waarschijnlijk op het moment dat hij dit blad aan de kopij toevoegde, heeft Huygens zijn schema met enkele diagonale strepen doorgehaald. Hij voegde toen ook de regels 25 t/m 28 (strofe 7) en de datering toe.
Ot	Otia, 1625, liber iii, ‘Bibel-stoff’, [K4]^v, p. 74.
K1	Koren-bloemen, 1658, i. Boeck, ‘Bibel-stof’, [A4]^v, p. 8.
K2	Koren-bloemen, 1672, i. Boeck, ‘Bibel-stof en Gods-dienst’, [A4]^v, p. 8.

[p. 398]

Datering

De datering van het schema bovenaan: 27 Maij 1622, geeft aan dat H vermoedelijk op of vlak na deze datum geschreven is.

Varianten

		[titel]
	Ha	[ontbreekt]
	b	Proeve	op 't beghinn der Klachten <van Jeremia>>Jeremiae.
	K1	Proeve,	[	]

3	Ha	Die aller Landen		hooft	en Vorstelijcke Croone
	b	[	]	{hooft}	[	]
	b	[	]	{eer}	[	]
	Ot	[	]	eer	[	]

4

H

Verwoest, <w>>Verweduw-lijckt haer' hateren ter schatt?

6	H	Den langhen droeven nacht		haer	wanghen		overweent?
	Ot	[	]	haer'	[	]	over-weent?

7	H	Hoe vindtsij		om end om		haer	eertijdts trouwe vrinden
	Ot	[	]	om-end-om		[		]
	K1	[			]	haer'	[	]

9

H

Haer' borgherij ontvluch<ten>>t haer' onderslaefde muren,

10

H

En Juda loopt om <vre>>rust en vrijicheijts geniet

[p. 399]

11	H	Daer gheen te vinden		is;	haer' <g>>spijtighe geburen
	Ot	[	]	is,	[	]
	K1	[	]	is;	[	]

14	H	Zij viert noch Autaer-dienst noch		Tempelfeesten	meer,
	Ot	[	]	Tempel-feesten	[	]

16	H	Haer'		maechden	uijtgeweent verbitteren haer zeer.
	H-Ot	[	]	maeghden	[	]
	Ot	Haer		[		]
	K1	Haer'		[		]

17	Ha	Sij siet sich		overmant	van die sij placht te dwinghen,
	b	[	]	overheert	[	]
	Ot	[	]	over-heert	[	]

18	H	Haer	Vijanden in vré (soo straft des Heeren <handen> arm
	Ot	Haer'	[	]

21	H	Der Dochter Zions glans is		heel van haer verscheijden,
	K1	[	]	van haer af gescheiden,

22	H	Vervallen en verplaett; haer' Vorsten		overmandt,
	H-Ot	[	]	overmant,
	Ot	[	]	overmant

23	H	Gelijcken 'tmatte		wilt <met>>	dat niet en vindt te weijden,
	H-Ot	[	]	wild	[	]

24	H	En vlieden sonder weer des overwinners		handt.
	H-Ot	[	]	hand
		[De regels 25 t/m 28 (strofe 7) en de datering voegde Huygens toe. Blijkens de kleur van de inkt, nu bruinig, is dat gebeurd toen Huygens zijn gedichten doorkeek ter voorbereiding van zijn Otia. In deze tint zijn alle veranderingen in de kopij voor de Otia geschreven. De inkt van de vroeger genoteerde verzen is nu grijs-zwart.]

25	H	[ontbreekt]
	H-Ota	Jerusalem herdenckt in dese		commer-daghen
	b	[	]	kommer-daghen

26	H	[ontbreekt]
	H-Ota	Tvoorspoedighe geniet van haer'		verleden	tijdt,
	b			/ /
	Ot	[	]	verleden	[	]

27	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Terwijl sij hulpeloos haer' borghers siet verslagen,

[p. 400]

28	H	[ontbreekt]
	H-Ota	Haer' vijanden		rondom		ter spott sitt en ter spijt.
	b			/	/
	Ot	[	]	rondom		[	]
		[datering]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	mdcxxii.
	K1	[in plaats van de datering staan onder het gedicht drie streepjes. Huygens' aanduiding voor het fragment-karakter van zijn Proeve?]
	K2	[ontbreekt]