Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[57] Een rijcke vrijster

Commentaar

Boerse, mythologische én, naar men aanneemt, persoonlijke elementen heeft Huygens samengebracht in deze satirische karakteristiek van een rijke, weifelende, wispelturige vrijster die niet weet wat ze wil.

Het persoonlijke element komt, althans in de literatuur over dit gedicht, het meest pregnant tot uitdrukking in de vroegste versie van de beide slotregels:

Men heetse Perel, Roos, Goddin, Sterr, Sonn en Maen;

Ick noemse droeffelick, wanneer van waer-raeck-aen.

In de laatste regel van deze print, noemt een ik de rijke vrijster bedroefd wanneer van waer-raeck-aen. We hebben geen reden om aan te nemen dat niet Huygens die ik is.

Jacob Smit vertaalt de naam als ‘Wanneer en waar raak ik er aan, d.w.z. zal ik haar krijgen’. De ‘ik’ is dan Huygens en de vrijster is Suzanna van Baerle, althans dit portret is op haar geïnspireerd. Het definitieve bewijs van Huygens' persoonlijke betrokkenheid ziet Smit in ‘het feit zelf’ dat hij de eerste helft van de laatste regel wijzigde en de voorafgaande regel aan die wijziging aanpaste tot:

D'een heetse Roos of Sterr, en d'ander Sonn of Maen;

Maer meeste van gevoel, wanneer van waer-raeck-aen.¹

Hellinga en Tuynman zijn niet overtuigd door Smits interpretatie. Zij brengen Dorothea van Dorp in herinnering en wijzen erop dat de benaming niet iets hoeft te zeggen van de naamgever, maar ook opgevat kan worden als iets zeggend ‘over de situatie van de vrijster’.² Dat Dorothea van Dorp Huygens' inspiratrice zou zijn geweest voor dit gedicht wijst Smit van de hand. Hij noemt de geopperde mogelijkheid ‘ongewild komisch’. ‘Huygens (had) maar een vinger uit te steken om die door Dorothea met beide handen aangegrepen te krijgen.’ Op de door Hellinga en Tuynman voorgestelde oplossing dat de naam iets zegt van de vrijster, gaat Smit niet in Hij vindt ‘De biografische vraag wie en wat hem op het thema van de rijke vrijster bracht’ overigens aan het einde van zijn weerwoord ‘niet zo biezonder belangrijk’.³ Gelet op de ervaringen van de gehele familie Huygens met de vrijerij van broer Maurits aan het einde van 1622, acht

1 Smit 1967, p. 17-20;

2 Hellinga en Tuynman 1971, p. 110, n. 76.

3 Smit 1976, p. 211. Strengholt (1976, p. 87-88) wijst op de ‘persoonlijke toespeling’ in r. 36. Huygens veranderde de minuskel in het handschrift in een majuskel. De kopij heeft ‘Door’ terwijl de eerste druk ‘Deur’ heeft. Strengholt ‘acht het aannemelijk’ dat Huygens het verstandig vond deze toespeling op Dorothea van Dorp weg te werken. Huygens gebruikt, volgens Strengholt, normaliter ‘deur’ maar alleen in regels die met Dorothea van Dorp in verband gebracht kunnen worden ‘door’.

[p. 525]

ik het zeer waarschijnlijk dat Huygens door Suzanna van Baerle geïnspireerd werd voor zijn ‘Rijcke Vrijster’.⁴

4 Zie ook gedicht [47] en Verkuyl 1968, p. 62.

Uitgaven

Eymael 1891, p. 6-7 (met aantek. p. 56-59); Worp Gedichten ii, p. 4-5; Colenbrander 1907, p. 126-132 (met aantekeningen); Van der Heijden, Spectrum, 10, p. 213-216 (met annotaties).

Literatuur

Smit 1967, p. 17-20; Verkuyl 1968, p. 62; Hellinga en Tuynman 1971, p. 110 n. 76.; Smit 1976, p. 210-212; Strengholt 1976, p. 87-88; Smit 1980, p. 113-114 (met een afbeelding van het slotgedeelte van het handschrift), Keesing 1987, p. 68.

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a, 1623, fol. 32^v-33^r. De regels 1-28 staan op fol. 32^v, de regels 29-42 op fol. 33^r. De losse bladen papier meten 310 × 195 mm.
H-Ot	Bij de voorbereiding van zijn kopij voor de Otia bracht Huygens in H enkele wijzigingen en correcties aan in lichtere inkt. Het kopijkarakter van H-Ot blijkt uit de aangebrachte formaatsignaturen, inktvingers en de zetinstructie: Dit innewaert (r. 8, 19, 23, 33). Zie voor een samenhangende bespreking van de kopij der ‘printen’, p. 503-511.
Ot	Otia 1625, ‘Lib. v. Characteres. Dat zijn Printen’, D^r - D^v, p. 25-26.
K1	Koren-bloemen 1658, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, P^r+4, p. 121-122.
K2	Koren-bloemen 1672, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, Q^v - Q2^r, p. 122-123.

Datering

Huygens dateerde H: 24 Aug^ti. 23.

Varianten

	[titel]
H	Een	rijcke Vrijster.
Ot	een'	rycke vryster.
K1	een	[	]

[p. 526]

1	H	Sij is een'		Kermiss		gans,	die		menich'	Boer ontslipt;
	H-Ot	[			]	Gans,	[	]	menigh'	[	]
	K1	[	]	Kermis-Gans,			[				]

2	Ha	Een'		korssele	Goddinn, die 'tmeerendeel		bel<*oo*>>ipt
	b	[	]	korsele	[			]
	K1	[				]	belipt.*

3	H	Van hare Priesteren; een been van		dusend	rekels;
	K1	[	]	duysend	[	]

4	H	Soo menigh' jonghen		bill	een bolster-bedd		van hekels;
	Ot	[			]	bolsterbedd	[	]
	K2	[	]	bill'	[			]

4		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Nullam inuenies quae parcat amanti-Iuuen.

7	H	En roosewater pist; een'		duijv'	voor alle		tillen;
	Ot	[	]	duyv	[	]	tillen.

8	H	Sij kan all wat sij will, behaluen ijet te willen;
	H-Ot	+ [	]

9	Ha	Sij is een'		vrijer-sift;	een schuijm-spaen vande		Ieught;
	b	[	]	Vrijer-wann;	[	]	Ieughd;

10	Ha	Sij quelt sich in de keur, en 'tis		haer	meeste		vreught;
	b	[				]	vreughd;
	Ot	[	]	haer'	[			]

11	H	Sij kan van dusend een den		Maskerlapp		ontbeeren,
	K1	[			]	ontbeeren;
	K2	[	]	Maskers-lap		[	]

12	H	Elck		vrijer	is		een'	Moll, en 'tvleesch gelt nae de veeren;
	H-Ot	[	]	Vrijer	[				]
	Ot	[				]	een	[	]
	K1	[	]	Vrijer,	[				]

13	H	Haer sproete-pl<a>>ecken sijn		onsichtbaer	of van goud;
	K1	[	]	onsichtbaer,	[	]
	K2	Haer'[				]

15	H	Men vrijdse bij		<g>>Gesant,	haer bij-zijn is te		deruen
	K1	[	]	Gesant;	[	]	derven,

16	Ha	Vermits haer' schilderij,		dat's 'tKaertgien	van		haer eruen;
	b	[	]	{dat's 'tKaertgien}	[			]
	b	[	]	{de Grondkaert}	[			]
	H-Ot	[	]	de Grondkaert	[			]
	Ot	[				]	haer'[	]

[p. 527]

17	H	Hoe haer' b<*u*>>ors grooter gaet, hoe		sij	meer		Maechdoms		heeft,
	H-Ot	[	]	Sij	[	]	Maeghdoms		[	]
	K1	[						]	heeft;

18	H	Die <a>>erger dencken derft verdient niet dat hij		leeft;
	Ot	[	]	leeft.

19	H	Sij is het Venus-beeld der Parisen van heden,
	H-Ot	+ [	]

20	H	Daer Iuno noch om lacht, waer' Pallas maer te		vreden;
	K2	[	]	vreden

21	H	Haer ooghe spreeckt		Schiedams,	sijn uijtgestraelde geest
	K1	[	]	Schiedams;	[	]

22

H

Betoouert Menschen-vlees, maer Beesten onnae meest;

23	H	Haer wapen is		een	Koeij in klauerveld te		weijden,
	H-Ot	+ [				]	weiden,
	Ot	[	]	een'	[			]

24	H	Die ouergeten schijnt, en vande melck		wil		scheiden.
	H-Ot	[	]	will [		]
	K1	[			] scheiden;

26	H	Een stock-bors inde Kroon geswollen van 'tgewass,
	Ot	Een' [	]

27

H

<D>>Het loofwerck om end om sijn leckere pampieren,

28

H

En lieuer parckement, daer Segelen aen swieren;

29	H	Haer' Boomen van geslacht sijn		Bogaerds	sonder		endt,
	K1	[	]	Boomgaerden	[	]	endt;

30	Ha	Dat's van het		*verste*	Eêl, of Eua is ontkent;
	b	[	]	oudste	[	]
		[De regels 31 en 32 voegde Huygens toe in de linkermarge]

31	Ha	[ontbreekt]
	b	Al is sij		kladdpapier	sij heeft vergulde kanten,
	Ot	[	]	kladd-papier	[	]
	K1	[	]	klad-papier,	[	]

32	Ha	[ontbreekt]
	b	En die de hand mishaeght die kustse door de		wanten;
	Ot	[	]	wanten.

33	H	Sij haeckt nae Trouwens nacht, en vreest hem bet en bet;
	H-Ot	+ [	]

[p. 528]

34	Ha		De		bruijdt	en 'tVrijster-rijck gaen t'eener uer te		bedd.
	b		[	]	Bruijdt	[			]
	H-Ot		[				]	bedd;
	Ot		[				]	bedd,
	K1		[				]	bed:

34			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ot		Imperat ergo viro sed mox haec regna relinqui<d>>t.

35	H		Dus valt haer 'tJae-woord hard, en 't Neen niet		min,	om		'twachten;
	K1		[	]	min	[	]	'twachten.

35			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ot		Ardeat ipsa licet, tormentis gaudet Amantis. Iuuen.

36	H		Daer's onraed voor		haer		door,	men trommelter bij nachten;
	H-Ot		[			]	Door,	[	]
	Ot		[	]	haer'		Deur,	[	]

37	H		Haer' bell is affgeluijdt, de klepel roept		gena'
	K1		[	]	genae

39	H		Mijn rugg-been gaet ter plett;		haer'	stoele-sporten schreewen
	Ot		[	]	haer	[	]
	K1		[	]	haer'	[	]

40	H		Van		onuerduldicheijt	als hongerighe spreewen;
	H-Ot		[	]	onuerduldicheit	[	]

41	H	α	Men heetse Perel, Roos, Goddin, Sterr, Sonn en Maen;
	H-Ot	β	D'een heetse Roos of Sterr, en d'ander, [Sonn] of [Maen;]

42	H	α	Ick noemse droeffelick,		Wanneer Van Waer-raeck-aen.
	H-Ot	β	Maer meeste <en wel>van gevoel,		[	]
			[ondertekening en datering]
	H		Constanter. Hag. 24^a. Aug^ti. 23.
	H-Ot		<	>