Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[60] Een goet predikant

Commentaar

Aandacht voor het ‘Goddelijk Woord’ en Zijn bedienaren is een constante in Huygens' leven en werk. In zijn jeugdautobiografie verhaalt hij hoe zijn vader hem en zijn broer al op jeugdige leeftijd vertrouwd maakte met de welsprekendheid door de gezamenlijk bijgewoonde preken te analyseren en te becommentariëren.¹ Onder zijn latere gedichten bevinden zich talrijke epigrammen over predikanten. Een fraai voorbeeld van Huygens' behandeling van dit thema vormt het gedicht ‘Aen sommighe predikers’ van 27-28 oktober 1666. Hierin

1 Zie Huygens, Mijn jeugd, p. 60-65.

[p. 539]

verwoordt de dichter op een voorbeeldig retorische manier zijn kritiek op het in zijn ogen te gekunstelde, retorische optreden van de predikant.²

Ook reeds in de print ‘Een goet Predikant’ komt deze kritiek tot uiting. Na een inleiding van een twaalftal regels met omschrijvingen van de predikant volgt een lang middengedeelte waarin de dichter de taken en de goede eigenschappen van hem behandelt. Het gedicht eindigt met een smeekbede tot de ‘Groot Herder Israëls’ om meer van dergelijke goede predikanten te zenden (r. 57-60).

De eerste goede eigenschap die Huygens in het middengedeelte aan de orde stelt, is de welsprekendheid van de predikant.³

De goede predikant heeft de retorica niet nodig, behoeft althans de ‘ornatus’ (de stijlkwaliteit van de ‘versiering’ met ‘stijlfiguren’ en een bijzondere zinsbouw, de ‘composito’)⁴ niet aan te wenden. God Zelf spreekt immers door zijn mond, zoals ook de bij r. 16 in de marge gegeven Bijbelplaats Ex. 4.12 verklaart.

In het verhaal over zijn jeugd heeft Huygens een passage opgenomen over de welsprekendheid waarin hij twee predikanten uit zijn tijd zeer zegt te prijzen om hun redenaarskunst: Wtenbogaert en Donne. Beiden staan voor Huygens op gelijke hoogte. ‘Diep in mijn hart’, zegt hij, ‘staan zij gegrift als modellen van absoluut volmaakte welsprekendheid.’ Zij konden ‘met hun natuurlijke gratie’ alle ‘retorische opsmuk’ zonder problemen missen.⁵

Zonder hun namen te noemen, wat hij zes jaar later wel doet in zijn autobiografie, heeft Huygens, naar het mij voorkomt, de eigenschappen van Wtenbogaert en Donne in zijn print ‘Een goet predikant’ tot een ideale karakterschets samengebracht.

2 Zie Van Strien 1990, p. 134-167.

3 Vgl.: de annotatie in Zes Zedeprinten, p. 23-25. Ik vat het woord ‘onraed’ met Eymael (1891, p. 59) op als ‘last’.

4 Zie Leeman en Braet 1987, hoofdstuk 6.4.

5 Huygens, Mijn jeugd, p. 63-64.

Uitgaven

Eymael 1891, p. 8-10 (p. 59-60 aantekeningen); Worp Gedichten ii, p. 7-9; Van der Heijden, Spectrum, 10, p. 216-218; Zes zedeprinten, p. 20-36 (met annotaties en cultuurhistorische toelichting).

Literatuur

Eymael 189; Brom 1928; Zes zedeprinten 1976.

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a 1623, fol. 35^r-36^r, twee dubbelbladen papier van 310 × 192 mm. Op fol. 35^r staat ook het slot van gedicht [59]; op fol. 36^r begint ook gedicht [62]. De verdeling van de tekst is als volgt: Fol. 35^r: regel 1-18, fol. 35^v: regel 19-46 en fol. 36^r: regel 47-60.
H-Ot	Bij de voorbereiding van de kopij voor de Otia bracht Huygens met lichtere inkt in H varianten en correcties aan. H-Ot is kopij geweest. Signaturen, vingers, potloodnummer 6 en zetinstructies (Dit innewaert bij r. 13, 33 en 41 en Dit in Catijf bij Religie, r. 24) duiden daarop. Zie voor een samenhangende bespreking van de kopij der ‘printen’ de p. 503-511.
Ot	Otia 1625, ‘Lib. v. Characteres. Dat zijn Printen’, D2^r-D3^r, p. 27-29.
Ot-e	Errata achter in Ot.

[p. 540]

K1	Koren-bloemen 1658, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, P2^r-P3^r, p. 123-125.
K2	Koren-bloemen 1672, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, Q2^r-Q3^r, p. 123-125.

Datering

Huygens dateerde H: 6^a. Septembris 1623.

Varianten

1	Ha	Hij is een Makelaer in		Goddelijcke	waren,
	b	[	]	{Goddelijcke}	[	]
	b	[	]	{ongesiene}	[	]
	H-Ot	[	]	ongesiene	[	]

2	H	Die		ooghe	noijt en		sagh,	in 'therte noijt en waren;
	H-Ot	[	]	oore	[	]	hoord',	[	]

4

Ha

Een

Christelijck Leuijt;

een'

*Broeder-gits*

in't

woudt;

b

[

]

handgeleid'

[

]

H-Ot

[

]

Christelick Levijt;

[

]

woud;

Ot

[

]

hand-geleid'

[

]

5

H

Een' Trommel van genaed; een Afgesant van bouen;

6

H

Een Wachter opde poort: een stoot-steen inde Houen;

7	H	Een segger met gesagh; een Visscher		mette	mond;
	H-Ot	[	]	met den	[	]

10

H

Een <e>>Engel in gebeent; een Voor-hooft aller Tolcken;

11	Ha	Een		waker	daermen ronckt; een		scheijder	daermen schermt;
	b	[	]	wecker	[				]
	H-Ot	[				]	scheider	[	]

12	H	Een		dreijgher	daermen lacht; een trooster daermen		kermt;
	H-Ot	[	]	dreigher	[			]
	Ot	[				]	kermt.

13	H	De		blommen	van		sijn tael sijn waerheijts bloote leden.
	H-Ot	+	[			]	sijn' [tael] zijn waerheits [bloote] leden;
	Ot	[	]	bloemen	[			]

14	H	Sijn <*x*>>Groote Meesters will is 'tslot van		all sijn reden.
	H-Ot	[	]	all' sijn' reden;

[p. 541]

14		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Rom. 9.19.20.

15	H	Onraed van woorden-keur beswaert		sijn	uijtspraeck		niet,
	Ot	[	]	sijn'	[			]
	K1	[				]	niet;

16	H	Wel spreken	is 'tbestell van <d>>Die hem spreken hiet,
	K1	Wel-spreken	[	]

17	H	En altijd spreeckt hij wel die boden-brood komt		halen;
	K1	[	]	haelen:

18	H	Maer		garen	laken wij de lakers onser qualen;
	K1	[	]	geerne	[	]

19	H	Die stormen staet hij uijt, en		menigh	bitsen tand,
	Ot	[	]	menigh'	[	]

20	H	En menigh schudde-muts van		menigh	onuerstand;
	Ot	[	]	menigh'	[	]
	K1	[			] onverstand.
	K2	Een*[				]

21	H	'Tverleckerend'	voll-op van		troetelende	leughen,
	Ot	[		]	troetelende'	[	]
	K2	't Verleckerend	[				]

24	H	Religie	'tonderscheid des menschens vande beest,
	H-Ot	Religie	[	]
	K1	Gods-dienstigheid 't verschil [des		]
	K2	Gods-dienstigheit, [		]

25	Ha	Niet redens gaev' alleen,		sijn'	boecken		sijn	de bladen
	b	[	]	Sijn'	[	]	zijn	[	]

26	Ha	Van		'theilige	verbond; de fackel sijner paden
	b	[	]	{'theilige}	[	]
	b	[	]	{'tdubbele}	[	]
	H-Ot	[	]	'tdubbele	[	]

26		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Psal. 1<o>>19.105. [← marge bij r. 30]

27	H	Ontsteeckt hij aen dat		licht;		die troostelicke <f>>brand
	Ot	[	]	licht,		[		]
	K1	[			]	dien troostelicken	[	]

28	H	Begaeft, beroert,		beleijdt, sijn	tong, sijn hert,		sijn	hand;
	H-Ot	[	]	beleidt, sijn'	[	]	sijn'	[	]

[p. 542]

29	H	Het		veijnsen	waer hem konst; het recht gaen heet hij loosheit;
	H-Ot	[	]	veinsen	[	]

29		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	1. Petr. 2.1.

30	H	Des	werelts wijsheit,		spel;		haer schoonste deughden		boosheit,
	H-Ot	De	[	]	jock;		[			]
	Ot	[				]	haer'[	]	boosheid;
	K1	[						]	boosheid,

30		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ota	Psal. 119.105. [← marge bij r. 26]
	b	1. Cor. 1.20.

31	H	Haer	soetste reucken, roock;		haer	dierste peerlen snott;
	Ot	Haer'	[	]	haer'	[	]

32	Ha	En alle		*xxxxx xxxx xx xx* Godt.
	b	En alle		vreucht	verdriet van elders als van God.
	H-ot	[	]	vreughd	[	]

33	H	Gedwongen ootmoets pracht is in hem niet te lesen;
	H-Ot	+ [	]

34	Ha	Sijn oog is nederigh,		sijn		hart	gelijckt sijn wesen,
	b	[			]	Ziel	[	]
	Ot	[	]	sijn'		[		]

35	H	Dat		defticheijt	bedaert soo verr beleeftheijt lijdt;
	H-Ot	[	]	defticheit	[	]

37

H

Sijn

kercken

sijn

soo

veel'

als huijsen van

ellende,

H-Ot

Sijn'

[

]

zijn

[

]

K1

[

]

veel

[

]

ellende;

40	Ha	En plaestert		schrickeloos	de		grouwlen	die hij		siet;
	b	[	]	grouwel-loos	[						]
	Ot	[				]	grouw'len	[	]	siet.

41	H	Bekommering van staet, wat Princen doen en		laten
	H-Ot	+ [			]
	K1	[	]	laeten,

43	H	Ontmoet hem		onuerhoeds;	hij guntse niet een oor;
	K1	[	]	overhoeds;*	[	]

45	H	En daer hij 'tlos		beleijt	der		Coninghen	siet hellen
	H-Ot	[	]	beleid	[	]	Koninghen	[	]

[p. 543]

46	H	Tot Godsdiensts ondergang en		Waerheijt	achterstellen,
	H-Ot	[	]	Waerheits	[	]

47	H	Daer roept hij brand, verraed, en,		Vorsten	belght	u niet,
	Ot	[	]	Vorsten en*	[		]
	Ot-e	[	]	Vorsten belght		[	]
	K1	[	]	Vorsten,[			]

48	H	Ick buijghe voor		een	Wett van Hooger hands		gebied;
	Ot	[				]	gebied.
	K1	[	]	een'	[			]

48		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Act. 4.19.5.29.

49	H	Geschillen, 'twilde vier van all te heete		herten
	H-Ot	[	]	herten,

49		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Tit. 3.8.9.10. Tim. 6.3.4.
	Ot	[	] 2. [4.]

53

H

<C>>Komt

d'een

van

d'ander

hand nootsakelick te

scheiden

Ot

[

]

scheiden,

K1

[

]

d'een'

[

]

d'ander'

[

]

57	H	Groot Herder		Israëls,	laet dijn' verkoren kudden
	Ot	[	]	Israëls	[	]
	K1	[	]	Israëls,	[	]

58	H	De vruchten dijns Verbonds van sulcke tacken		schudden,
	K1	[	]	schudden;

59	H	Sendt knechten inden Oogst van		dese'	en		beter		stoff
	Ot	[	]	des'	[			]	stof,
	K1	[				]	beter'		[	]

60	Ha	Ons wel-zijn hangter aen, en		daer	aen		dijnen	loff.
	b	[				]	dijne	[	]
	K1	[				]	hangt	dijn	[loff.]
	K2	[	]	sijns* naems eigen					lof.
		[ondertekening en datering]
	H	Constanter. Hag. 6^a. Septembris 1623.
	H-Ot	<			>