Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. 576]

[70] Een matroos

Commentaar

Opvallend aan de print ‘Een Matroos’ is, dat Huygens na het binnen deze reeks traditionele begin van zo'n tien regels vol kwalifikaties, van een matroos overgaat op een bevelvoerend officier om het gedicht met regel 47 een godsdienstige wending te geven.

De dichter laat de eenvoudige matroos op een oorlogsschip carrière maken.

Langs de ‘distelen, die in het Zee-sopp groeijen’ (de doorstane gevechten, r. 15) klimt hij op tot stuurman (‘Naeld en Roers beleid’ r. 18). Dan voorspelt hem de Eer in een droom dat hij is ‘geresen Om hooger op te sien’ (r. 21-22). Hij wordt namelijk opperbevelhebber als ‘'s Hemels hooger hand scheeps hooge hooft’ (r. 23) komt te vellen.

Als hoogste machthebber bestrijdt hij ieder die het op zijn drijvende republiek gemunt heeft. Hij kent geen vrees en als hij wordt aangevallen door een driedubbele overmacht, blaast hij liever zichzelf op met zijn maats dan in gevangenschap te gaan. ‘Behalve met rijke buit en zonder verliezen naar huis te gaan om als overwinnaars gekroond te worden, is het ook eervol sneuvelend de vijand te verslaan’, houdt hij in de regels 45 en 46 zijn matrozen voor.

Een dergelijk zelfmoordcommando wijst Huygens in het vervolg van het gedicht ten zeerste af. Zo'n dapperheid is een bedenksel van de duivel. Alleen aan God behoort het recht toe ziel van lichaam te scheiden. De dichter roept de christen-zeelieden op standvastig te blijven (r. 54) en op God te vertrouwen (r. 61). Het is laf uit angst voor gevangenschap de dood te kiezen. Het is ‘zonneklaar’ (r. 69) zegt hij de ‘Hollander’: Christus (de ‘Waarheid’) heeft zelf gezegd: ‘Ghij sult geen doot-slagh doen’ (r. 70).

Voor dapperheid is dan toch nog wel ruimte, namelijk voor degene die de dood rustig durft af te wachten. Wie op de dood kan wachten, gaat hem al genoeg tegemoet. Niemand moet de dood minachten, behalve wie hem moet ondergaan; op het laatst is daar nog tijd genoeg voor. Maar bedenk wel, de dood komt u thuis opzoeken, of niet, en als hij niet komt, is doorleven het beste voor u.

Uitgaven

Eijmael 1891, p. 20-22 (met ‘Aanteekeningen p. 79-83); Worp Gedichten ii, p. 22-24; Van der Heijden, Spectrum 10, p. 235-238 (met annotaties).

Translitteratie

17	Gebiedens De gevlekte eerste letter van dit woord schreef Huygens in H-Ot opnieuw.
25-27	In H-Ot voegde Huygens anderhalve regel toe. Aanvankelijk ingepast in het midden van regel 25, werd het invoegingsteken verplaatst naar het midden van regel 26.
42	kruijd-tonn Na door het woord *bodem* de k en r heengeschreven te hebben, noteerde Huygens zijn nieuwe keuze (kruijd-tonn) voor de duidelijkheid boven de regel.

[p. 577]

531	Verlaten De gevlekte a herhaalde Huygens boven het woord.
70	In de marge schreef Huygens in de H-Ot fase hier iets dat hij meteen weer doorhaalde. Schreef hij: Kap. (Een zetinstructie voor woorden uit r. 70)?

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a, 1623. Een dubbelblad papier van 312 × 187 mm. In de strikt chronologische orde waarin de handschriften zijn gefolieerd, draagt het de nummers 46 en 50. In dit dubbelblad liggen de folia 47 en 48-49: de inhoudsopgave en een dubbelblad met de tekst van gedicht [71]. Fol. 46^r bevat de regels 1-30, fol. 46v de regels 31-58 en fol. 50^r de regels 59-74.
H-Ot	H is kopij geweest voor de Otia. Het potloodcijfer naast de titel, formaatsignaturen, vingers en de instructie: in casijf boven het woord Republijck in regel 28 duiden daarop. Zie voor een samenvattende bespreking van de gehele kopij der ‘printen’ de p. 503-511.
Ot	Otia 1625, ‘Lib. v. Characteres. Dat zijn Printen’, F2^r-F3^r, p. 43-45.
Ot-e	Errata achter in Ot.
K1	Koren-bloemen 1658, ‘Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, R2^r-R3^r, p. 131-133. (foutief gepagineerd: 139-141).
K2	Koren-bloemen 1672, ‘Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, [R4]^r-S^r, p. 135-137.

Datering

H is gedateerd: 20.^a 8bris. 1623. (= 20 oktober 1623).

Varianten

1	H	Hij is		een	Waterkatt; een Dansser naerden		aert
	H-Ot	[				]	aerd,
	Ot	[	]	een'	[			]

2	H	Die drijuende beweeght; een		Wiegling	met		een		baert;
	H-Ot	[						]	baerd;
	Ot	[				]	een'		[	]
	K1	[	]	wieg'ling	[					]

3	H	Een		Mensch-geuallen	Visch; een tarter van geuaren;
	Ot	[	]	Mensch gevallen	[	]
	K1	[	]	Mensch-gevallen	[	]

5	H	Een'	Kabeljauws genand, van wegen 'tKabel-gauw;
	K1	Een	[	]

6

H

Een Zeesche Koren-bloem, grauw onder, bouen blauw;

7	H	Een		kaetsball	vande Wind; een Hell en Hemel-naker
	K1	[	]	kaets-bal	[	]

[p. 578]

8	H		Eer 't ijemand		seggen kan, een keurlick		kaerten-maker
	H-Ot		[	]	dencken derft; [een			]
	K1		[			]	kaerten-maecker,

10	Ha		Een arger Argos-maet, en op		een		schooner		buijt.
	b		[			]	schoonder		[	]
	Ot		[	]	een'		[			]
	K1		[					]	bruyt.
	K2		[	]	een		[				]

12	H		<E>>Alleen om roof en sold tot plass-danck te		verdienen,
	K1		[	]	verdienen;

13	H		Eer	is sijn		*voetsel*	niet, tot dat hij tienmael schrapp
	H-Ot		Eer'	[	]	oogh-witt	[	]
	Ot		Eer	[				]

14	H		<T>>Vijfkogels heeft gestuijtt, en noch soo menigh'		schrapp;
	K1		[	]	schrap.

16	H		<*b*>>	Beklawtert	hij den trapp die na<e> de guide boeijen,
	Ot			Beklauwtert	[	]

17	Ha		Gebiedens		leckren	last, het naeste toepad		leijdt.
	b		[				]	leidt.
	Ot		[				]	leidt,
	K1		[	]	leck'ren	[	]	leidt.

18	Ha		Geklommen door verdienst tot		Naeld en		Roers		beleijd,
	b		[					]	beleid,
	K1		[			]	Roersbeleid,
	K2		[	]	Naeld- en Roers-beleid,

20

H

Van d'Eere Deuchts geuolgh; en segt, Ghij sijt geresen

22	H		En laet den droom sijn		oogh	maer noijt sijn hert		ontgaen,
	Ot		[				]	ontgaen.
	K1		[	]	oogh,	[			]

23	Ha		Geraeckt	's<h>>Hemels hooger hand scheeps hooge hooft te vellen,
	b		Komt	[	]

24	H		Hij heet		de	naeste	mann die meeste wonden tellen
	Ot		[	]	sijn	[naeste		]
	K1		[				] man, [die	]

25	H	α	En meeste kusten kan:		Nu siet hij van dat steijl neer
	H-Ot	β	[	]	die 'tSuijden meest besweet

26	H		[ontbreekt]
	H-Ot	β	En 't Noorden heeft		betrilt,	die Waer en Waer<mè>heen weet
	K1		[	]	betrilt;	[	]

[p. 579]

27	H		[ontbreekt]			Nu siet hij van dat		steijl	neer
	H-Ot	α	Van		Op en nederson;	[	]	steil	[	]
	Ot		[	]	op en neder Sonn.	[				]
	K1	β			[		]	die steilen

28

Ha

Een

vlotte

Republijck

verbonden aen

sijn

Zeijl;

b

[

]

{Republijck}

[

]

Zeijl-keer:

b

[

]

{**}

[

]

Zeijl-keer:

H-Ot

α

[

]

Republijck [

]

Zeil-keer:

Ot

Een'

[

]

sijn'

[

]

K1

β

[

]

Zeilen:

29	Ha		Wie die bestormen		dorft,	bedondert hij		van bijds,
	b		[				]	in tijds,
	Ot		[	]	derft,	[			]

30	Ha		Off, lust hem meer		bescheets, hij behagelt hem van bijds,
	b		[	]	bescheeds, [behagelt hem van bijds,]

33	H		In't heetste van die vlaeg voll		tegenwoordicheits,
	H-Ot		[	]	tegenwoordicheids,

34	H		Voll redelicken toorns, voll schr<ij>>ickelick		bescheits;
	H-Ot		[	]	bescheids;

35

H

Men sterft hem rondom af, hij kan niet leeren beuen,

36	H		Soo lang<e> hij herten siet die <voo> met hem willen		leuen
	K1		[	]	leven,

37	H		En doen		all wat	hij doet. Beklemt hem feller macht.
	H-Ot		[	]	gelijck	[	]

38	H		Dan drijmael sijns gelijck, soo versch als		onuerwacht,
	K1		[	]	onverwacht;

39

H

Slaef, seght hij, euenwel en ben ick niet geboren,

39			[marge]
	Ha		[ontbreekt]
	b		Nonne mori satiùs quam vitae ferre pudorem? Claud.

40	H		Noch niemant sal't mij		sien;	flux, brand in't Solfer-koren,
	Ot		[	]	sien,	[	]
	K1		[	]	sien;	[	]

41	H		Sterft		garen,	Maets, 'tis		tijd, <ontsteeckt het laeste vier>
									de naeste wegh van hier
	Ot		Sterft,		gaeren	[				]
	K1		[	]	geerne,	[	]	tijd;	[	]

[p. 580]

42

Ha

Is door de

*bodem* heen,

ontsteeckt het

laeste

vier,

b

[

]

kruijd-tonn

[heen,

]

K1

[

]

heen;

[

]

vier;

K2

[

]

laetste

[

]

44	H	En steruen		Wij	voor uijt, sij sullen		'tlaest	bekarmen;
	H-Ot	[	]	wij	[				]
	K2	[				]	't laetst	[	]

45

H

Naest rijck en onuerseerd om Kroonen t'huijs te gaen

46	H	Is eerlick		scheidende	sijn vijanden te slaen.
	Ot	[	]	schiedende*	[	]
	Ot-e	[	]	scheidende	[	]

48	H	Den zielen die haer		selfs		haer	lichamen ontscheuren;
	H-Ot	[	]	self		[		]
	Ot	[			]	haer'	[	]

49	H	Dat recht behoort hem toe die		beijde	t'samen bracht.
	H-Ot	[	]	beide	[	]

49		[marge]
	H	ontbreekt
	H-Ot	Retinendus est animus in custodia corporis: nec injussu ejus, à quo ille est nobis datur ex hominum vitâ migrandum est, ne munus humannum <a deo> assignatum à deo defugisse videamur. Cic. <in Somn. Scip.>

50	H	Vervloeckte		vromicheijt,	in 'tswarte Rijck bedacht!
	H-Ot	[	]	vromicheit,	[	]

51	H	<Heeft>Daer ons des Vorsten hand ter schildwacht heeft		bewesen,
	K1	[	]	bewesen.

52	H	Verdriet ons 'tlanger staen,		dat's,	langer Sijn' te wesen?
	Ot	[	]	dat's	[	]

54	H	Staet,	Christenen, staet vast, uw'uer en is niet om:
	Ot	Staet	[	]
	K1	Staet,	[	]

55	H	Geworden, is gewis. Te worden, is		onseker;
	Ot	[	]	onseker:

57	Ha	[ontbreekt]
	b	Wat schu<it>>ijlter		onversiens	in't doncker van 'tgeuall!
	Ot	[	]	onvoorziens	[	]
	K1	[	]	onvorsiens*	[	]
	K2	[	]	onvoorsiens	[	]

59	Ha	Oock	stuijten inde vlucht, oock schorten in het sineken,
	b		/	/

62	H	Of	noemt u auerechts, en van v<an>>erbaestheit koen,
	K1	Oft	[	]

[p. 581]

62		[marge]
	Ha	[ontbreekt]
	b	Multos in summa pericula misit venturi timor ipse mali, fortissimus ille est, qui promptus metuenda pati, si comminùs instent, et differae potest. Lucan. 7.

63	Ha	En onuersaeght nijt noot; soo		sijn sij die	voor schanden,
	b	[	]	zijn [ ] die,	[	]

64

H

Voor spott, voor dienstbaerheit in ouerwinners handen,

65	H	<Verkiesen>Een sachter ongeuoel verkiesen in		haer	dood,
	H-Ot	[	]	haer'	[	]

66	Ha	En trachten nae de winst van kleijn verdriet		om	groot.
	b	[	]	voor	[	]

67	H	Hollander, 'tpast v niet, noch voor		een	Mensch te vreesen,
	K1	[	]	een'	[	]

68	Ha	Noch vande rechte vrees van bouen		vreemt	te		wesen:
	b	[	]	vreemd	[			]
	Ot	[				]	wesen;

69	Ha	Wat soecken wij		het licht	op 'thoogste vanden Noen?
	b	[	]	den dach	[	]

70	H	De Waerheit heeft gese<ijt>>ght, Ghij sult	geen doot-slagh doen.
	Ot	[	] geen' doodslagh	[	]

73		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Ad mortem non		pigre	ire satis est. Curt.
	Ot	[	]	frigidè	[	]

74	H	Maer 'tsteruen komt u t'huijs, of 'tleuen is v best.
		[ondertekening en datering]
	H	20.^a 8bris. 1623. Hag.
	H-Ot	[Hier haalde Huygens de datering en zijn naam niet door. Bij de andere printen deed hij dat wel. Ik vermoed dat hij hier de naam en de datum vergeten is te schrappen. Ik laat ze weg.]