Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 342]

Begga boven!
M.H., begijn
(werkzaam in Gent, ca. 1698).

In 1698 naar aanleiding van de duizendste sterfdag van de Heilige Begga stelde M.H., een verder onbekende begijn van het Gentse Hof van O.L.V. ter Hoye, kennelijk met het oog op de jeugd, een beknopt leven van de heilige samen waarvan elk kort prozahoofdstukje is afgesloten met een lied: het Staeltien van het leven van de H. Begga (Antwerpen, Wed, Joris Willemsens). Van de heilige worden vooral de ‘passieve’ deugden bezongen: de gehoorzaamheid, het geduld, de dankbaarheid, de ootmoed, maar ook haar grote naastenliefde en geloofsijver. De weergave van de ‘vita’ zelf gaat terug op Het gheestelyck palays der beggynhoven (Antwerpen 1628-1631) van de ongeschoeide karmeliet Elias a Sancta Theresia (Jan Baptist Wils). Naar zij zelf beweert, wilde M.H. een nieuwe biograaf van Begga verwekken. Zij draagt het boekje op aan haar grootmeesteres Maria Isabella Pouillon.

De H. Begga was een dochter van Pepijn van Landen en de H. Ida van Nijvel en zuster van de H. Gertrudis. Zij huwde de zalige Ansigisus. Deze werd vermoord door een vondeling die hij met Begga zelf in zijn huis had opgenomen. Begga moest vluchten. Teruggekeerd uit Rome, stichtte zij de begijnen.

Historisch gezien heeft de erkenning van de H. Begga als grondlegster van de begijnenbeweging geen enkele grond. Hetzelfde geldt overigens voor Lambertus li beges († 1177), de volkspredikant die in het Luikse als stichter van de begijnen werd beschouwd. In de zestiende en zeventiende eeuw ontstond daarover een bijwijlen zeer heftige pennenstrijd. De Brabantse en Vlaamse begijnen opteerden voor de vrouwelijke, Haspengouwse heilige en Rome stond toe Begga als patrones (en dus niet als stichteres!) van de begijnen te vereren. Een stevige impuls voor de verering van de H. Begga werd gegeven door aartshertogin Isabella, toen zij in 1626 met een grote plechtigheid in de hoofdstad Brussel de viering van het feest van de heilige officieel ondersteunde. Onder de vele geleerden die de kandidatuur van de H. Begga met de pen ondersteunden, bevond zich de invloedrijke Leuvense professor en humanist Erycius Puteanus (1574-1646).

Thans is men het erover eens dat de begijnenbeweging op gang is gekomen in de context van het vroomheidsreveil dat vanaf de elfde eeuw is ontstaan en dat de begijnen niets met Begga of Lambert hebben te maken.

1. Liedeken

De tekst sluit aan bij een hoofdstukje over Begga's geduld, het lijden dat zij van de ondankbare vondeling Gouduwijn heeft te verdragen, de moord op haar man, haar wonderlijke vlucht. De inzet van dit vroom en pretentieloos historieliedje herinnert duidelijk aan het befaamde lied van Katharina Boudewijns^o.

Liedeken

Stemme: ‘Courante nouvelle’ of ‘Al had den koning Salomon’

Patiëntie is goed kruid voorwaar,
Dat is aan alle mensen openbaar,
Eenieder spreekt daarvan met groten lof.
't En wast⁴ nochtans niet in eenieders hof.

In allen plaats, op allen tijd

4 groeit

[p. 343]

 

Is nodig dat men heeft verduldigheid.

 

Wie dat gij zijt, ontbreekt u deze deugd,

 

Zo zult gij zijn beroofd van 's hemels vreugd.

 

 

 

Dit was zo vast in 't hert geplant

10

Van Begga, als zij haar in lijden vand¹⁰,

 

Dat zij omhelsde met een blij gemoed

 

Kruisen en pijn en allen tegenspoed.

 

 

 

Al die godvruchtig in den Heer

 

Wilt leven en vertreden 's werelds eer,

15

Vervolging lijden zal en zijn versmaad

 

En van de boze wereld zijn gehaat.

 

 

 

Als Begga met een kloek gemoed

 

Bestrafte 't kwaad en praamde tot het goed,

 

Den bozen satan, die de deugd benijdt,

20

Heeft haar geleverd menig zwaren strijd.

 

 

 

Den goddelozen Gouduwijn

 

Droeg in zijn herte dodelijk venijn,

 

Bracht Ansigisus wredelijk ter dood,

 

Waardoor dat Begga komt in groten nood.

 

 

25

't Was Gouduwijn den vondeling

 

Die Begga goedertier uit liefd' ontving

 

En opgebracht heeft als haar eigen kind.

 

Ondankbaar mens! Hoe zijt gij zo verblind?

 

 

 

Verschrikt was Begga, zo zij hoort

30

Dat haren man, den hertog was vermoord.

 

Van menselijken troost was zij ontbloot,

 

Van alle kanten was haar droefheid groot.

 

 

 

Nochtans niemand en heeft gehoord

 

Uit haren mond een onverduldig woord:

35

Zij zucht tot God, zij stort een tranenvloed,

 

Zij bidt God uit den grond van haar gemoed.

 

 

 

Maar God, die niemand en verstoot

 

Die hulp en troost van hem zoekt in den nood,

 

Heeft zijne dienstmaagd uit den strik geleid

40

En van den bozen Gouduwijn bevrijd.

 

 

 

Zij vlucht terstond uit haar paleis,

 

Begeeft haar op een onbekende reis

 

Totdat zij komt voor enen waterstroom,

 

Daar⁴⁴ zij blijft stillestaan vol angst en schroom.

10 zich in lijden bevond

44 waar

[p. 344]

45

Maar God heeft haar getoond terstond

 

Waar dat zij zou passeren door den grond⁴⁶.

 

Ziet, enen hert komt uit het bos gegaan,

 

Passeert het water zonder stillestaan.

 

 

 

Als Begga zag het wilde dier

50

Passeren door de grond van de rivier,

 

Stelt z' haren voet in 't water en betrouwt,

 

Passeert daardoor en dankt God menigvoud.

 

 

 

God stiert⁵³ ze voorder op de baan,

 

Door Haspengouw is zij met vlijt gegaan

55

Tot in de plaatse daar⁵⁵ zij was bevrijd.

 

Daar heeft zij God bedankt met vierigheid.

 

 

 

Met liefde was haar hert vervuld,

 

Ver van wraakgierigheid of ongeduld.

 

De wereld heeft zij dan adieu gezeid,

60

Op God alleen heeft zij haar hert geleid⁶⁰.

46 langs een doorwaadbare plaats

53 stuurt

55 waar

60 gelegd

2. Lofzang van de H. Begga

Na haar vlucht wenst de opgejaagde Begga zich nu geheel aan God te wijden. De schrijfster kiest een melodie die goed bij de inhoud van de eerste strofen van het danklied aansluit. In het enige exemplaar dat ons van het bundeltje bekend is (Gent, U.B.), is er in de vierde strofe wat tekstverlies.

Lofzang van de H. Begga als zij verlost was van de vervolging van den wreden Gouduwijn.

Stemme: ‘Helas, je suis abandonnée’.

Wat vrees, wat schroom valt op mijn hert!
Des vijands stemme maakt mijn ziele bange,
Den schrik des doods heeft mij bevangen.
Waar ik mij keer, 't is droefheid ende smert:
Ik word vervolgd, ik word gehaat,
Word ik bemind, het is door liefde kwaad.
Van duisterheid bedekt zijn bei mijn ogen.
Is dit mijn lot?
Hoe kont gij dit gedogen,
Goedertieren God?

Ach wie zal vleugels geven mij
Als van een duive, dat¹² ik mag ontvluchten
In eenzaamheid tot u te zuchten,
O Jezus zoet, daar¹⁴ ik mag leven vrij?

12 opdat

14 waar

[p. 345]

15

Want gij voldoet mijns herten lust,

 

In u alleen zo vindt mijn ziele rust.

 

Niet¹⁷ dat geschapen is zal mij verwekken,

 

Niemand en zal

 

Van u mijn liefde trekken

20

In het aardse dal.

 

 

 

Gij weet, o Heer, dat ik mijn jeugd,

 

Dat ik mijn hert van in mijn kindse dagen²²

 

Aan u alleen heb opgedragen.

 

Dit was voorwaar mijn aldermeeste vreugd,

25

In 's werelds liefde was ik vremd,

 

Al heb ik aan de trouwe²⁶ toegestemd.

 

't Was om het recht gelove te verspreiden,

 

Onlangs geplant

 

En meerder te verbreiden

30

In het Nederland.

 

 

 

Ik heb geproefd, ik heb gesmaakt

 

[...] van dit ongestadig leven

 

[En] wat de wereld ons kan geven:

 

Niet³⁴ is er dat mijn hert te recht³⁴ vermaakt.

35

Ik heb bevonden dat voorwaar:

 

Het leven van den mens is vol gevaar,

 

Mij docht ik was bevrijd van mijn vijanden,

 

Als ik helaas

 

Bijna van³⁹ 's vijands handen

40

Overrompeld was.

 

 

 

Nu dank ik u, o vader mijn,

 

Ik ben ontsnapt, ik ben den strik ontkomen,

 

Want gij hebt acht op mij genomen

 

En mij verlost uit allen druk en pijn.

45

Ik laat de wereld wereld zijn,

 

Al haren glans en is maar valse schijn.

 

Ik wil mij trouw aan u, o Jezus, geven,

 

Neemt mij in dank

 

Voor u alleen te leven

50

Al mijn leven lank.

17 niets

22 de dagen van mijn jeugd

26 huwelijk

34 niets

34 oprecht

39 door

[p. 346]

Bronnen
Staeltiens van het leven van de H. Begga, hertoghinne van Brabandt, fondatersse vande beggijn-hoven, voor-ghesteldt op den jubilé van duysent jaren van haeren sterf-dagh. Door M.H. begghijntjen. t'Antwerpen, By de weduwe van Joris Willemsens, by den jesuiten thoren, in S. Ignatius, z.j. (1698).
(1) cap. IV.
(2) cap. V.

Literatuur
F.A. Snellaert, ‘Over eenige Vlaemsche schrijfsters’. In: De Eendragt 6 (1852), p. 77.
KP