Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar

[p. 679]

Persoonlijke ontboezemingen
Anna Cornelia Mollerus
(Amsterdam, 30 mei 1749 - 's-Gravenhage, 10 augustus 1821)

Anna Cornelia Mollerus, dochter van Mr. Hendrik Mollerus, heer van Westkerke en Wulpendaal en Cornelia Mauritia Noey, trouwde in mei 1778 met mr. Abraham Perrenot, burgemeester van Kuilenburg maar meest in Den Haag woonachtig. In 1779 maakte zij kennis met de filosoof Frans Hemsterhuis met wie ze enkele jaren een intensief contact onderhield, zowel persoonlijk als schriftelijk. Een correspondentie van ruim tweehonderd brieven over en weer is van hen overgebleven. ‘Elle fait des vers admirables [...] Elle en fait aussi en anglois et en françois’, zo vertelt Hemsterhuis in een brief aan een andere bewonderaarster in 1780. Dat ze belangstelling voor literatuur had, blijkt ook uit het feit dat Hemsterhuis haar geregeld werken van Nederlandse auteurs uit zijn eigen bibliotheek ten geschenke zendt: Vondel, Hooft, Wellekens maar ook ‘l'excellente Mll. de With^o’, de pastorale dichteres dus. Uit deze periode zijn van Mollerus alleen enkele gelegenheidsgedichten op de verjaardagen van haar vader en moeder bekend. Later gaat ze veel meer dichten en haar werkzaamheid vindt erkenning als honorair lid van de genootschappen ‘Studium Scientiarum Genitrix’ en ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’. Ze moet een interessante vrouw geweest zijn met een rijk liefdesleven en een flinke dosis gevoeligheid, zoals blijkt uit de brieven aan Hemsterhuis.

Na de dood van haar man in juli 1784 hertrouwt ze op 11 september 1785 met Mr. Johan Meerman (1753-1815) en dan gaat haar dichtader pas echt stromen. Meerman was een gefortuneerd man die zowel een huis in Den Haag als een buiten bezat, ‘Stadwyk’ bij Voorschoten. Hij schreef historische en letterkundige werken, waaronder een vertaling van Klopstocks Messias en hij blijkt ook verder een kenner van diens werk. Het echtpaar maakte vele reizen, onder andere naar Italië en Scandinavië en ze woonden ook enkele jaren in Frankrijk. Anna moet met haar Johan een bijzonder gelukkig huwelijk hebben gehad. Er zijn tal van gedichten overgeleverd van hem voor haar, bijvoorbeeld bij verjaardagen en het gedenken van de huwelijksdatum, en omgekeerd nog meer van haar voor hem. Ze heeft tussen 1810 en 1815 vier bundels gepubliceerd, alle onder de titel Gedichten. In de bundel van 1810 komen onder meer vertalingen uit het Deens en uit het Frans voor, vruchten van eerdergemaakte reizen. Soms zijn de titels traditioneel: ‘Orde’, ‘Liefde’, ‘Eenzaamheid’ of ‘Het nut der ziekten’, in de trant van Van Merken^o. Maar er zijn ook opvallender onderwerpen: ‘Op het gerstewater’ (een drank die haar bij ziekte goed bevallen was) of ‘Op mijne nederdaling in de ijzergroeve van Dannemora in Zweden’. Bij zulke verzen valt de persoonlijke onderwerpskeuze op en dat geldt ook voor verslagleggingen van lectuur als ‘Bij het lezen van Humbold's beschrijving der watervallen des Orinoco, in zijne Ansichten der Natur’ of ‘Op Cats’ en ‘Bij het lezen van Schillers gedicht: De goden Griekenlands’. De tweede bundel is nog persoonlijker: er staat bijvoorbeeld een reeksje gedichten in ter gelegenheid van de viering van hun 25-jarig huwelijksfeest op 10 september 1810 en een hele serie gedichten over de moeilijke maand mei 1811, toen ze beiden ernstig ziek waren. Maar de climax wat het persoonlijke betreft vormen de beide laatste bundels van 1816, die verslag doen van de ziekte en het overlijden van Johan Meerman en vooral van Mollerus' emoties daarbij.

Na zijn dood schrijft ze een hele reeks klachtdichten, werk van een vrouw die kennelijk op de rand van een zware overspanning verkeert en het verdriet nauwelijks de baas kan. Ze zoekt verlossing in de poëzie en het lijkt wel alsof ze bijna elke dag een gedicht schrijft om haar verdriet te verwerken. Hoge poëtische kwaliteit hoeft hier dan ook niet gezocht te worden. De titels doen soms merkwaardig aan en moeten gelezen worden in het licht van hun geliefde dichter Klopstock die zich heel concreet met het leven na de dood bezighield: 's-Gravenhage, tussen den nacht van 13en en 14en September 1815’; ‘Bede’ (om slaap); ‘Reeds vier weken; 's-Gravenhage, 26sten september 1815’; ‘Zou hij mij nu lelijk vinden?’ (de achterliggende gedachte is dat gezien vanuit de hemelse schoonheid alles op aarde vuil en lelijk is); ‘Zou hij ook voedsel nodig hebben?’ en op 5 oktober de pathetische titel: ‘Hoe wenste ik nu om een kind van hem!’; op 11 oktober

[p. 680]

dicht ze ‘Hij reist thans zonder mij’; op 27 oktober: ‘Op het sterfvertrek’. De maand oktober moet grotendeels met verzenschrijven zijn doorgebracht. Geen wonder dus dat er ook een gedicht bij is met de titel ‘Op het zeggen, dat mijn verzen maken ene ziekte van den geest was’. Zo zijn deze gedichten een nauwkeurige weergave van een vroeg-negentiende-eeuws rouwproces zoals doorgemaakt en onder woorden gebracht door een vrouw, en daarmee een bijzonder document humain.

120 G J J de Spinny, Anna Cornelia Mollerus (Paneel, 1778)

De kritiek heeft afwerend en soms agressief op haar werk gereageerd. De recensent in de Vaderlandsche letteroefeningen houdt zich bij de bespreking van de eerste bundel nog een beetje op de vlakte: ieder mag erover oordelen zo men wil. Maar bij de tweede bundel laat hij zich gaan. ‘Zij dicht en rijmt overigens op ieder onderwerp en bij iedere gelegenheid, zowel bij nacht als bij dag, op den reiswagen als op haar stoel; en hebben hare dichtstukken boven vele andere dit vooruit, dat zij van ene aanzienlijke dame zijn’. De vileine slotzin luidt: ‘Wij wensen hartelijk, dat het vervaardigen van zodanige stukken voor mevrouw

[p. 681]

Meerman zelve lange nog een aangenaam tijdverdrijf wezen mag, al ware dit dan ook van dezelve de énige vrucht’. Bij de bespreking van deel 3 en 4 wordt de toon verbazingwekkend grof, zeker als men zich realiseert hoe men in de negentiende eeuw gewoonlijk over dames schreef. Meerman-Mollerus lijkt vogelvrij. Haar onderwerp, de dood van haar man, is ‘een weinig vervelend’. Men moet maar iets toegeven aan een ‘diepbedroefde weduwe, die, naar het schijnt, aan niets anders dan den overledenen man, en, zo nu en dan, ter afwisseling, aan hare eigene kwalen, denken en daarover dichten kan’. En dan citeert de recensent, zonder begrip, een aantal titels. In het Biedermeier is voor het Klopstockiaanse type emotie geen begrip meer. In de Recensent ook der Recensenten (1817) gaat het iets minder hardhandig toe. De beoordelaar herinnert eraan - kennelijk aan de Vaderlandsche letteroefeningen refererend - dat sommig eerder werk niet mals onthaald is. Hij doet aan kritiek niet mee, niet omdat hij die niet heeft maar uit respect voor haar overleden man!

Op mijne nederdaling in de ijzergroeve van Dannemora

Een emotionele reisherinnering in rijmloze strofen. Als eerste daalt de schrijfster af in de ijzermijn. Ze raakt in paniek en pas als ook haar echtgenoot beneden komt, kalmeert ze weer. Enkele verklarende noten zijn van haar hand.

Schone rots van Dannemora,
Diep, maar prachtig ijzerhol!
Mooglijk nimmer nog bezongen,
En toch dubbel zingens-waard;
Kon ik u naar waarde zingen!

Nog zie ik uw afgrond gapen,
Donkere afgrond! vreeslijk diep!
Angstig zwerf ik om u henen; -
Nog hoor ik door schoot op schoot
Uwe holle wanden dreunen.

Nog zie ik uw stenen vliegen,
Gonzen door uw kolken heen;
En uw onderaardse donder
Brengt mij d' Etna voor den geest,
D' Etna heerlijk en verschriklijk!

'k Zie den groten emmer hangen,
Wagglen aan des afgronds rand.
Bevend voelt mijn voet zijn bodem,
En mijn handen kluistren zich,
Sterven²⁰ om zijn ijzren schakels.

'k Vaar in stillen angst terneder;
'k Voel mijn leven aan een koord!

20 mogelijk zetfout voor streven: hechten zich sterk aan

[p. 682]

 

En de steile ijzer-muren,

 

Kronklend, dwarlend om mij heen.

25

Meet mijn oog met koude rilling.

 

 

 

Kouder, steeds nog kouder rilling,

 

Hoe ik dieper nederdaal,

 

En de rook met dunne wolken

 

Halve schijnsels geeft en neemt,

30

Die mijn starend oog ontstellen.

 

 

 

Meer nog schriklijk, meer nog aaklig,

 

Tast ik enkel duisternis; -

 

Hoe ik dieper nederdale,

 

Hoe ik dieper gans gevoel,

35

Gans gevoel van siddring worde.

 

 

 

Maar deze angst klimt steeds nog hoger,

 

Wen nu mijns geleiders hand

 

Nauwlijks meer de baan kan vinden;

 

'k Voel, dat mijne woning stoot,

40

'k Voel de klip haar antwoord geven. -

 

 

 

Hier, 't gevoel op 't hoogst gespannen -

 

Brak haar kracht! - ik voel niet meer; -

 

'k Was beneden, 'k was behouden

 

In de groeve, en op den grond,

45

In stikdonkre duisternissen. -

 

 

 

't Flauwe licht van doodse lampen,

 

Als door schimmen aangebracht,

 

Toont me op 't laatst een vasten bodem;

 

Maar deed tevens in mijn hart

50

Fijner, scherper, angsten rijzen^(b). -

 

 

 

'k Zag naar boven, 'k zag mijn waarden,

 

'k Zag mijn dierbren echtvriend niet.

 

Nimmer mooglijk heeft Danmora

 

Zulk een klaagtoon opgevat,

55

Nimmer, nimmer haar bewoners

 

 

 

Zulk een diepe smert gezien! -

 

Doch zij week, toen mijn geleider

 

D'oorzaak mijner angst begreep;

 

Nog veel meer, toen de geliefde

60

Bij mij in den afgrond kwam.

 

 

 

Afgrond! nu kan ik u peilen!

 

Meten met een helder oog!

(b) Het volgende ziet op de verbeelding, in welke ik was, dat mijn echtgenoot mij onmiddelijk moest gevolgd, en, daar dit niet gebeurde, hem een ongeluk in de spelonk moest wedervaren zijn.

[p. 683]

 

Afgrond! nu waart gij mij heerlijk,

 

En uw scherpen rotsen-grond

65

Wilde ik voor geen bloemperk ruilen.

 

 

 

'k Ging uw grot nu op en neder;

 

'k Zag dat zwarte ingewand

 

Door mijn evenmens gegraven,

 

Door mijn armen evenmens,

70

Hier schier levendig bedolven.

 

 

 

Zangster! geef nu hoger tonen,

 

Zing nu mijne hemelvaart!

 

O hoe heerlijk, o hoe prachtig!

 

Enkel oog, en enkel hart,

75

Rees ik wederom naar boven!

 

 

 

Enig, enig in genieting

 

Voor het oog en voor 't gevoel,

 

Scheen de rots van Dannemora

 

Mij een tempel der natuur

80

Stout en eerbiedvol te wezen:

 

 

 

Tempel, daar zij al haar krachten

 

Voor het grootse samenbracht;

 

Daar zij 't vreeslijke en het schone

 

Paarde met een majesteit,

85

Enig voor mij in dit leven.

 

 

 

'k Zag het licht der zonne rijzen,

 

't Welk, gevat als in een vaas,

 

(Vaas, van glinstrend goud geschapen,)

 

In een schoon ovaal gevormd,

90

De gehele rots doorstraalde.

 

 

 

'k Zag die rijke gouden stralen

 

Neergekaatst op schittrend ijs,

 

Dat, als fijn kristal geslepen,

 

Tot een rijken piedestal⁹⁴

95

Aan dit gouden vaas verstrekte.

 

 

 

'k Zag de wentelende muren

 

Van dees wondervolle rots

 

Blinkend bruine verven kaatsen;

 

Wenden, kronklen, duizendmaal

100

In de schoonste aller vormen.

 

 

 

'k Zag, dat zich het zachte en teedre

 

Met het grootse ook paren kan;

94 voetstuk

[p. 684]

 

'k Zag in meer dan een der holen

 

Ganse bomen ingeplant,

105

Die mij groene korven schenen.

 

 

 

'k Zag het licht zich wenden, keren,

 

Schepper aller vormen zijn;

 

Die in zo veel kleine holen,

 

Dan weer dus, dan zo gemaald,

110

Duizend schilderijen gaven.

 

 

 

'k Zag den rook, met dunne wolken

 

Onder mijne voeten heen

 

Drijvend, dit tafreel omsluieren,

 

En een grootse schaduw staan.

115

Op dees goddelijke teekning.

 

 

 

'k Zag, 't geen zich niet laat beschrijven,

 

'Tgeen geen schilder malen kan,

 

'Tgeen geen dichter kan bezingen,

 

'Tgeen alleen het fijnst gevoel

120

In 't genietend uur kan voelen.

 

 

 

Dit gevoel, aan mij gegeven,

 

Dank, o Schepper der natuur!

 

Deed mij met de volste teugen

 

Schier tot aan zijn grenspaal toe

125

Ongekenden wellust drinken.

 

 

 

Dank, o rots van Dannemora

 

Voor dit onbekend genot!

 

Dank, o grote, goede Schepper!

 

Steeds zal mij dees nedervaart,

130

Steeds deze opvaart heilig wezen.

Den 17 Oct. 1797.

Bron
J. Meerman, Eenige Berichten omtrent het Noorden en Noord-Oosten van Europa. Deel 6. Den Haag 1806. Bijlage VIII: Eenige gedichten, tot deeze reize betrekkelijk. Door Vrouwe A.C. Meerman geboren Mollerus. p. 215-220.

Literatuur
L. Brummel, Frans Hemsterhuis; een philosofenleven. Haarlem 1925.
M.A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘Femme du monde, femme savante, dichteres: Anna Cornelia Mollerus’. In: Literatuur 14 (1997), p. 20-28.
RS

(a) Zie het II Deel dezer Berichten bl. 70 en 77.