De werken van Vondel. Deel 2. 1620-1627

(1929)–Joost van den Vondel– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[Palamedes] Jacob Aertsz. Colom (of Calom), de doopsgezinde boekverkoper, die Vondel's Palamedes uitgaf. - Matham's gravure stelt hem voor als aardrijkskundige en cartograaf, als hoedanig Colom (1599-1673) o.a. de auteur is van De Vyerighe Colom Klaer Vertoonende in vyftich onderscheydene Curieuse Caarten De XVII. Nederlantsche Provincien, Alsmede De Hartogen, Houtvesters en Graven van Vlaenderen, Hollandt ende Zelandt. met Desselfs beschryving, waarvan hij tevens een Franse uitgaaf bewerkte en publiceerde: La Flamboyante Colomne des Pays-Bas. Autrement dict Les XVII. Provinces... Anno 1636.
[pagina 613]
‘'s Lands treurspel’ Onthoofding van de 72-jarige staatsman Johan van Oldenbarnevelt 13 mei 1619 op 't ruw schavotgetimmerte vóór de ridderzaal op het Haagse binnenhof, naar de bekende historiese prent van Claes Jansz. Visscher. Tragiese ‘Iustitie’ (een gerechtelike moord immers voor de geschiedkundige wetenschap), die Vondel heeft geleid en bezield tot de dramatiese fantasie van zijn Palamedes oft vermoorde onnooselheyd.
[pagina 614]
Johan van Oldenbarnevelt in 1617 Prent van W. Delff naar een portret van de zeventig-jarige geschilderd door Mierevelt
[pagina 615]

I.V. Vondelens Palamedes Vermoorde Onnooselheyd. Treur-spel, Nvnc Cassvm Lvmine Lvgent.aant.aant.aant.aant.aant.aant. Ghedruckt na de Copye Tot Amsterdam, By Jacob Aertsz. Colom, Boeckvercooper op 't Water/ in de vyerighe Colom. Anno 1625.
[pagina 616]
PALAMEDES WORDT HIER AFGEDRUKT VOLGENS de eerste uitgave. Ghedruckt na de Copye Tot Amsterdam, By Jacob Aertsz. Colom, Boeckvercooper op 't Water / in de vyerighe Colom. Anno 1625. Zie op de vorige pagina 't tietelblad typografies nagevolgd. (Unger: Bibliographie van Vondels werken nr. 112, blz. 36). Vignet: 'n vurige kolom; de uitgever werd dus naar z'n uithangbord genoemd (zie het vignet met randtekst op blz. 486). Opmerkelik is dat Jacob Aertsz. zich vroeger (zie blz. 486 en 529) Kalom of Calom noemde, en dat weer doet in alle volgende Palamedes-uitgaven bij hem verschenen. Ook in het Doopsgezind Memoriaal van Reinier Wybrandsz heet hij zowel Calom als Colom. In het opengeslagen boek op zijn portret (zie blz. 612) staat Colom; ook in de beide in het onderschrift vermelde atlassen tekent hij zich zo. Zijn famielie noemt zich Colom. In de tietel: onnooselheyd: onschuld; nunc cassum lumine lugent: nu betreuren zij de van 't leven(slicht) beroofde, nu betreuren zij hem, nu hij dood is (zie blz. 623 r. 108 en 115, 116). (Vergilius' AEneis 2:85). De prent van Savery, hiernaast gereproduceerd, komt in de eerste uitgave van Palamedes niet voor (behalve in enkele exemplaren), wel in de latere uitgaven van 1625/1626 en volgende. Wat de prent voorstelt, vindt men beschreven in Palamedes zelf vs. 2023-2041. Brandt zegt in zijn Leven van Vondel: ‘Op den tytel van Palamedes... volgde een print, daar een oudt man, van een achtbaar en deftig gelaat, zweemende naar [= gelijkende op] den Advocaat, in een diereperk stondt beslooten, en van [= door] Themis, Godinne der Rechtvaardigheit, werdt gelauriert.’ Een van de meest linkse koppen van de zeven-koppige draak zien we 'n kroon op hebben: mogelik is daarmee bedoeld de Engelse koning Jakob I, aartsvijand van Oldenbarneveld, die door bemiddeling van z'n gezanten het politiek-theologies twistvuur in de Republiek ijverig stookte.
[pagina 617]
Het ongediert begrimt met open muijl, en pooten Manhafte onnooselheijd, in 't beestenperck verstooten: Noch swichtse niet, hoe seer de boosheijd brult, en tiert: Maer spreeckt voor 't heijligh recht: dies Themis haer lauriert.

[pagina 618]
Klinckert.aant. Ten leed geen seven jaer, of Palamedes schaeu,Ga naar voetnootVs. 1 By nacht, de tenten ging der Rechteren doorwaeren:Ga naar voetnoot2 Die resen op verbaest met opgeresene hayren,Ga naar voetnoot3 En sagen daer een schim mishandelt blond en blaeu.Ga naar voetnoot4 5[regelnummer] Sijn baerd hing dick van bloed: sijn' keel was schor, en flaeu.Ga naar voetnoot5 Wie komt ons, riepen sy, in 't duyster dus vervaeren?Ga naar voetnoot6 By toortslicht, sprack hy, ick uw' straf lees uyt dees' blaeren:Ga naar voetnoot7 Die myne onnooselheyd ten roove gaeft aen 't graeu.Ga naar voetnoot8 Sy zidderden van schrick, sy vlooden niet, sy vloogen,Ga naar voetnoot9 10[regelnummer] Dan ginder, dan weer hier, voor 't branden sijner oogen. Hy stapte hen na, en liet een bloedvleck waer hy trad:Ga naar voetnoot11 Tot dat de schemering des dageraeds ontloocken, D'ancxstvalligheyd verdreef van 't naer, en yss'lyck spoocken, En vond de vaderbeuls door 't knaegen afgemat. THEOK. Idacharis es ti potherpei. Threpsai kai lukideis, threpsai kynas, hoos ty phagoonti.Ga naar voetnoot*

[pagina 619]
Voor-Reden.aant. 1 Die tot staet, en ampten beroepen wesende, yvert voor 't gemeen beste,Ga naar voetnoot1 2 set goed en bloed inde weegschael om het gemeen beste: want vermits de 3 wegh ter deugde, in seker aensien, steyl en moeyelyck valt, wort hy vanGa naar voetnoot3-4 4 weynigen gesocht, veel min bewandelt: oversulcx munten deugdelycke 5 personagien voor andere uyt, en worden vande gemeente gelieft, en alsGa naar voetnoot5 6 aengebeden, so lang de selve van hare vooghden, en vaderen gesondGa naar voetnoot6 7 oordeelt. Tegens de sulcke kanten sich altyd die hun bysonder boven hetGa naar voetnoot7 8 gemeen welvaren stellen, en om alle hinderpalen wegh te nemen, trachten 9 by alle middelen der vromen naem, en faem hatelyck te maken: het welckGa naar voetnoot9 10 dan, overmits hier toe stof ontbreeckt niet kan geschieden, als met slincx-Ga naar voetnoot10-11 11 sche afwegen, tot geweld en valscheyd, logh en bedrog in te slaen. De 12 menschen die de meestendeel onervare syn, en op menschen steunen, ofGa naar voetnoot12 13 nutshalven, of om sucht die sy den desen of dien toedragen, of uyt lichtGa naar voetnoot13 14 betrouwen, laten sich lichtelyck misleyden van geveynsde en bedriege-Ga naar voetnoot14 15 lycke voorgangers, en noch lichter alsser saecken onder gemengt worden 16 die 't haylige betreffen; onder welcx momaensicht de boose Heydenen [ickGa naar voetnoot16-17 17 roer geene Christenen] wonderlyck hunne personagie hebben gespeelt, 18 en tot nadeel van de vroome raedsmannen, ende de lichtgeloovige, en 19 wispeltuurige gemeente, treffelijcke winsten gestreken. Evenwel gelyc hetGa naar voetnoot19 20 der rechtvaerdigheyd, als eygen is, verdrucking te lyden: alsoo is haer 21 oock als eenen troostelycken loon bygeleyd, dat haere onnooselheyd nietGa naar voetnoot21
[pagina 620]
22 onderdruckt blyft: maer by alle eerlycke nakomelingen doorbreeckt, en inGa naar voetnoot22 23 waerden gehouden ende geviert word. Onder de overoude kan hier vanGa naar voetnoot23 24 getuygen de Griecxsche Palamedes, dien wy op het Neerlandsche tooneel 25 brenghen: Want na dat hy so schendigh onder het decxsel van met denGa naar voetnoot25 26 vyand ghehandelt, en penningen genoten te hebben, by 't gemeene volckGa naar voetnoot26 27 hatelyck gemaeckt, en door Agamemnon en Ulysses, tot eene onherhae-Ga naar voetnoot27-28 28 lijcke schade, en bederf van gants Grieckenland vermoort was, soo heeftGa naar voetnoot28-31 29 sijne onnooselheyd, en oprechtigheyd, na het verdwynen der logenen,Ga naar voetnoot29 30 en lasteringen hoe langs hoe meer, tot schande en verstroyinghe sijnerGa naar voetnoot30 31 beulen, en moordenaeren, door gebroken: even als de Sonne, de welcke, 32 na het verstuyven der nevelen en dampen, wederom opklaert, en te voor- 33 schijn komt: gelijck dit veersken seyd, dat de ZeegodGa naar voetnoot33 Collectasque fugat nubes, solemque reducit.Ga naar voetnoot34 35 Dat is: Verjaeght de wolcken, die sich dick te saem' vergaeren, En weer met sonneschijn den Hemel op doet klaeren. 38 En sonder desen troost en belooninge souden de vroome [die als py- 39 laren noch de wereldsche staeten, en geselligheyd der menschen staendeGa naar voetnoot39 40 houden, en onderschoren] dickwils onder hunnen last, en in de aenvech- 41 tingen, die sy voor het gemeen beste lyden, beswijcken: daer sy nu hier 42 door gesterckt sijnde, noch menigmael de stormen, en onweeren man- 43 haftig, ende met eene wonderbare standvastigheyd uytstaen: gelijc wy hierGa naar voetnoot43 44 van een voorbeeld hebben aen den geduldigen Socrates: die beschuldigt, 45 ende ter dood veroordeelt wesende, om dat hy vreemt van de GriecxscheGa naar voetnoot45-46 46 Goden gevoelde, sich na Xenophons getuygenis, met Palamedes aldus 47 trooste en sterckte: Paramytheitai d'eti me kai Palameedees, ho paraplee-Ga naar voetnoot47-49 48 sioos emoi teleuteesas. eti gar kai nun polu kallious hymnous parechetai 49 Odysséoos tou adikeoos apokteinantos auton.
[pagina 621]
50 Dat is te segghen: 51 Daerbeneffens vertroost my Palamedes, die eene gelijcke dood gestorvenGa naar voetnoot51 52 is als ick: want hy nu schoondre lofsangen verschaft als Vlysses, die hemGa naar voetnoot52 53 onrechtvaerdelijck om het leven broght. 54 Oversulcx is het gemeene beste niet weynigh gehouden in de geschicht-Ga naar voetnoot54-55 55 schryvers, poëten, en redenaers, die de beroemde helden hebben on- 56 sterffelijck gemaeckt, door hunne gheschriften sonder de welcke so 57 vermaerde, en loffelycke daeden, met den graeve, en eene eeuwigheGa naar voetnoot57-59 58 vergetelheyd souden overstolpt blyven: daer nu hunne geheugenis en 59 glorie, noch veele dappere mannen uytlevert, en hen ter deughde aen- 60 prickelt, wanneer sy overwegen, hoe Indomita virtus colitur, & toto DeusGa naar voetnoot61 Narratur orbe. soo veel geseyd: Voor d'ongetemde deughd men wieroockreucken queeckt,Ga naar voetnoot63 En van soo groot een' God de gantsche wereldt spreeckt. 65 Als myne treursangeres toghtigh was om yet wat treffelycx te rijmen,Ga naar voetnoot65 66 soo heeftse Palamedes uytgepickt, een' man die by Griecxsche, en Latyn-Ga naar voetnoot66 67 sche schryvers soo hoogh geroemt word. Diogenes Laërtius getuyght inGa naar voetnoot67 68 het leven van Socrates, dat Euripides, de wyse dichter, en Goddelycke 69 treurspeelder, sijnen Palamedes op het tooneel brengende, die vanGa naar voetnoot69 70 Athenen hunne moordadigheyd, gepleeght in het ombrengen van 71 Socrates, bedecktelyck aldus verweten heeft:Ga naar voetnoot71 72 Ektanet' ektanete tan pansophon tan ouden algunousan adona mousan.Ga naar voetnoot72 73 Philostrates, die het leven van Palamedes beschreven heeft, gedencktGa naar voetnoot73
[pagina 622]
74 mede in synen Ulysses de selve woorden, en voegt'er dit volghende noch 75 by: kai hoti peisthentes anthroopoo deinoo, kai anaidei logoo, tauta drasejan. 76 Het welcke wy in rym aldus aen een schaeckelen:Ga naar voetnoot76 Ghy hebt, o Griecksche schaer! verstoortGa naar voetnoot77 Den soeten nachtegael vermoort; Een' Sanggodin, in all's versocht,Ga naar voetnoot79 80[regelnummer] En wys, die geen verdriet aenbroght: En hebt geblinddoeckt altemael,Ga naar voetnoot81 Door d'onbeschaemde logentael Eens wreên tirans vol bitterheyd, Bedreven soo vervloeckt een feyt.Ga naar voetnoot84 85 Daer hebt ghy een treffelyc getuygenis gehoort van deses vorsten wys- 86 heyd, heerlyck wtgedruckt door dien Goddelycken bynaem PANSO-Ga naar voetnoot86-87 87 PHON: gelyc Xenophon, die Socrates leerling, en tijdgenoot geweest is, 88 hier mede overeenstemt int vierde boeck der gedenckweerdige saecken,Ga naar voetnoot88 89 daer hy Euthydemus doet spreecken: Maer hebt ghy niet gehoort van 90 Palamedes rampsaligheden? diense altemael roemen dat hy om sijne wijsheydGa naar voetnoot90 91 benijdt, door Vlysses omgekomen is. De selve Xenophon in syn 10. boeckGa naar voetnoot91-92 92 van de jaght seydt: dat Palamedes doen hy leefde sijne tijdgenoten in wijs- 93 heyd verre te boven ging. Sijne rechtvaerdigheyd ende onnooselheyd 94 blijckt niet minder als sijne voorsichtigheyd: gelijck wy alreede hebben 95 aengewesen: en Philostrates in het leven van Appollonius Tyaneus, doetGa naar voetnoot95 96 Tespion, een overste der schoolsophisten, in syn gesprake van de recht-Ga naar voetnoot96 97 vaerdigheyd aldus spreken: Als ick by my selven overlegge 'tgeen Pala-Ga naar voetnoot97 98 medes voor Trojen: en Socrates te Athenen overgecomen is: soo dunckt my 99 dat de rechtvaerdigheyt by de menschen qualijck onthaelt word: want deseGa naar voetnoot99 100 die de alderrechtvaerdighste waren, syn met de hooghste onbillickheyt be-
[pagina 623]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 101 jegent, ja alleen op vermoeden van boose feyten omgebrocht, alsmen buytenGa naar voetnoot101-102 102 recht het oordeel over hen velde. 103 Virgilius in sijn tweede boeck van AEneas getuygter dit af:Ga naar voetnoot103 Fando aliquid si forte tuas pervenit ad aureis 105[regelnummer] Belidae nomen Palamedis, & inclyta fama Gloria: quem falsa sub proditione Pelasgi Insontem, infando indicio, quia bella vetabat, Demisere neci: nunc cassum lumine lugent. Dat is: Soo mooghelijck koutsgewijse u yet ter ooren quamGa naar voetnoot109 110[regelnummer] Van Palameed, geteelt uyt koning Belus stam, Beroemt van naem en faem, die sonder schuld most sneven, En onder schijn van t'loos verraed by hem bedreven,Ga naar voetnoot112 Op 't overschendigh blyck ter grouwelycke doodGa naar voetnoot113 Van Griecken werd gedoemt, mids hy den krygh verbood:Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] Nu dees voor's Hemels licht geloocken heeft syne oogen Betreurt de Grieck syn lyck, te spa met rouw bewogen.Ga naar voetnoot116 117 Wy komen tot Ovidius, daer Ajax Ulysses dit te kaeuwen geeft:Ga naar voetnoot117 Vellet & infelix Palamedes esse relictus; Viveret aut certe lethum sine crimine haberet. 120[regelnummer] Quem male convicti nimium memor iste furoris Prodere rem Danaum finxit, fictumque probavit Crimen; & ostendit quod jam praefoderat aurum. 123 Dat is: D'onsaelge Palameed met recht mocht wenschen meeGa naar voetnoot124 125[regelnummer] Dat noyt Ulysses waer getogen over Zee: Hy sou gewisselijck op desen dagh noch leven, Of had soo valsch betight den geest niet opgegeven: Wien d'overtuyghde, en al te wrockende IthakeesGa naar voetnoot128 Opdichte 't loos verraed, en endelijck beweesGa naar voetnoot129
[pagina 624]
130[regelnummer] 't Gedichte schellemstuck: ontdeckende de gaven,Ga naar voetnoot130 En 't goud dat hy'er self te vooren had doen graven.Ga naar voetnoot131 132 Voorwaer na myn oordeel heeft Naso dit gheestigh in sijne trans-Ga naar voetnoot132 133 formatie te pas ghebrocht, overmids dit aertsschelmstuck eygentlijck tot 134 de herscheppinghe of verschoppinghe behoort. Dictys Cretenser die denGa naar voetnoot134 135 Trojaenschen oorloogh self bekleed, en in de punische tale beschrevenGa naar voetnoot135 136 heeft, ghedenckt in syn tweede boeck beyde dese deugden van Pala- 137 medes met dese woorden: Alsoo is die uytnemende en in den legher aen-Ga naar voetnoot137 138 ghenamen man, wiens raed nochte vromigheydt noyt vruchteloos gheweestGa naar voetnoot138 139 waren, schendigh omghebrocht, als hy becingelt was van sulcke die het alder-Ga naar voetnoot139 140 minst betaemde. Dat de Phrygiaensche Dares seyd, dat Palamedes doorGa naar voetnoot140 141 de hand van Alexander of Paris vechtende omghekomen is, verdientGa naar voetnoot141 142 gheen geloof, overmits hy hier in van het ghemeene ghevoelen afwijckt.Ga naar voetnoot142 143 Roept men dat Dares inden krijgh teghenwoordigh is geweest; wy 144 stellender Dictys tegen. Het is ons genoeg dat Dares hem afmaelt, wijs, 145 manhaftigh en lieflijck: en dat hy getuyght dat de Argiven inden legerGa naar voetnoot145
[pagina 625]
146 Palamedes wetenschap, billijckheyt, sachtmoedigheyd, en goedheyd 147 betreurden. Daer is oock weynigh aen geleghen, of weynighe schrijversGa naar voetnoot147 148 meer verschillen in de maniere sijner dood: Dat na Pausanias segghenGa naar voetnoot148 149 Ulysses en Diomedes hem verdroncken, of soo Dictys aenteeckent, datGa naar voetnoot149 150 die twee hem in een put steenighden. Immers watter van is, Ulysses en 151 Diomedes worden na het alghemeen ghevoelen voor de schelmen ghe-Ga naar voetnoot151 152 houden, die desen aenslagh gebrouwen hebben: waer by aenmerckensGa naar voetnoot152 153 waerdigh is het geen Dictys getuygt, datter waren die seyden: datGa naar voetnoot153-157 154 Agamemnon niet onkundigh was van desen aenslagh, uyt liefde die hyGa naar voetnoot154-155 155 hadde tot het veldheerschap; en om dat het meestendeel van Palamedes 156 begeerde geregeert te wesen, en opentlijck uyt seyden, dat hem het 157 opperste ghebied toe-quam. De selve Dictys schrijft elders: dat alle deGa naar voetnoot157 158 Griecksche vorsten Agamemnon vervloeckten, en van hem afweecken,Ga naar voetnoot158 159 om dat hy Apolloos priester Chryses sijne dochter, die hy wellusts halven 160 misbruyckte, weygerde, en oock om dat Ulysses en Diomedes, niet 161 sonder sijnen raed, let hier op, hadden vermoord Palamedes, die in denGa naar voetnoot161 162 heyre so bemind, en aengenaem was. Oock staet ons waer te neemen hetGa naar voetnoot162
[pagina 626]
163 geen Dares getuyght, dat Palamedes, terwyl het bestand was, den vorstenGa naar voetnoot163 164 meermaels aendiende, dat Agamemnon niet waerdigh en was veldoversteGa naar voetnoot164 165 te wesen. Maer of yemand sich verwonderde waerom Homerus desenGa naar voetnoot165 166 vader des vaderlands soo stilswyghende voor by ghegaen is, die sal weten,Ga naar voetnoot166 167 dat de Poët hier toe noodsaeckelijck ghedronghen was, om sijnen doo-Ga naar voetnoot167-168 168 lenden Ulysses niet te brandmercken: waerom Philostrates in het leven 169 van Apollonius wel te recht seyd: dat Palamedes geene grootere vyanden 170 ghehad heeft als Ulysses, en Homerus: vermits die hem laghen leyde, waer 171 door hy ghesteenight is; maer dees niet weerdigh geacht heeft, met eenenGa naar voetnoot171 172 woorde sijnen lof aen te roeren. Wat onheyl den Griecken, om en zedert 173 Palamedes dood, overgekoomen is, gedenckt Dictys Cretenser in sijnGa naar voetnoot173 174 seste boeck, Hyginius in sijn 116^e. hoofdstuck, Euripides in sijne Helene,Ga naar voetnoot174 175 en Electra: Seneca de Latijnsche Treurspeelder in sijnen Agamemnon:Ga naar voetnoot175 176 Ick geswijge dat Xenophon, in sijn thiende boeck van de jaght, uytdruc-Ga naar voetnoot176
[pagina 627]
177 kelijck de Goden tot wreeckers van deses mans dood maeckt; alsoo datGa naar voetnoot177 178 de Pelasgen met recht klaghen mochtenGa naar voetnoot178 Impius ex quoGa naar voetnoot179 180[regelnummer] Tydides, sed enim scelerumque inventor Vlysses Fatale agressi sacrato avellere templo Palladium, caesis summae custodibus arcis, Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis Virgineas ausi Divae contingere vittas: 185[regelnummer] Ex illo fluere, ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fractae vires, aversa Deae mens: Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. 188 Dat is: Maer zedert Tydeus soon, die Goddeloos bestond,Ga naar voetnoot189 190[regelnummer] Met d'Ithakois, een tuck op schelmeryen vond,Ga naar voetnoot190 't Palladium bescheert tot heyl of ongelucken,Ga naar voetnoot191 Uyt Trojens Godgewyde, en haylge kerck te rucken:Ga naar voetnoot192 Na dats' op 't opperste geklommen van den borgh,Ga naar voetnoot193 De wachters hieuwen neer, en dorsten sonder sorghGa naar voetnoot194 195[regelnummer] Aengrijpen 't hayligh beeld, en met bloedverwige handenGa naar voetnoot195 Aenroeren Pallas pruyck, en maeghdelijcke banden:Ga naar voetnoot196 Van doen af is vervloeyt aller Argiven moed,Ga naar voetnoot197 En d'hoop die seegh, en ging te rug door tegenspoed,Ga naar voetnoot198 Hunn' maght gebroken is, en 's outers gunst geweecken:Ga naar voetnoot199 200[regelnummer] Minerve gaf hier van gheen twijffelachtigh teecken.Ga naar voetnoot200 201 Na dat dees treffelijcke man soo schendig van de Griecken vermoord 202 was, so hebben Achilles en Ajax sijn lichaem ter aerde ghedaen, opGa naar voetnoot202-203
[pagina 628]
203 den oever van AEolien, niet verre van Trojen. Wy hebben in dit treurspel 204 sijn uytvaert gehouden in Boeotien, in de kerck daer het wijdberoemde,Ga naar voetnoot204 205 en overoude orakel of de Godspraeck was der Godesse Themis, aenGa naar voetnoot205 206 wiens voeten wy hem een gouden pronckbeeld rechten: dan dit salmenGa naar voetnoot206 207 de poëtische vryheyd toegeven, alsoo Philostrates seyd, dat die vanGa naar voetnoot207-211 208 AEolien hem een kapelle haylighden, en een beeld toewyden, na deGa naar voetnoot208 209 gestaltenis eens manhaftighen, en grootmoedighen mans, wien de in- 210 woonders daer ontrent, op sekere dagen des jaers te samen schoolende, 211 offerhanden toebraghten: soo dat de Mosopische treurspeelder wel teGa naar voetnoot211 212 recht singt in syne Andromache Ou toi leipsana toon agathoon Androon aphaireitai 215[regelnummer] Chronos ha d'areta Kai thanousi lampei.Ga naar voetnoot213-216 217 Dat is: De tijd en heeft noyt weghghenomen De naem, en 't overschot der vromen:Ga naar voetnoot219 220[regelnummer] Want na dat sy sijn overleên, Soo blinckt hunn' deughd voor yeder een. 222 Maer wy vallen moghelijck den Leser verdrietigh met al te langh eeneGa naar voetnoot222-223 223 voor-reden, en segghen noch om kort te maken, dat indien den letter-
[pagina 629]
224 kundighen hier in yet vreemds of ongerymts voorkoomt, die sal weten 225 dat wy ons daer in ghedraghen hebben na het letter-kunstigh besluyt, 226 daer van wettelijck t'Amstelredam by eenighe dichters gemaeckt: enGa naar voetnoot226 227 wat de spellingh belanght, alsoo ons besluyt daer van niet en rept, en ditGa naar voetnoot227-228 228 in elcx vryheydt staet, soo hebben wy meest den ghemeenen sleur ghe- 229 volght, uytgheseyd in weynighe dinghen, overmits wy tot noch toe noytGa naar voetnoot229 230 ons selven daer in hebben konnen voldoen, oock achtende datter sooGa naar voetnoot230 231 veel niet aen gheleghen is, als, met verlof, sich sommighe wel inbeelden. Hier eindigt de Voor-reden van de eerste uitgave, en sluit onmiddelik Het Inhoud aan. In de twede uitgave van hetzelfde jaar en alle andere daarna vóór 1652, gaat de Voorrede hier nog voort als volgt: 1 In Vranckrijck hebben eenige geesten de spelling willen hervormen, enGa naar voetnoot1 2 juyst schryven gelijckmen spreeckt, dan sy sijn niet gevolght geworden 3 van de treffelijckste schryvers, die ongetwijffelt gewightige reden daer 4 toe gehad hebben: en soumen hier af yet sekers besluyten so wast van 5 noode datter een tweede Cadmus verrees die meer letters vond, en hetGa naar voetnoot5 6 AB verrijckte: wy mosten voor eerst de Griecksche Eta, en de Deen-Ga naar voetnoot6 Ga naar voetnoot6-7 7 sche oe invoeren, daer tegens moghtmen eenige letters verwerpen. Maer 8 help Hercules so voortgaende, soumen het eene volck tegens het anderGa naar voetnoot8 9 op de been helpen. Wat sou hier wt een letterstrijd ontstaen, veel
[pagina 630]
10 bloediger als oyt het gevecht was van de Centauren: En Luciaen hadGa naar voetnoot10 11 treffelijcke stof om dit pleyt te beschryven; ick swyge datter licht eene 12 scheuringe te verwachten stond tusschen poëten en poëten, tot nadeel 13 van 't gemeen lichaem der dichteren: insonderheyd alsmen so regelrecht 14 tegens malkanderen aenliep, gelijck by exempel geschied in 't geschil van 15 de Z, die by sommige so veel doet als duplex Sigma, het welc sy meenenGa naar voetnoot15 16 met de Griecxsche letterkunst te konnen verdedigen, dat andere rondGa naar voetnoot16 17 wt lochenen, roepende: of het schoon met die letter by de Griecken so 18 gelegen is, datse nochtans by ons niet meer geld als een sachte s: ver- 19 sterckende dit voorstel met de schriften van Koornhert, en Spiegel.Ga naar voetnoot19 20 Maer hola 't is lang genoegh om de geytenwol getwist, laet ons liever 21 hooren wat Palamedes te seggen heeft.

[pagina 631]
Het inhoud. 1 Palamedes, de soon van Nauplius koningh van Euboea, was door syne 2 langhduurighe en ghetrouwe diensten, en sonderlinghe wijsheyd, en voor-Ga naar voetnoot2 3 sichtigheyd, in sulck een aensien en grootachtbaerheydt ghekoomen byGa naar voetnoot3 4 de Griecxsche vorsten, ende de koninghen ghebroeders, datter sonderGa naar voetnoot4 5 synen raed niet werd beslooten, ja datmen de ghewichtighste saken opGa naar voetnoot5 6 sijne wackerheyd, en ervarentheyd liet aenkomen, en berusten. MaerGa naar voetnoot6 7 alsoo hy ghestrengh, en onbuyghelijck was, in 't voorstaen van der vorsten,Ga naar voetnoot7 8 en steden hoogheden, handvesten, en gherechtigheden, soo kon hy 't sooGa naar voetnoot8-9 9 nau niet micken, of Agamemnon liet sich duncken dat sijne eer door 10 desen man of eenighsins ghequetst, of niet na behooren ghevoordertGa naar voetnoot10 11 werd, waer door hy eenen afkeer van hem kreegh: het welck de priesters,Ga naar voetnoot11-12 12 en wichelaers, en insonderheyd Calches, ghewaer wordende, sochten 13 dien onlust by Agamemnon te voeden, alsoo sylieden sich in saken dieGa naar voetnoot13 14 den Godsdienst, en hunne hoogheyd en hayligheyd betroffen, niet 15 weynigh ghequetst hielden. Palamedes evenwel liet niet na den Myceen-Ga naar voetnoot15-16 16 schen koning te begunstigen in al het geen wat hy behoudens eer en eed 17 vermoght: gelijck hy dan beneffens andere goede diensten bevorderde,Ga naar voetnoot17 18 dat hem het opperste beleyd des Trojaenschen togts werd opgedragen,Ga naar voetnoot18
[pagina 632]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 19 en met gemeene stemmen veldheer gemaect. Zedert geviel 't dat UlyssesGa naar voetnoot19 20 [om van den optogt ontslegen te sijn, nochte de tegenwoordigheyd sijnerGa naar voetnoot20 21 ghemaelinne Penelope te derven] sich sot veynsende, de strand ploegde: 22 waer over hy achterhaeld werd van Palamedes, die Telemaech des ploegersGa naar voetnoot22 23 soontjen in de voore leyde, het welck de vader vermyende te quetsen,Ga naar voetnoot23 24 so is de schalckheyd daer door openbaer gheworden: waer uyt UlyssesGa naar voetnoot24 25 van dien tyd af, mede oorsaeck nam om hem te haten. Namaels als UlyssesGa naar voetnoot25 26 na Thracien ghesonden was, om graen voor 't leger te halen, en ledig 27 weder keerde, werd Palamedes derwaerts geschickt die met geladenGa naar voetnoot27 28 schepen afgeveerdigt, en het heyr spysende prijs inleyde. Hier door isGa naar voetnoot28 29 Ulysses wrock in eene doodlijcke vyandschap verandert, en heeft om sich 30 te wreken, den gesteurden Agamemnon [die nu of na meerder ghesagh,Ga naar voetnoot30 31 of na d'opperste hoogheyd stond] noch wyders, soo door sich selven,Ga naar voetnoot31 32 als door Calches en andere, misleyd en opgehitst: voorghevende dat 33 d'Eubeër niet anders voor had als de Argolische heeren te verschoppen,Ga naar voetnoot33 34 en Achilles tot de eer van 't veldheerschap te verheffen, en in te dringen. 35 Na dat nu door dese oneenigheyd, geduurende het bestand, de vorstenGa naar voetnoot35 36 en hoplieden hier over ghedeelt waren, en allerley achterdencken onderGa naar voetnoot36 37 het licht geloovigh volck was uytgestroyt, en de domme gemeente ghe- 38 blinddoeckt, en bequaem gemaeckt om logen voor waerheyd, en valscheGa naar voetnoot38 39 voor oprechte munte te ontfangen, so brouwen Ulysses, en Diomedes,Ga naar voetnoot39 40 met kennisse des veldheers, eenen aenslagh, om glimpelijck, en onderGa naar voetnoot40 41 schijn van recht, Palamedes van kant te helpen, het welck aldus toegingh:
[pagina 633]
42 men bragt door Agamemnon te wege, dat Palamedes van legerplaetsGa naar voetnoot42 43 verwisselde. 'S anderen daeghs daer na, als Ulysses sekeren schat van 44 goude penninghen begraven had, ter stede daer Palamedes eerst sijne 45 tenten spande, sond hy eenen Trojaen, sijnen gevangen met eenen brief,Ga naar voetnoot45 46 om dien heymelijck te bestellen aen Palamedes; maer de bode werd byGa naar voetnoot46 47 Diomedes, die op hem paste, onderschept, om hals gebrogt, ende inGa naar voetnoot47 48 vollen krijgsraed gesleept, daer de brief gelesen werd: waer in PriamGa naar voetnoot48-49 49 vermelde van het gesonden gheld, en hem steef tot het voorgenomen 50 verraed. Het meestedeel der vorsten, siende 'svyands hand en segelring 51 [die konstig nagebootst waren] hielden het verraed voor waerachtigh, te 52 meer, also sulcke geruchten lang onder het volck gemompelt hadden:Ga naar voetnoot52 53 eenighe twyffelden: eenige wisten beter; en alsoo hier over twist rees, 54 seyde Ulysses, men soude sulcx niet eer geloof geven, voor datmen hetGa naar voetnoot54-55 55 stuck hadde nagevorscht, en de penningen daer de brief af vermelde, by 56 den verdachten gevonden. Dit werd so besloten, en de schat ontdeckt 57 zynde, werd Palamedes in hechtenis versekert. Syne doodvyanden stelde- 58 men over hem tot rechters, doch ter bede werd Nestor hun, om welstaensGa naar voetnoot58-59 59 wille noch toegevoeght. Als sy nu vast over 't oordeel besich waren, quam 60 Calches, vergeselschapt met het by hem opgestoockte graeu, ende deGa naar voetnoot60 61 krijgslieden, den welcken men desen beschuldigden [na dat de gemeenteGa naar voetnoot61 62 syne dood gestemt had] overleverde, die hem als eenen openbaren ver-Ga naar voetnoot62 63 rader uytleyden, ende steenighden, Oates, de jonger soon van Nauplius,Ga naar voetnoot63 64 met rou getroffen, door 't verhael van het deerlijck ombrengen sijns 65 broeders, valt klachtigh aen Neptuyn den Zeegod: die, het hooft tenGa naar voetnoot65 66 golven uytsteeckende hem vertroost met de eere die het onschuldighe 67 lyck volghen sal, en voor oogen stelt wat plagen en onghelucken Griecken- 68 land, en den Vadermoordenaren over 't hoofd hanghen. Die van Trojen 69 vieren over de dood van hunnen vyand Palamedes. Het toonneel is inGa naar voetnoot69 70 en buyten het Griecxsche legher, voor en om Troyen.
[pagina 634]
	voetnootVs. 1 Ten leed geen seven jaer: 't duurde geen zeven jaar, er gingen nog geen zeven jaren voorbij (sinds de dood van Palamedes; in de werkelike Palamedes-geschiedenis zou dit ‘zeven’ niets te betekenen hebben; maar wel is 't van betekenis in de onderliggende Oldenbarneveld-geschiedenis; Oldenbarneveld was namelik 13 Mei 1619 gestorven; Vondel laat hier met dit stuk z'n schim weer verschijnen om die knagende gewetenswroeging in de ‘vaderbeuls’ wakker te houden, en weer te prikkelen); schaeu: (schaduw) schim; deze voorstelling van de wraak van 'n gestorvene kon Vondel wel gezien hebben in Shakespeare's Hamlet (zie 't wachterstoneel in 1e en 2e bedrijf); 't leed: er ging voorbij. voetnoot2 doorwaeren: rondwaren door. voetnoot3 opgeresene hayren: lees: opgeresen'aren. voetnoot4 blond en blaeu: bont en blauw (letterlik: dofgeel en blauw van 't opgelopen bloed; verg.: blond slaan; ons bont en blauw is waarschijnlik jonger). voetnoot5 keel: stem; flaeu: zwak. voetnoot6 vervaeren: verschrikken. voetnoot7 uyt dees' blaeren: uit deze bladen, uit dit boek (dit slaat op 't gedrukte toneelstuk). voetnoot8 ten roove: tot 'n buit. voetnoot9 zidderden: met z onder invloed van 't Duits; vlooden: (vluchtten) liepen. voetnoot11 stapte hen, uitspr. stapte'en. voetnoot* De Griekse verzen onder deze klinkert zijn van Theókritos, de bekende bukoliese dichter uit de derde eeuw voor Kristus, die ook enkele hekeldichten geschreven heeft. De vertaling van deze regels is: ‘Zie, waarop de dankbaarheid toch uitloopt. Voed wolven op, voed honden op, opdat ze je verslinden’, of in Vondel's eigen overzetting van later (1652): ‘Waer is de danckbaerheit te vinden? \| Voedt wolven op: voedt honden op, \| Op dat ze u fel verslinden’. (Theokr. V-37 ΒΟΥΚΟΛΙΑΣΤΑΙ Η ΟΔΟΙΠΟΡΟΙ). Nagenoeg alle latere uitgaven halen 't Grieks aan in Grieks schrift. Deze eerste aanhaling wordt dan aldus: ΘΕΟΚ. ‘´Ιδ’ ἁ χάρις ἐς τί ποθέρπει. Θρέψαι καὶ λυκιδεῖς, θρέψαι κύνας, ὥς τυ φάγωντι. voetnoot1 Die tot staet, en ampten beroepen wesende,....: wie tot staatsambten geroepen is, en ijvert....; 't gemeen beste: 't algemeen welzijn. voetnoot3-4 aensien: opzicht; van weynigen gesocht: door weinigen opgezocht, begeerd; oversulcx: en daarom; deugdelycke: deugdzame. voetnoot5 voor: boven; vande gemeente: door 't volk. voetnoot6 de selve: deze, dit ('t volk); van hare vooghden: over zijn bestuurders. voetnoot7 bysonder: persoonlik, tegenover 't algemeen welzijn (gemeen welvaren). voetnoot9 by: door; het welck: en dit ('t Latijnse quod). voetnoot10-11 als met slincxsche afwegen, tot: dan met heimelike zijwegen naar; logh: leugen; logh: 'n oud woord, gevormd onder invloed van bedroch. voetnoot12 de meestendeel: grotendeels; onervare alsof de onverbogen vorm onervaar was, zie Dl. 1 blz. 781 op vs. 2. voetnoot13 nutshalven: om voordeel; om sucht: uit genegenheid; den desen of dien: deze of die (nu nog in 't Brabants gebruikelik: den deze, den dië). voetnoot14 geveynsde: valsaardige. voetnoot16-17 't haylige: de godsdienst; onder welcx momaensicht: en onder dit masker, onder dit voorwendsel; ick roer geene Christenen: ik spreek van geen kristenen (hier ‘verraadt’ Vondel al dat ie 't over z'n eigen tijd heeft); hunne personagie hebben gespeelt: hun rol hebben gespeeld ('t Lat. personam agere). voetnoot19 treffelijcke: voortreffelike, buitengewone; gestreken: opgestreken. voetnoot21 troostelycken: troostend; bygeleyd: weggelegd, gegeven. voetnoot22 eerlycke: eerzame, deugdzame. voetnoot23 in waerden gehouden ende geviert word: gewaardeerd en geëerd wordt. voetnoot25 schendigh: schandelik; onder het decxsel: onder 't voorwendsel. voetnoot26 ghehandelt: onderhandeld, gekonkeld; 't gemeene volck: 't gewone volk. voetnoot27-28 onherhaelijcke: onherstelbare; bederf: verderf. voetnoot28-31 heeft.... door gebroken: is aan 't licht gekomen. voetnoot29 oprechtigheyd: rechtvaardigheid. voetnoot30 verstroyinghe: vernietiging. voetnoot33 de Zeegod is hier Neptunus. voetnoot34 Collectasque....: de aanhaling is uit Vergilius' AEeneis 1:143. voetnoot39 wereldsche: wereldlike; geselligheyd der menschen: gemeenschap. voetnoot43 uytstaen: doorstaan. voetnoot45-46 vreemd van.... gevoelde: 'n afwijkend gevoelen had over. voetnoot47-49 De aanhaling is uit Xenophons' Apologia (Teubner-uitgave Scripta Minora I, blz. 278; de tekst daar is enigsins afwijkend). Het Grieks citaat is in de latere uitgaven: Παραμυθεῖται δ᾽ ἔτι με καὶ Παλαμήδης, ὁ παραπλησίως ἐμοὶ τελευτήσας. ἔτι γὰρ καὶ νῦν πολὺ καλλίους ὕμνους παρέχεται ’Οδυσσέως τοῦ ἀδικέως ἀποκτείναντος αὐτόν. voetnoot51 Daerbeneffens: bovendien; eene gelijcke dood: 'n even onrechtvaardige dood. voetnoot52 verschaft: stof geeft tot. voetnoot54-55 Oversulcx: hierom; gehouden in: verschuldigd aan; geschichtschryvers: geschiedschrijvers; geschicht, zie Dl. 1, blz. 472 op vs. 9. voetnoot57-59 met den graeve en eene eeuwighe vergetelheyd: met de eeuwige vergetelheid van 't graf ('n hendiadys); overstolpt: bedekt (als met 'n stolp); hunne geheugenis en glorie: hun roemrijke gedachtenis; uytlevert: oplevert. voetnoot61 Indomita....: de aanhaling is uit Seneca's Hercules Furens vs. 39-40. voetnoot63 queeckt: verwekt. voetnoot65 Als: toen; toghtigh: begerig; yet wat treffelycx: iets voortreffeliks. voetnoot66 uytgepickt: uitgekozen; by: door. voetnoot67 Diogenes Laërtius, zie Dl. 1 blz. 718 op r. 6; Diogenis Laertii de Vitis philosophorum liber secundus, caput 5 sect. 23 (Teubner uitgave blz. 81). voetnoot69 treurspeelder: treurspeldichter; Eurípides' treurspel Palamedes is verloren geraakt. voetnoot71 bedecktelyck: in bedekte vorm. voetnoot72 In Grieks schrift: ’᾽Εκτάνετ᾽ ἐκτάνετε τὰν πάνσοφον τὰν οὐδὲν ἀλγύνουσαν ἀδόνα μοῦσαν. ('t Doriese adona meermalen naast αἠδόνα). voetnoot73 Philostrates: Flavius Philóstratos, 'n Grieks schrijver (± 170-250 n. Kr.) schreef o.a. Heróikos (Heldeboek), waarin hij 'n karakteristiek geeft van de voornaamste Trojaanse helden in de vorm van 'n tweespraak, zo in hfst. X van Palamedes (Vondel noemt dat het leven van Palamedes) en in XI van Odusseus (in synen Ulysses); de aangehaalde tekst [καὶ] ὅτι πεισθέντες ἀνθρώπῳ δεινῷ καὶ ἀναιδεῖ ταῦτα δράσειαν. Heroikos XI (Vondel's tekst heeft achter ἀναιδεῖ nog logoo = λόγῳ, de ι subscriptum is niet weergegeven). voetnoot76 Het welcke....: d.i. de beide Griekse aanhalingen. voetnoot77 verstoort: in uw boosheid. voetnoot79 in all's versocht: in alles ervaren; versocht van versoeken: beproeven. voetnoot81 geblinddoeckt altemael: geheel verblind. voetnoot84 soo vervloeckt een feyt: zo'n vervloekte misdaad. voetnoot86-87 Pánsophon: verbogen vorm van 't Griekse Pansophos = alwijze. voetnoot88 gedenckweerdige saecken: gedenkwaardigheden, gedenkschriften ('Απομνημονεύματα of Memorabilia). De aanhaling is uit 't 4e boek van de Memorabilia 2e hfst. nr. 33. voetnoot90 diense.... roemen: van wie ze roemend vertellen. voetnoot91-92 De selve: dezelfde; 10. boeck van de jaght: tiende geschrift, dat over de jacht handelt; 't is uit 't 1e hfst. (nr. 11) van Cynegeticus (Κυνηγετικός = boek over de jacht); (buiten de verdediging van Sokrates, is dit 't tiende van z'n kleinere werken). voetnoot95 De aanhaling (r. 97) is uit ‘Apollónios van Tyana’ (6e Boek 21e hfst.). voetnoot96 Tespion: in de Griekse tekst heet hij Thespésioon; een overste der schoolsophisten: 'n heel voorname wijsgeer; gesprake: samenspraak, tweespraak; wijsgerige betogen werden door de Ouden gewoonlik in de vorm van 'n tweespraak uitgegeven, in hfst. 21 houdt Apollónios met Thespésioon 'n gesprek over de rechtvaardigheid. voetnoot97 overlegge: naga. voetnoot99 by: door; qualijck onthaelt: slecht behandeld. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 113 overschendigh, de oude uitgave heeft overschuldigh. voetnoot101-102 alsmen: toen men; buyten recht: tegen 't recht; recht zonder lidw. om z'n algemene betekenis. voetnoot103 De aanhaling is uit Vergilius' AEneis 2e Boek vs. 81-85. voetnoot109 koutsgewijse: in 't gesprek, bij gerucht; (kout: gesprek); yet: iets. voetnoot112 loos: vals. voetnoot113 Op 't overschendigh blyck: op 't allerschandelikste getuigenis. voetnoot114 Van: door; mids: omdat (met d-spelling; dacht Vondel nog aan midden waar 't mee samenhangt? mits van middes). voetnoot116 te spa: te laat. voetnoot117 De aanhaling is uit Ovidius' Metamorphoseon, dertiende boek vs. 56-60; (in Vondel's latere vertaling 13e boek, vs. 84-92). voetnoot124 onsaelge: ongelukkige. voetnoot128 d'overtuyghde: de van (bedrog) overtuigde; Palamedes had aangetoond dat Ulysses veinsde krankzinnig te zijn. Ulysses ploegde 't dorre zeestrand; Palamedes lei diens zoontje Telémachos voor de ploeg, maar Ulysses meed de kleine omzichtig. Hij had de schijn aangenomen krankzinnig te zijn, om vrij te blijven van de tocht naar Troje; Ithakees: vorst van Ithaka = Ulysses. Zie Inhoud, blz. 632, r. 19-vlgg. voetnoot129 Wien.... opdichte: Wie.... toedichtte, tegen wie.... verdichtte, verzon. voetnoot130 Gedichte: verdichte, verzonnen; ontdeckende: open leggende, te voorschijn halende. voetnoot131 graven: begraven (nml. op de plek waar Palamedes' tent gestaan had). voetnoot132 Naso: Ovidius Naso. transformatie: metamorfose of herschepping (zie de zinspeling in de volgende regel). Ovidius spreekt hier over Palamedes in zijn verhaal van de metamorfose van Ajax. Nu doet Vondel 't voorkomen, alsof Ovidius dit schellemstuck van Ulysses hierom in de Herscheppingen bezongen heeft, omdat Ulysses door laster aan Palamedes als 't ware 'n ‘herschepping’ of ‘verschopping’ bezorgd heeft. Hij speelt dus ironies met scheppen en schoppen. voetnoot134 Dictys Cretenser, 'n Latinisme naar Dictys Cretensis: Dictys van Kreta; hij zou als ooggetuige die meegestreden had, de Trojaanse oorlog in z'n ‘dagboek’ (Ephémeris) in 't phoenicies beschreven hebben; we hebben zogenaamd van zijn werk 'n Latijnse vertaling van Q. Septimius (Ephémeris belli Trojani) (uit de 4e eeuw na Kr.). De verder aangehaalde Lat. teksten uit Dictys en Dares ontleende ik aan de uitg. van Blaeuw 1630. voetnoot135 bekleed: bijgewoond; punische tale: phoeniciese taal. voetnoot137 De aanhaling is uit 't 2e boek blz. 38: ‘Ita vir optimus acceptusque in exercitu, cuius neque consilium unquam, neque virtus frustra fuit, circumventus a quibus minime debuerat, indigno modo interiit.’ voetnoot138 aenghenamen: geziene; vromigheydt: dapperheid. voetnoot139 schendigh: op 'n schandelike wijze; becingelt was: belaagd werd; die: aan wie. voetnoot140 Phrygiaensche Dares: Dares van Phrygië, op wiens naam eveneens 'n werkje staat over de verwoesting van Troje (oorspr. in 't Grieks); ook hij heeft zogenaamd meegevochten voor Troje; 't Latijnse werkje (dat op zijn naam staat) De excidio Troïae is geschreven in de 5e eeuw na Kr., maar er staat in dat 't door de bekende Corn. Nepos (uit de 1e eeuw vóór Kr.) uit 't Grieks vertaald is. voetnoot141 Alexander: de gewone naam van Paris bij Homeros; ‘Cui (= Palamedi) exsultanti & glorianti Alexander Paris sagitta collum transfigit’ (Dares v. Phrygië, blz. 182). voetnoot142 ghemeene: algemene. voetnoot145 lieflijck: beminnelik; ‘Palamedem (gracilem, longum), sapientem, animo magnum, blandum’ (Dares van Phrygië, blz. 168); Argiven: inwoners van Argos, de Grieken; ‘Argivi in castris Palamedis scientiam, aequitatem, bonitatem, clementiam lamentantur.’ voetnoot147 weynighe: enige. voetnoot148 weynighe... meer: nog enige; in de maniere sijner dood: in de wijze waarop hij gestorven is; na: naar, volgens; Pausanias, wschl. niet Pausanias waar Philostratos 't over heeft in z'n ‘levens van sophisten’, maar de bekende archeoloog die 'n beschrijving gaf van Griekenland; zie Dl. 1 blz. 550, aant. op de ondertekening. voetnoot149 Dictys Cretensis boek II blz. 38: ‘Igitur simulato quod thesaurum repertum in puteo cum eo partiri vellent, remotis procul omnibus, persuadent, uti ipse potius descenderet; eumque nihil insidiose metuentem, adminiculo funis usum deponunt; ac propere arreptis saxis, quae circum erant, desuper obruunt.’ voetnoot151 schelmen: booswichten. voetnoot152 gebrouwen: opgezet; ‘Per idem tempus Diomedes & Vlysses consilium de interficiendo Palamede ineunt’ (D. Cret. Boek II, blz. 38). voetnoot153-157 datter waren.... toe-quam: ‘Sed fuere, qui ejus consilii haut expertem Agamemnonem dicerent, ob amorem ducis in exercitum; & quia pars maxima regi ab eo cupiens, tradendum ei imperium palam loquebantur’ (D. Cret. blz. 38). voetnoot154-155 Agamemnon....: ook hier zinspeelt Vondel er op dat Maurits medeplichtig was; uyt liefde die hy hadde tot het veldheerschap: omdat hij 't opperbevel wilde behouden; ook Oldenbarneveld zou daags voor zijn dood gezegd hebben dat Maurits naar de souvereiniteit of naar meer autoriteit in 't land stond (zie Uitenbogaert's Kerk. Hist. blz. 1203 en Brandt's Rechtspleg. blz. 179); het meestendeel: 't merendeel. voetnoot157 De selve: dezelfde; ghebied: gezag. voetnoot158 afweecken: afvielen; ‘singuli reges ad Agamemnonem adeunt, eumque multis probris insequuntur: quippe qui ob amorem captivae mulieris, seque, &, quod indignissimum videretur, tanti numinis deum comtemtui habuisset: ac mox universi exsecrati deseruere, ob id, & memores Palamedis, quam gratum, acceptumque in exercitu, haut sine consilio eius, Diomedes atque Vlysses dolo circumventum, necavissent.’ (Dict. Cret. Boek II, blz. 52). voetnoot161 let hier op....: deze woorden staan niet bij Dictys; Vondel wijst weer uitdrukkelik op 't medeweten van Maurits. voetnoot162 aengenaem: gezien; staet ons.... te: moeten wij. voetnoot163 bestand: wapenstilstand; wij denken natuurlik onmiddelik aan hèt Bestand van 1609; maar in Vondel's tijd was bestand 't gewone woord voor wapenstilstand; ‘Dum induciae sunt, Palamedes non cessat seditionem facere: indignum regem Agamemnonem esse qui exercitui imperet & indoctum dixit’ (Dares v. Phrygië, blz. 174). Behalve korte bestanden om doden te begraven, zoals 't hierbedoelde, vermeldt hij ook 'n wapenstilstand van drie jaar (blz. 176). voetnoot164 aendiende: voorhield. voetnoot165 of: indien. voetnoot166 vader des vaderlands: de gewone betieteling in deze tijd van Oldenbarneveld; 't is 'n eretietel die bij de Romeinen gegeven werd aan mannen die zich biezonder verdienstelik gemaakt hadden; sal: moet. voetnoot167-168 doolenden Ulysses: zwervende Ulysses, zo genoemd om z'n zwerftochten na de Trojaanse Oorlog, die verhaald worden in Homeros' Odusseia: Philóstratos zegt: ‘.... Homeros voert hem niet in, in z'n gedichten om niet de oneer van Odusseus te moeten zingen’ (Phil. t.a.p. 4e Boek 16e hfst.); waerom: en hierom; de letterl. vertaling van de laatste aangehaalde zinsnede is: ‘terwijl deze hem geen woord, waardig achtte.’ (τῷ δὲ οὐδὲ ἔπους αὐτὸν άξιώσαντι); (zie Philostratos t.a.p. 3e Boek 22e hfst.). voetnoot171 dees: de ander, Homeros. voetnoot173 overgekoomen: overkomen; over die onheilen wordt ook al gesproken, onmiddelik na 't bovenaangehaalde over Agamemnon-Chryses blz. 52-53. seste boeck: alleen in 't begin in verband met Palamedes, o.a. ook de list van Nauplios (zie aant. op r. 174). voetnoot174 Hyginius: eigenlik Hygínus, vrijgelatene van Augustus, hoofd van de Palatijnse biblioteek; schreef over filologiese en historiese onderwerpen; bewaard gebleven is o.a. ‘Fabulae’. In Fabula (vertelling) 116 verhaalt hij o.a. hoe velen van de Grieken op hun terugtocht in de wrekende handen van Nauplios, de vader van Palamedes, vielen. Hij had namelik in 'n stormige nacht'n brandende fakkel op gevaarlike kustplaatsen laten ontsteken, waar de Grieken op af zeilden, in de hoop veilig te kunnen landen. De meesten kwamen om in de zee, anderen die naar land zwommen werden door Nauplios gedood. Ulysses en Meneláos werden door de wind van hun vaderland afgedreven; Euripides in zijn treurspelen Hélene en Elektra: o.a. in de reien, maar niet om Palamedes' dood. voetnoot175 In Seneca's Agamemnon wordt in vs. 557-vlgg. de list van Nauplios verhaald. voetnoot176 geswijge: verzwijg; thiende boeck van de jaght: zie blz. 622 aant. op r. 91-92; deze meedeling staat vlak achter de daar genoemde. voetnoot177 alsoo dat: zodat. voetnoot178 Pelasgen voor Grieken: eigenlik de naam van de oorspronkelike bewoners van Griekenland. voetnoot179 Impius....: de aanhaling is uit Vergilius' AEneis 2e Boek vs. 163-171; 't zijn daar de woorden van de spion Sinon. voetnoot189 Tydeus soon: Diomedes; Goddeloos: als 'n goddeloze; bestond.... te rucken (r. 192): 't waagde.... te roven. voetnoot190 d'Ithakois: de vorst van Ithaka, Ulysses; een tuck op schelmeryen vond: een, iemand die tuk (belust) was op 't uitdenken van schelmstukken; vond: vondst, 't vinden. voetnoot191 't Palladium: 't beeld van Pallas Athene of Minerva, zie blz. 93 op r. 232; bescheert: bestemd, door 't noodlot aangewezen; zolang dit beeld in Troje vereerd werd, was de stad veilig; was 't weg, dan moest Troje vallen. voetnoot192 kerck: tempel. voetnoot193 borgh: burcht. voetnoot194 sonder sorgh: zonder zich om iets te bekommeren. voetnoot195 bloedverwige: met bloed gekleurde. voetnoot196 Pallas' hoofd (pruyck) aanraken, en maagdelike banden; de banden zijn hier de omwindsels die om 't beeld waren gewonden als tekenen van verering. voetnoot197 vervloeyt: weggevloeid, geweken. voetnoot198 die seegh: die zonk, daalde; ging te rug: week. voetnoot199 's outers gunst: de begunstiging van 't altaar, d.i. van de godheid, Minerva. voetnoot200 Minerve: Minerva, de Latijnse naam voor Pallas Athene. voetnoot202-203 op den oever van AEolien: op 't strand van AEolië (de kuststreek van Klein Azië, westelik van Troje); deze biezonderheden over Palamedes' begrafenis bij Philostratos, Heróikos, X:11. voetnoot204 sijn uytvaert.... zie vs. 2011-vlgg.; Boeotien: landschap in Griekenland tussen Phokis en Attika; kerck: tempel. voetnoot205 Themis, de godin van de gerechtigheid, was vóór Apollo de godin die door 't Delphies orakel sprak; over dit orakel spreekt Philóstratos in Appollonios (zie r. 95 en 96) 8e B. 9e hfst.; dit orakel bedoelt Vondel; Delphi (Delphoi) lag echter niet in Boeotië maar in Phokis. voetnoot206 wiens: wier; rechten: oprichten; gouden pronckbeeld: Vondel zegt (in vs. 2019-vlgg.) dat in de tempel van Delphi aan de voeten van Themis 'n goude pronkbeeld voor Palamedes werd opgericht; dan: maar. voetnoot207-211 deze biezonderheden in z'n Heróikos, X:11; alsoo: omdat. voetnoot208 kapelle: tempeltje. voetnoot211 de Mosopische treurspeelder: de Atheense treurspeldichter Euripides, die Ioniër van afkomst was, en de Ioniese stad Athene buitengewoon verheerlikt heeft; Mosopische voor Mopsopische = Atheense; Mopsopia: de vroegere naam voor Athene, zo genoemd naar z'n vroegere koning Mópsopos. voetnoot213-216 Uit Andrómache vs. 774-776. In Grieks schrift: Οὔ τοι λείψανα τῶν ἀγαθῶν ’Ανδρῶν ἀφαιρεῖται Χρόνος ἁ δ᾽ ἀρετὰ Καὶ θανοῦσι λάμπει. Deze vierregelige aanhaling vinden we later ook wel achter 't ‘Jaergetijde van wijlen heer Joan v. Oldenbarnevelt’ (1631). voetnoot219 der vromen: der edele mensen. voetnoot222-223 al te langh eene voor-reden: 'n al te lange voorrede; om kort: om 't kort. voetnoot226 daer van....: dat over die zaken volgens wettelike regels in Amsterdam door enige dichters gemaakt is; dit letterkundig besluit is genomen in de samenkomsten van Reael, Hooft, de Hubert en Vondel (zie aant. voor de Hekuba, blz. 534 aant. op r. 23); dat besluit betrof volgens Brandt ‘het stuk der taalschikkinge, de t'saamenvoeging der woorden en naamen, het onderscheidt der geslachten, buiging der gevallen’ (d.i. naamvallen). voetnoot227-228 Brandt zegt t.a.p. dat ook over de spelling 'n besluit genomen is; wat onjuist is, zoals hier blijkt; alsoo: omdat; en dit in elcx vryheyd staet: en ieder hier vrij in is; meest: meestal; ghemeenen sleur: gewone manier van schrijven. voetnoot229 uytgheseyd: behalve. voetnoot230 voldoen: tevreden stellen. voetnoot1 geesten: geleerden. voetnoot5 Cadmus: 'n Phoeniciese koningszoon, aan wie de uitvinding van de lettertekens werd toegeschreven. voetnoot6 de Griecksche Eta, Vondel bedoelt waarschijnlik om hiermee de è-klank aan te geven in woorden als wèreld, pèrel en dergelijke, zoals die in zijn tijd en tot op onze dagen toe werd uitgesproken; ook mischien voor die eigenaardige klank tussen a en e voor de r als in vers of vaers, gaarne, enz. (zie aant. achterin). voetnoot6-7 De Deensche oe: 't Deense teken (gestreepte o) voor de eu-klank, als in keus, sneu, deur enz. voetnoot8 help Hercules vertaling van 't Latijnse mehercule; bij Hérkules, naar 't voorbeeld van God help of help. voetnoot10 de Centauren (Kentauren) waren 'n bergvolk in Thessalië; ze werden volgens de oude sage voorgesteld in de gedaante van paarden met bovenlijf en hoofd van 'n mens. Toen op de bruiloft van Peirithoös en de Lapiethiese koningsdochter Hippodameia, een van de Centauren de bruid met geweld wilde ontvoeren, ontstond er 'n bloedige strijd tussen de Centauren en de Lapiethen, eveneens 'n Thessaliese volkstam. De Centauren waren ervaren in allerlei wetenschappen en kunsten; een van hun, Cheiroon, was de opvoeder van Achilles. De strijd van de Centauren en de Lapiethen is dikwels door de Griekse kunstenaars uitgebeeld. Luciaen: de Griekse sophist Lukiános (2e eeuw na Kr.); negatieve twijfelaar in de grote wereldvragen, is hij 'n geestig schrijver, boeiend en keurig verteller in allerlei kleine oppervlakkige schetsen. Hij heeft de naam van ‘Griekse Voltaire’. Vondel vindt 'n dergelijke spellingstrijd stof voor zijn pen om z'n spottende ironie, zoals hij bijv. in z'n ‘Ware geschiedenis’ de Griekse romans belachelik maakte. voetnoot15 duplex Sigma: dubbele s: de scherpe s. Hierover heeft De Hubert in z'n Waarschouwinge (zie blz. 534, aant. op r. 23) geschreven; hij wil ook de z voor ss, en bedoelt dan de klank van de scherpe s; ze noemen die klank dubbele s, omdat velen (ook Vondel) die klank met ss aanduidden, bijv. danssen; de zachte werd in zulke en andere gevallen met een s aangeduid: gansen; voor de scherpe wilden sommigen, zoals De Hubert, 't teken z. voetnoot16 letterkunst: kennis van de letters, spelkunst, ook spraakleer; wat Vondel hier bedoelt voor 't Grieks (dus met de ζ [zeta]) is niet duidelik; De Hubert spreekt van ‘de latiinze tale’, en verklaart 't ook niet. voetnoot19 Coornhert schreef in verschillende woorden, maar lang niet overal, de z zoals wij; Spiegel deed 't geregeld. voetnoot2 sonderlinghe: biezondere. voetnoot3 grootachtbaerheydt: hoogachting. voetnoot4 de koninghen ghebroeders: de twee broederskoningen, Agamemnon en Meneláos. voetnoot5 niet: niets. voetnoot6 wackerheyd: helder oordeel; ervarentheyd met overgangs-t zoals in mijnentwege. voetnoot7 alsoo: omdat; voorstaen: hooghouden, handhaven; der vorsten: d.i. van de andere vorsten, die Agamemnon wel als opperste veldheer erkenden, maar zelfstandige soevereinen waren; dit slaat blijkbaar op de soevereine rechten van de verschillende gewesten, en de rechten van de steden. voetnoot8-9 hoogheden: souvereiniteit; handvesten: bezegelde voorrechten, vrijheden; gherechtigheden: rechtsgebieden, rechtsregelingen; soo kon hy 't soo nau niet micken: daarom kon hij 't niet zo nauwkeurig afpassen; liet sich duncken: verbeeldde zich. voetnoot10 ghevoordert: bevorderd (zie Dl. 1 blz. 514 op vs. 182). voetnoot11-12 de priesters, en wichelaers: daarmee zijn bedoeld de kontra-remonstrantse predikanten; Calches: Kalchas, bekende wichelaar; deze verbeeldt de kontra-remonstrantse predikanten in 't algemeen; de Amersf. uitg. geeft op: Johannes Borgemannus=Johannes Bogerman; deze was 'n goed vriend van Maurits voor wie hij enige maanden in Den Haag preekte; tegen hem richtte Vondel z'n ‘Krachteloose paepenblixem’ (1625/6 ongeveer). De sluwe en trouweloze Kalchas die de priesterlike macht over 't wereldlik rechtsgebied wil uitbreiden, en de oppervorst in 't gevlij komt, is van de na-Homeriese sage. voetnoot13 onlust: onaangename stemming, wrevel; alsoo doordat. voetnoot15-16 den Myceenschen koning = Agamemnon; behoudens: met behoud van. voetnoot17 gelijck hy dan: zoals ie dan ook. voetnoot18 het opperste beleyd: de opperste leiding; hier ook: Maurits' benoeming tot kapitein-generaal van de Unie. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: r. 22, in de oude uitgave is 't woord werd uitgevallen. - r. 40 om glimpelijck, de oude uitgave heeft op glimpelijck. voetnoot19 gemeene: algemene; geviel 't: gebeurde 't; dit wordt verhaald door Philóstratos in Heróïkos X:2. voetnoot20 den optogt: 't ten oorlog trekken, 't optrekken; ontslegen: ontslagen (Vlaams-Brab. vorm). voetnoot22 waer over hy achterhaeld werd van: waarin zijn bedrog achterhaald werd door. voetnoot23 het welck...: en omdat de vader vermeed dit (kind) te kwetsen; dubbel Latinisme: in het welck (Lat. quod) en 't zelfstandig deelw.: de vader vermyende: omdat de vader vermeed. voetnoot24 schalckheyd: sluw bedrog. voetnoot25 oorsaeck nam: aanleiding nam. voetnoot27 geschickt: gestuurd. voetnoot28 afgeveerdigt: afgezonden van Thracië, teruggekomen; prijs inleyde: eer inlegde, verwierf. voetnoot30 gesteurden: verstoorde, vertoornde. voetnoot31 d'opperste hoogheyd: de hoogste macht, de soevereiniteit; wyders: verder, meer. voetnoot33 d'Eubeër = Palamedes; de Argolische heeren: de vorsten van Argos: Agamemnon en Meneláos (eigenlik is Agamemnon alleen koning van Argos). voetnoot35 het bestand: zie aant. op r. 163 blz. 626 van de Voor-reden. voetnoot36 hoplieden: bevelhebbers; ghedeelt: verdeeld. voetnoot38 bequaem: geschikt. voetnoot39 oprechte: echte; brouwen: beramen in 't geheim. voetnoot40 met kennisse des veldheers: Vondel wijst hier weer uitdrukkelik op de medeplichtigheid van Maurits (zie r. 154-vlgg. van de Voor-reden); glimpelijck: met 'n glimp, onder 'n bedriegelik voorwendsel. voetnoot42 door: door middel van; te wege: te weeg. voetnoot45 sijnen gevangen: z'n gevangene; gevangen als verbogen vorm van gevange. voetnoot46 by: door. voetnoot47 die op hem paste: die op hem loerde. voetnoot48-49 Priam vermelde van: Priam sprak over; Priam: de koning van Troje; steef: stijfde, versterkte. voetnoot52 also: omdat; gemompelt hadden: in 't geheim rondgelopen hadden, gemompeld werden. voetnoot54-55 sulcx: hieraan; het stuck: de zaak; daer.... af vermelde: waarvan sprak. voetnoot58-59 ter bede: op verzoek; om welstaens wille: om wille van de betamelikheid, voor de vorm, voor 't fatsoen; vast: ijverig, druk; over 't oordeel: met de beoordeeling, met 't vonnis. voetnoot60 by: door. voetnoot61 den welcken: aan wie; de gemeente: 't volk. voetnoot62 openbaren: duidelik erkende. voetnoot63 uytleyden: wegvoerden. voetnoot65 valt klachtigh aen: valt met klachten aan, spreekt heftig z'n klachten uit tot. voetnoot69 vieren: verheugen zich.