Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal

[O]

Oefenen.

Elk oefene zich, in 'tgeen hij kan. (Zie kunnen.)

Oefenen doet leeren. (Zie leeren.)

Ombollen.

Hij is omgebold.

[Dat wil zeggen: hij is van partij veranderd, waarvoor de spreekwijze, in Gelderland, vrij algemeen gebruikt wordt.]

Omgaan.

Daar men mede omgaat, wordt men mede besmet. (Zie besmetten.)

Daar men mede omgaat, wordt men mede geacht. (Zie achten.)

Daar zal wel wat anders omgaan.⁹

Hij gaat daar al te grof mede om.¹⁰

Waar gij mede omgaat, dat hangt u aan. (Zie aanhangen.)

9 Sartorius sec. IX. 45.

10 Sartorius pr. VII. 24.

Omkijken.

Die omkijkt, die is het.¹¹

11 Gruterus III. bl. 138. Tuinman II. bl. 169.

Omspringen.

Hij springt al wonderlijk met hem om.¹²

12 Tuinman I. bl. 352.

Omstooten.

Hij brengt ze meê, die het omstooten. (Zie medebrengen.)

Hij zal veel kosten van omstooten, als hij staande sterft. (Zie kosten.)

Omvademen.

Veel omvâmen, Weinig verzâmen.¹³

13 6 Maart, 6 Oct. Gruterus I. bl. 100. Cats bl. 486, 503. de Brune bl. 43, 75, 405. Sel. Prov. bl. 130. Richardson bl. 24. Willems VIII. 40. 6 Maart 53.

Omvallen.

Dat is, om ervan om te vallen.

Omzien.

Daar is geen omzien naar.¹⁴

Die niet omziet, Is haast te niet.¹⁵

Doe wel en zie niet om.¹⁶ (Zie de Bijlage.)

Eer gij eens omziet.¹⁷

Pak u weg, zonder omzien.¹⁸

Rijd voort, maar zie om!

[Dit spreekwoord vindt men reeds op het woord voerman aldus: Rijd voort, voerman! maar zie om!]

Zie om, zoo wordt ge niet bedrogen. (Zie bedriegen.)

Zwijg of zie om.¹⁹

14 Tuinman I. bl. 344.

15 Adag. quaedam bl. 20.

16 Prov. seriosa bl. 15. Gheurtz bl. 15. Zegerus bl. 15. 1 April. Gruterus I. bl. 101, II. bl. 137. Mergh bl. 13. Sel. Prov. bl. 161. v. Alkemade bl. 98. Tuinman I. bl. 344, II. bl. 169. Lassenius XII. Magazijn 72. Verz. 11. Everts bl. 348. Modderman bl. 24. 1 April 53. Schaberg bl. 72.

17 Servilius bl. 93.

18 Sartorius pr. IV. 75. Tuinman II. bl. 199. Adag. quaedam bl. 56.

19 30 Mei. Gruterus I. bl. 125.

Onderdoen.

De een wil voor den ander niet onderdoen.

[p. 51]

Onderhouden.

Die onder is, dien houdt men onder.¹

1 Sartorius sec. VI. 76, tert. II. 64.

Onderliggen.

Die onderligt, kan wel eens bovenkomen. (Zie bovenkomen.)

Kreuk niet, al lig je onder. (Zie kreuken.)

Ondernemen.

Die te veel onderneemt, slaagt kwalijk.

Onderscheiden.

Die wel onderscheidt, leert wel. (Zie leeren.)

Onderstrijken.

Gij moet onderstreken zijn.²

[Witsen zegt, dat men hiermede oneigentlijk te kennen geeft: ‘dat yemant behoore stil te zwijgen.’]

2 Witsen bl. 492.

Onderwinden.

Zich al te veel onderwinden.³

3 Sartorius sec. III. 25.

Ontberen.

Wij kunnen malkander niet ontberen.⁴

4 Sartorius pr. II. 4.

Ontbolsteren.

Hij is geheel ontbolsterd.

Ontbreken.

Aan het zeggen zal het hem niet ontbreken.⁵

Daar niets overschiet, ontbreekt gewoonlijk nog.⁶

[Dat is: die weinig heeft, dien komt zijne kleine bezitting nog geringer voor, dan zij werkelijk is. Men zegt in gelijken zin: Daar niets overschiet, komt meesttijds tekort.]

Grootspreken en pogchen - daar zal het hem niet aan ontbreken. (Zie grootspreken.)

Wat ontbreekt hem, die wel slaapt en eet? (Zie eten.)

5 Campen bl. 99. Meijer bl. 46.

6 Gruterus III. bl. 128. Meijer bl. 97.

Ontdekken.

Die u dekt, die ontdekt u. (Zie dekken.)

Onteeren.

Beter ten halve gekeerd, Dan geheel onteerd. (Zie keeren.)

Ontgaan.

Het gaat kwalijk, daar niemand ontgaat. (Zie gaan.)

Ontgelden.

Gij zult het moeten ontgelden.⁷

7 Tuinman II. bl. 150.

Ontginnen.

Niet wel gewonnen, Niet wel ontgonnen.⁸

8 de Brune bl. 86. Wassenbergh IV. bl. 97.

Ontkennen.

Hij zal het mij niet ontkennen.⁹

9 Campen bl. 75.

Ontkomen.

Nu kunt gij 't niet ontkomen.¹⁰

10 Sartorius pr. V. 54.

Ontlasten.

Hij zal er hem wel van ontlasten.¹¹

11 Winschooten bl. 171.

Ontleenen.

Hij kiest niet, die ontleent. (Zie kiezen.)

Ontloopen.

Die het ontloopen kan, laat zich niet hangen. (Zie hangen.)

Die het ontloopt, is vrij.¹²

Ontloop u zelven niet.¹³

Zij zullen malkander niet ontloopen.¹⁴

12 Tuinman II. bl. 133.

13 Servilius bl. 193*.

14 Campen bl. 77.

Ontmaskeren.

Hij is ontmaskerd.

Ontmoeten.

Die goed doet, Dien goed ontmoet. (Zie doen.)

Ik zal hem wel eens ontmoeten.

Zoo gij doet, Zoo ge ontmoet. (Zie doen.)

Ontpluimen.

Die zich verzuimt, Die wordt ontpluimd.

Ontschieten.

Het is hem geweldig ontschoten.¹⁵

15 Winschooten bl. 172.

Ontslippen.

Dat zal niet duren, maar u spoedig ontslippen. (Zie duren.)

Ontstaan.

Wat haast ontstaat, Ook haast vergaat.¹⁶

16 Campen bl. 14. de Brune bl. 205, 426.

Ontvallen.

Die niet draagt, dien ontvalt niet. (Zie dragen.)

Die niets heeft, dien ontvalt niets. (Zie hebben.)

Die veel kalt, Dien veel ontvalt. (Zie kallen.)

Krijg ik het niet, zoo ontvalt het mij niet. (Zie krijgen.)

Ontvangen.

Die wil uitgeven, moet ook weder ontvangen.¹⁷

Het is zaliger, te kunnen geven, dan te moeten ontvangen. (Zie geven.)

Schrijf, eer dat gij geeft; ontvang, eer dat gij schrijft. (Zie geven.)

17 Campen bl. 21.

Ontvlieden.

Ontvlied nimmer, hetgeen gaarne gevangen is.¹⁸

18 v.d. Venne bl. 226.

Ontvliegen.

Het is hem al ontvlogen.¹⁹

19 Campen bl. 52.

Ontwaken.

Die slapen gaat, weet niet, hoe hij ontwaken zal.²⁰

Toen ik dat hoorde, ontwaakte ik. (Zie hooren.)

20 Gruterus I. bl. 100.

Ontwarren.

Hoe wilt gij 't nog ontwarren, het komt u zoo zwart! (Zie komen.)

Ontwijken.

Laat 't hier blijken, Eer ze ons ontwijken. (Zie blijken.)

Ontworden.

Wat haast wordt, haast ontwordt.²¹

21 5 Maart. Gruterus I. bl. 122. de Brune bl. 410, 483. Tuinman II. bl. 8.

Ontzeggen.

Dat nooit gevergd was, is nog niet ontzegd.²²

Die bidt, dat niet te geven is, ontzegt zich zelven. (Zie bidden.)

Die redelijk bidt, behoort niet ontzegd te zijn. (Zie bidden.)

Tot een stout eischen zet men een vrij ontzeggen tegen. (Zie eischen.)

22 Gruterus III. bl. 120. Meijer bl. 97.

Ontzeilen.

Je zult me niet ontzeilen.

Ontzetten.

Belet, Wat u ontzet. (Zie beletten.)

Ontzien.

Dien men ontziet, dien geeft men het zijne. (Zie geven.)

Indien gij van velen ontzien wordt, hebt gij ook velen te vreezen.

Oorloven.

Wat er verboden wordt, kakken en trouwen blijft altijd geoorloofd. (Zie blijven.)

[p. 52]

Opbiechten.

Hij biecht zuiver op.¹

1 Tuinman I. bl. 25. v. Duyse bl. 222.

Opbossen.

Ik zal het maar wat opbossen.

Opbreken.

Het zal hem zuur (of: bitter) opbreken.²

2 Sartorius pr. V. 50, sec. II. 91, VIII. 64. Winschooten bl. 160. Tuinman I. bl. 114. Adag. quaedam bl. 12. Guikema I. 25.

Opdiepen.

Dat kan niet veel opdiepen.

Opdiggelen.

Zij is heel opgediggeld.

Opdirken.

Men zal hem wat opdirken.

[Eene dirk is te scheep een looper; zoo heeft men eene dirk van de gaffel en eene dirk van den giekboom. Of eene dezer tot grondslag dezer spreekwijze dient, durf ik niet verzekeren. De spreekwijze wordt gebruikt, wanneer iemand mooi wordt aangekleed.]

Opdokken.

Hij zal het moeten opdokken.³

[Dat is: hij zal het moeten opbrengen, het geld nl., door zijne beurs te ontsluiten. Opdokken is het dok openen, om het schip in de vaart te brengen. Tuinman zegt, dat opdokken ‘verbastert is van opduiken,’ en ‘de gelykenis genomen is van duikelaars, die dus iets van den grond ophalen en boven brengen;’ hoewel, mijns inziens, voor die verbastering geene noodzakelijkheid bestaat, daar ook zonder verbastering de spreekwijze een zeer natuurlijk ontstaan kan hebben.]

3 Winschooten bl. 45. Smids XXI. Tuinman II. bl. 138. v. Eijk I. bl. 107. v. Lennep bl. 155.

Opdonderen.

Hij is nog niet opgedonderd.⁴

4 Winschooten bl. 46.

Opdraaijen.

Hij is ervoor opgedraaid.⁵

[Elke mislukking in zijne onderneming is een opdraaijen voor de zaak, afgeleid van het ongelukkig draaijen of wenden der schepen. Het wordt mede op iemands dood toegepast. Die iemand ergens voor laat opdraaijen, laadt al de moeijelijkheden, aan deze of gene zaak verbonden, op diens schouders.]

Hij laat er hem voor opdraaijen.

5 v. Lennep bl. 155.

Opendoen.

Die wel sluit, zal wel opendoen.⁶

6 Motz bl. 64.

Opëten.

Hij ziet, of hij mij op wil eten.⁷

Ze zullen je niet opëten.

7 Servilius bl. 168. Sartorius tert. VIII. 49. Tuinman I. bl. 2, 278, II. bl. 136. v. Zutphen I. bl. 1.

Opfrisschen.

Daar zou je niet van opfrisschen.

Opfruijen.

Hij is fraai opgefruid.

[Dat is: opgetooid.]

Opgeven.

Hij geeft er breed van op.⁸

Hij heeft het opgegeven.

[Men zegt dit van den doode.]

8 Tuinman II. bl. 204.

Ophalen.

Haal op, als het nopt. (Zie noppen.)

Het is haal op en breng meer. (Zie brengen.)

Ophangen.

Hang op en laat droogen. (Zie droogen.)

Men kan zich zelven maar eens ophangen.⁹

9 v. Alkemade bl. 74.

Ophebben.

Die het zijne opheeft, heeft nooit wat gehad. (Zie hebben.)

Hij heeft wat op.

[Hij heeft wat veel sterken drank gebruikt.]

Hij heeft zeer veel met zich zelven op.

Hij kijkt, alsof hij er vijf (zeven, negen, of: tien) ophad. (Zie kijken.)

Hij loert, of hij 't eene opheeft, en 't andere weêr aanwil. (Zie aanwillen.)

Men heeft veel met hem op.¹⁰

10 Tuinman I. bl. 192, II. bl. 158.

Ophelpen.

Hij stoot niemand neder en helpt niemand op. (Zie nederstooten.)

Ophemelen.

Hij is daar zeer mede opgehemeld.

Ophoepelen.

Hij kan ophoepelen.

[Dat is: hij moet maar spoedig maken, dat hij weg komt; want men wil niets met hem te doen hebben. Hij kan als een hoepel wegrollen. Men bezigt deze spreekwijze mede van iemand, die op sterven ligt.]

Ophoesten.

Hij kan ophoesten.¹¹

[Volgens de aanwijzing wil dat in Drenthe zeggen: ‘hij heeft veel geld; hij is een vermogend man.’]

11 Drenthe bl. 208.

Ophouden.

Als hij gaande is, kan hij niet weder ophouden. (Zie gaan.)

Waren wij hierdoor, zoo werden wij nergens opgehouden.¹²

12 Campen bl. 17. Meijer bl. 8.

Opkerven.

Ik zal dat wel opkerven.¹³

13 Campen bl. 40. Meijer bl. 19.

Opkijken.

Hij stond er nuchter van op te kijken.

Opklimmen.

Hoed u voor het opklimmen, eer gij dacht. (Zie denken.)

Opkluwen.

Ik zal dat wel opkluwen.¹⁴

[Volgens meijer wil opkerven zooveel zeggen als opteekenen, onthouden, en opkluwen, zegt hij, is opwinden. Dat evenwel opkerven, eigentlijk op den kerfstok aanschrijven, ‘bijkans hetzelfde beteekent’ als opkluwen, komt mij minder juist voor, al worden deze beide spreekwijzen in denzelfden zin gebezigd, nl. in dien van: het gaat mij niet uit het geheugen, daar zal ik voor zorgen.]

14 Campen bl. 40. Meijer bl. 19.

Opkomen.

Het trouwen komt op als kakken. (Zie kakken.)

Het zal wel opkomen, maar niet wassen.

Hij is van niet opgekomen.¹⁵

Het is, alsof er geen opkomen aan is.

15 Servilius bl. 235. Adag. quaedam bl. 65.

[p. 53]

Opkrabbelen.

Hij krabbelt er weêr langzaam boven op.

Opkramen.

Hij kraamt op.¹

1 Tuinman I. bl. 159.

Opkrassen.

Hij is opgekrast.

[Dat wil zeggen: hij heeft alles vaar wel gezegd, dat is: hij is stil heen gegaan, - of: hij heeft de wereld en al hare bewegingen verlaten, dat is: hij is gestorven.]

Opkrijgen.

Hij kan het niet opkrijgen.²

2 Campen bl. 66. Tuinman I. bl. 110, 235, nal. bl. 33, II. bl. 21.

Oplaveren.

Hij zal dat wel oplaveren.

Opleggen.

Als ze hem is opgeleid, dan zal hij ze hebben. (Zie hebben.)

Dat men zich zelven oplegt, plagt gewoonlijk te geschieden. (Zie geschieden.)

Elk moet doen, hetgeen hem opgelegd is. (Zie doen.)

Wat u opgeleid is, zult gij wel krijgen. (Zie krijgen.)

Opmonteren.

Hij montert er heel van op.

Opnaaijen.

Zij moet dat opnaaijen, zoo als het geknipt is. (Zie knippen.)

Opnemen.

Hoog opgenomen is niet al gedaan. (Zie doen.)

Oppassen.

Pas op, om wat te raken.³

3 Tuinman I. bl. 246.

Oprapen.

Die het zijne stort, kan alles niet weder oprapen.⁴

[Met dit spreekwoord wordt het schadelijke der spilzucht aangeduid.]

Die zich zelven wegsmijt, wordt zelden opgeraapt.⁵

4 24 Nov. Gruterus I. bl. 100. Winschooten bl. 301.

5 v.d. Venne bl. 44.

Oprigten.

Die valt, die ligt, En wordt van niemand opgerigt. (Zie liggen.)

Opscheppen.

Het is hier niet opgeschept.⁶

Hij heeft het daar braaf opgeschept.

Wij zullen ten volle opscheppen.⁷

6 Winschooten bl. 228.

7 Servilius bl. 171*. Sel. Prov. bl. 40.

Opschorten.

Waar men veel opschort, daar zal nog altijd wat aan schorten.⁸

8 v.d. Venne bl. 260.

Opsmijten.

Smijt mij er op, ik kruip er wel in. (Zie inkruipen.)

Opsnijden.

Hij snijdt geweldig op.⁹

9 Winschooten bl. 267.

Opsolveren.

Hij zal hem dat wel opsolveren.

[Dat wil zeggen: hij zal hem dat geheel en al bedriegelijk opdringen. Solveren is oplossen, nog gebruikelijk in insolvent zijn, dat is: onvermogend, om te kunnen betalen; opsolveren is zóó oplossen, dat er niets overschiet. In Zeeland gebruikt men opsolveren voor opschepen, belasten. Zie van eck, in de jagers Archief voor Nederl. Taalk., ii. bl. 177.]

Opspelen.

Hij heeft ter dege opgespeeld.

[Dat is: met razen en vloeken de beest gespeeld.]

Opspringen.

Als hij opspringt, waagt het al.¹⁰

Hij zal er nog naar opspringen.¹¹

10 Servilius bl. 219*. Campen bl. 83. Gheurtz bl. 1. Zegerus bl. 3. Idinau bl. 146. Sartorius pr. V. 66, sec. III. 52, tert. V. 40. Tuinman I. bl. 139, 363, II. bl. 42. Meijer bl. 38.

11 Tuinman I. bl. 109.

Opstaan.

Daar staat hij niet voor op.

Die niet valt, behoeft niet op te staan.¹² (Zie de Bijlage.)

Hij is te vroeg opgestaan.¹³

Hij staat al te laat op.¹⁴

Met vallen en opstaan.

[Op het woord boer komt deze spreekwijze reeds als deel voor van het spreekwoord: Met vallen en opstaan, zei manke Gijsje, zoo raakt men door de wereld, en hij viel van eene moddersloot in een boeren-kakhuis.]

Om hem te bedriegen, moet gij vroeger opstaan. (Zie bedriegen.)

Om hem te overtuigen, moet gij vroeger opstaan.

12 Prov. seriosa bl. 14. Campen bl. 89. Gheurtz bl. 77. Zegerus bl. 16. Idinau bl. 75. Gruterus II. bl. 136. de Brune bl. 321, 478, 485. Mergh bl. 12. Folie I. 75. Meijer bl. 41. 1 Mei 53.

13 Tuinman II. bl. 178.

14 Sartorius pr. V. 28.

Opstappen.

Hij is opgestapt.

[Hij is vertrokken, nl. naar het schimmenrijk.]

Opsteken.

Hij zal er niet veel van opsteken.

Opstikken.

Iets opstikken.¹⁵

[Dat wil zeggen: eene zaak uit den grond, waarin ze verborgen was, ophalen of te voorschijn brengen. ‘De gelijkenis,’ zegt tuinman, ‘is overgebragt van 't stikken of steken der palingen met een aalscheer [aalgeer].’]

15 Tuinman I. bl. 244.

Opstroopen.

Hij zal ervoor opstroopen.

Opstruiven.

Dat lieg je; Stuif je op, zoo vlieg je. (Zie liegen.)

Optakelen.

Hij is mooi aan het optakelen.

[Dat is: hij herstelt van zijne kwalen; hij betert goed aan.]

Optornen.

Hij zal ervoor optornen.¹⁶

16 v. Lennep bl. 157.

Opvijzelen.

Hij is hem aan het opvijzelen.

Opwassen.

Zij zijn tegen malkander opgewassen.

Opwinden.

Hij laat zich gemakkelijk (of: al heel spoedig) opwinden.

Opzeilen.

Hij zal dat niet kunnen opzeilen.¹⁷

17 Winschooten bl. 180.

Opzetten.

Die mede kegelen wil, moet ook opzetten. (Zie kegelen.)

Hij zet hem op.

Ik win het opzetten.¹⁸

18 Campen bl. 44.

[p. 54]

Opzitten.

Hij zal hem wel leeren opzitten.

Zit op, wil je meêrijden. (Zie mederijden.)

Opzouten.

Hij moet het maar opzouten.

Overdenken.

Al is het overdenken goed, Het óverdenken is ouvroed.

Die wel wilspreken, behoort zich wel te overdenken.¹

1 Motz bl. 68.

Óverdenken.

Al is het overdenken goed, Het óverdenken is onvroed. (Zie overdenken.)

Overdragen.

Die veel vragen, Zullen gemeenlijk veel overdragen.²

2 Adag. quaedam bl. 26. Adag. Thesaurus bl. 28.

Overeenkomen.

Slorpen en blazen komt niet overeen. (Zie blazen.)

Overgaan.

Duik, wijk, laat overgaan. (Zie duiken.)

Het zal wel beteren, als het overgaat. (Zie beteren.)

Overgeven.

Ik geef hem een ander over.³

3 Gheurtz bl. 42.

Overhalen.

Dat haalt het over.⁴

Gij haalt hem over.⁵

4 Tuinman I. bl. 358.

5 Campen bl. 118.

Overheeren.

Als men overheerd wordt, moet men wel bukken. (Zie bukken.)

Die overheerd wordt, moet lijden. (Zie lijden.)

Overhouden.

Hij houdt nog iets over voor het breken. (Zie breken.)

Overkomen.

Gij zijt nog niet overgekomen.⁶

Wat mij overkomt, komt u over.⁷

6 Campen bl. 64.

7 Sartorius sec. I. 82.

Overkuijeren.

Ik kan je wel driemaal overkuijeren.

Overlaten.

Ik laat het voor een ander over, die beter kan. (Zie kunnen.)

Overloopen.

Hij heeft het ten ruwste overgeloopen.⁸

Wij zullen hem niet overloopen.⁹

8 Servilius bl. 138*. Sartorius pr. IV. 82.

9 Campen bl. 89.

Overmoeten.

Ik heb geladen, daar ik meê overmoet. (Zie laden.)

Overpeinzen.

Overpeinzen leert overzien.¹⁰

10 v.d. Venne bl. 200.

Overrompelen.

Die iemand overrompelen wil, moet haast maken. (Zie maken.)

Overschieten.

Daar niets overschiet, komt meesttijds tekort.¹¹

Daar niets overschiet, ontbreekt gewoonlijk nog. (Zie ontbreken.)

Hij is er niet te veel; maar hij schiet er toch over.¹²

11 Tuinman II. bl. 41.

12 Tuinman I. bl. 71.

Overtuigen.

Om hem te overtuigen, moet gij vroeger opstaan. (Zie opstaan.)

Overvaren.

Men moet geen hei roepen, voor men overgevaren is.

[Dit spreekwoord vindt men reeds op de woorden berg en brug aldus: Roep geen hei, voor gij over de brug (of: op den berg) zijt.]

Overvleugelen.

Hij zal hem overvleugelen.

Overwinnen.

Die altoos verdraagt en zwijgt, Overwint eens en verkrijgt.

Die overwinnen wil, die leere lijden. (Zie lijden.)

Lijden overwint. (Zie lijden.)

Overzeilen.

Hij zal mij overzeilen.¹³

13 Witsen bl. 503. Winschooten bl. 176. Modderman bl. 107.

Overzien.

Overpeinzen leert overzien. (Zie overpeinzen.)